TəBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ



Yüklə 1,07 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/28
tarix28.12.2021
ölçüsü1,07 Mb.
#17189
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   28
2000-2009-cu illər ərzində ətraf mühitin mühafizəsi üzrə tədbirlərin 
keçirilməsinə çəkilən cari xərclər (min manat) 
Cədvəl 1.2 
 
2000 
2005 
2006 
2007 
2008 
2009 
Su  ehtiyatla-
rının  müha-
fizəsi  və  sə-
mərəli  istifa-
də edilməsinə 
 
10508.50 
 
17899.30 
 
21024.60 
 
28603.30 
 
37732.60 
 
53115.40 
Atmosfer 
havasının 
mühafizəsinə 
1040.50 
2100.30 
2866.40 
2562.10 
2607.70 
1101.60 
Torpağın 
bərpasına 
172.00 
425.00 
808.90 
1143.50 
9568.20 
3709.90 


 
- 16 - 
Cədvəldən  də  göründüyü  kimi  bu  sahədə  çəkilən  xərclər  ilbəil  artmışdır.  Bu 
artım bir tərəfdən ekoloji problemlərin də ilbəil artımını nümayiş etdirir. Buna görə 
də təbiətdən istifadənin səmərəli yollarını axtarmalıyıq. 
 
Bəzən  təbiətdən  istifadənin  sinonimi  kimi  “təbii  sərvətlərin,  ətraf  mühitin 
mühafizəsi  və  səmərəli  istifadəsi”  anlayışını  istifadə  edirik.  Ş.Göyçaylının  fikrinə 
görə  ətraf  mühit  anlayışında  bir-biri  ilə  qarşılıqlı  əlaqəyə  malik  insanların  əməyi, 
məişəti  və  istirahətinin  təsiri  altında  olan  təbii,  antropogen  strukturlardan  ibarət 
sistemlər  nəzərdə  tutulur  [25,267].  Lakin,  insan  –  təbiət  münasibətlərinin  sosial  – 
ekoloji  mahiyyətini  araşdırarkən  “ətraf  mühit”  və  “ətraf  təbii  mühit”  anlayışlarına 
xüsusi  diqqət  yetirmək  lazımdır.  “Ətraf  təbii  mühit”  anlayışı  təbii  komponentlərdən 
ibarət  olub, maddi cisimləri (su, hava, bitki  və heyvanat aləmi, torpaq və s.) və təbii 
hadisələri  (işıq,  istilik,  radioaktivlik  və  s.)  və  təbii  prosesləri  (geoloji,  kosmik,  iqlim 
və  s.)  özündə  birləşdirir.  “Ətraf  mühit”  anlayışı  isə  insanları  əhatə  edən  bütün  təbii 
mühiti,  eyni  zamanda  tarixi  inkişaf  prosesində  insanlar  tərəfindən  yaradılmış  maddi 
sərvətlər və sosial – iqtisadi komponentləri əhatə edir. 
 
İnsanın  öz  tələbatını  ödəmək  cəhdi  onun  ətraf  mühitlə  əlaqəsini  təyin  edir. 
Insan sağlamlığı və iş qabiliyyəti onun ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsindən daha çox 
asılıdır.  Lakin  insan  sağlamlığı  –  yalnız  xəstəlik  və  fiziki  çatışmazlığın  olması  ilə 
deyil,  o  insanın  tam  fiziki,  mənəvi  və  sosial  rifahı  ilə  təyin  olunur.  Məlum  olduğu 
kimi,  “ətraf  təbii  mühit”  anlayışı  təbii  və  antropogen  faktorların  məcmusunu  təşkil 
edir.  Təbii  faktorlar  -  ərazinin  iqlim,  geoloji  və  bioloji  xüsusiyyətlərinin  insana 
təsirini  səciyyələndirir.  Bu  təbii  faktorların  insan  sağlamlığına  mənfi  təsirləri  çox  az 
olur. Antropogen faktorlar və insanın təsərrüfat fəaliyyəti isə çox vaxt insanın özünə, 
onun  həyat  şəraitinə  və  sağlamlığına  neqativ  təsir  göstərir.  BMT-nin  1972-ci  ildə 
Stokholmdakı  konfransında  qəbul  etdiyi  deklarasiyasında  deyilir  ki,  insan  eyni 
zamanda  öz  mühitinin  məhsulu  və  yaradıcısı  olub,  özünün  həyatı  üçün  fiziki,  ruhi, 
əqli,  mənəvi,  ictimai  inkişafına  imkanlar  yaradır.  Beləliklə,  bəşəriyyətin  rifahı  – 
firavanlığı iki aspektdən təbii mühit və insanın özü yaratdığı mühitdən asılıdır. 


 
- 17 - 
 
Insan həyata qədəm qoyduğu vaxtdan daima həyat uğrunda, təbiətin əlverişsiz 
şəraiti ilə, təbii fəlakətli faktorlara qarşı mübarizə aparmaq ehtiyacı ilə qarşılaşmışdır. 
Əmək  alətlərinin  hazırlanması  mədəniyyətinə  yiyələnməklə,  qida  ərzaq  istehsal 
etməklə insan özünü mühitin əlverişsiz faktorlarından xeyli dərəcədə təcrid edə bildi. 
Bu zaman insanın tələbatı  getdikcə artır, istehsal  genişlənir  və  intensivləşirdi.  İnsan 
özünün əzələ enerjisindən getdikcə az istifadə etməklə təbii materiallardan və enerji 
mənbələrindən  daha  çox  istifadə  etməyə  başladı.  Belə  vəziyyət  bir  tərəfdən  insanı 
xeyli  dərəcədə  bir  çox  risk  faktorlarından  uzaqlaşdırsa  da,  digər  tərəfdən  yenilərini 
törədirdi.  Insan  təbiətə  uyğunlaşmaqdan  daha  çox  özü  onu  dəyişdirməyə  başladı. 
Bununla  belə,  bu  cür  dəyişdirilmənin  sürəti  ilbəil  artmaqda  davam  edir.  İnsan 
fəaliyyətinin  ona  müsbət  effektləri  olsa  da,  mənfi  nəticələri  daha  çox  aydın 
görünməyə  başlayır.  Bu  neqativ  nəticələr  təbii  resursların  tükənməsi,  təbii 
komponentlərin  çirklənməsi  (su,  hava,  torpaq,  biotanın)  ozon  təbəqəsinin  dağılması, 
iqlimin  qlobal  istiləşməsi  və  s.  kimi  təzahür  olunur.  Təbiəti  dəyişdirmək 
istiqamətində  insan  fəaliyyəti  onun  üçün  nisbətən  yeni  həyat  şəraitinin  yaranmasına 
səbəb oldu: yeni “ikinci təbiət” – insan tərəfindən süni yaradılan və onun köməyi ilə 
saxlanılan  süni  su  hövzələri,  əkin  sahələri,  meşə  əkinləri  və  s.  və  insan  tərəfindən 
yaradılan təbii həyatla analoqu olmayan süni dünya – şəhərlər, binalar, asfalt, beton, 
sintetika və s. meydana gəldi. Bunun nəticəsində insanı əhatə edən təbii və süni mühit 
çirklənməyə və o qədər tez dəyişməyə başlayıb ki, insan orqanizmi bu dəyişilməyə və 
çirklənməyə  adaptasiya  olunmağa  belə  macal  tapa  bilmir.  Bu  isə  xəstələnmənin 
strukturunda  dəyişmənin  yaranmasına  və  kütləvi  şəkildə  yeni  xəstəliklərin  əmələ 
gəlməsinə  səbəb  oldu.  Məsələn,  Yapon  alimləri  balıqla  qidalanan  insanlarda 
minimata  xəstəliyi  müəyyən  etmişlər.  Bu  isə  Minimata  körfəzinə  atılan  zəhərli 
texnogen civə məhsulları ilə bağlı olan hadisədir [ 8, 159]. 
 
Ş.Göyçaylının fikrinə görə ətraf mühiti mühafizə dedikdə aşağıdakılar nəzərdə 
tutulur: 1) təbii və sosial şəraitin mühafizəsi və optimallaşdırılması;  
2)  mühəndis    texniki  və  texnoloji  proseslərin  təkmilləşdirilməsi  [24,238].  Yəni, 
burada  canlı  və  cansız  təbiətdən  səmərəli  istifadə  edilməsi,  onun  təbii  –  təkrar 


 
- 18 - 
istehsalı  üçün  təminat  yaratmaq,  insanın  əli  və  zəkası  ilə  yaradılmış  vasitə  və 
vasitələrin  adamların  səhhətinə,  normal  həyat  və  fəaliyyətinə  qarşı  qoymamaq, 
texnoloji prosesləri təkmilləşdirmək, tullantısız texnologiya yaratmaq, uzun illər üçün 
ekoloji nəticələri proqnozlaşdıran layihələr yaratmaq tələb olunur.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                
Təbiətdən istifadənin əsas iki yolu vardır: intensiv (dərininə) və ekstensiv (eninə) 
yol.  Ekstensiv  yol  ilə  təbii  resurslardan  səmərəli  və  kompleks  istifadə  edilmir.  Bu 
artıq  bizə  məlum  faktdır  ki,  tarix  boyu  insanlar  yerin  təkindən  çıxarılan  xammalın 
cüzi  hissəsini  faydalı  məhsul  kimi  istifadə  etmişlər.  Ekstensiv  üsulla  yerin  təki 
dağıdılaraq  təbiətin  min  illərlə  yaratdığı  təbii  vasitələr  qısa  müddət  ərzində  məhv 
edilir.  Bu üsulla təbii resursların istismarı 3 istiqamətdə həyata keçirilir.  
1)  Bərpa  oluna  bilən  resurslar:  verilən  ərazidə  resursun  özünübərpa  sürətindən 
əhəmiyyətli dərəcədə az sürətlə istismarı; 
2)  Bərpa  oluna  bilməyən  resurslar:  onların  ümumi  ehtiyatının  çox  az hissəsinin 
istismarı (bir qayda olaraq 1/30, 1/100 hissəsinin istismarı); 
3) istismara daxil edilən ərazinin genişləndirilməsi ilə. 
Azərbaycanda  demək  olar  ki,  istismar  edilən  bütün  yataqlarda  itgilər  çoxdur. 
Məsələn illərdir Naxçıvanda duz mədənlərində duz itkisinə yol verilir. Demək olar ki, 
hasil edilən duzun 55%-i tullantıya çevrilir [33, 195].  
Hazırda  dünyada  yerin  təkindən  çıxarılan  xammal  sərvətlərinin  ehtiyatı  ilə 
hasilatı,  onun  tərkibindən  çıxarılan  faydalı  elementlər  arasında  uyğunsuzluq  vardır. 
N.Ə.Nəbiyev bunun iki əsas səbəblərini aşağıdakı kimi izah etmişdir: 
a)  yerin  üst  qatının  aşındırılması,  qazılması,  meşələrin  qırılması,  torpaqların 
məhsuldar  qatının  pozulması  şəraitində  ehtiyatı  müəyyən  edilmiş  xammalın  xeyli 
hissəsi yerin təkində qalır;  
b)  emal  və  istifadə  vaxtı  faydalı  qazıntı  xammalının  80-90%-i  tullantılara 
çevrilib maye, qaz, tüstü və sülb halında təbiətə qaytarılır [21, 297]. 
İndi dünyada bir sıra qiymətli və əlvan metalların ehtiyatı xeyli azalmış, bəziləri 
isə  tükənmək  ərəfəsindədir.  Bunlar  platin,  qızıl,  gümüş,  sink,  qurğuşun,  mis,  kobalt 
daxildir. Əlvan metallardan  gümüş, sink, uran ehtiyatlarının  əsrimizin  sonuna  qədər 


 
- 19 - 
tükənməsi  fikrini  söyləyənlər  var.  Bu  metalların  azalmasında  əsas  səbəb  onların 
ekstensiv istismarıdır. Müasir şəraitdə planetin hər bir sakininə təxminən illik 20 ton 
xammal  çıxarılır  ki,  bu    da  800  t  təmiz  su,  2500  Vt  güc  istifadə  olunmaqla  hazır 
məhsula  çevrilir.  Son  məhsul  buraxılışı  xammalın  ümumi  miqdarının  2%-ni  təşkil 
edir. Yerdə qalan hissəsi isə bu və  ya digər halda tullantı şəklində təbiətə qaytarılır. 
Tullantı  –  istehsal  edilən  məhsul  üçün  yararsız  olan  xammal  növünə  və  ya  onun 
istifadə  edilməyən  qalıqlarına  deyilir.  Istifadəsiz  qalmış  tullantılar  zibilə  çevrilir. 
Deməli,  ətraf  mühit  çirklənir,  insan  sağlamlığına  zərər  verilir.  Demək,  təbiətdən 
səmərəli  istifadə  edilmir.  Tullantıların  növ  tərkibi  isə  sənaye  inkişaf  etdikcə  dəyişir. 
Beləki,  keçmişdə  tullantılar  üzvi  maddələrdən  ibarət  idisə,  hazırda  qeyri-üzvi 
maddələrdən,  məsələn  plastik  kütələr,  qeyri-üzvi  kimyəvi  birləşmələr  hesabına  xeyli 
artmışdır.  
Uzun  illərdir  ki,  Azərbaycanda  təbiət  ekstensiv  yolla  istismar  edilir.  Nəticədə 
Azərbaycanda  ekoloji  problemlər  artıq  son  həddə  çatıb.  Təkcə  Abşeron 
yarımadasında  ekstensiv  üsulla  istismar  edilən  neft  yataqları  və  bu  üsulla 
genişləndirilən həm gülçülük təsərrüfatı, həm də tikinti materialları istehsalı Abşeron 
torpaqlarının  zəhərlənməsinə,  eroziyasına  və  neftlə  çirklənməsinə  səbəb  oub. 
Xüsusilə  də  kənd  təsərrüfatının  ekstensiv  üsulla  inkişaf  etdirilməsi  gərginliyin 
artmasına  səbəb  olub.  Respublikamızda  estensiv  üsulla  kənd  təsərrüfatının  müxtəlif 
sahələrin  inkişaf  etdirilməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  düzənlik  və  dağlıq  ərazilərin  ilkin 
görünüşlərini  dəyişmələri  hələ  lap  qədim  zamanlarda  başlamışdır.  Bu  proses  XX 
əsrin II yarısından daha da sürətləndi və insanın təbiətə təsiri radikal xarakter aldı. Bu 
hal özünü daha çox meşə və meşə - kolluqların geniş massivlərdə qırılması, suvarılan 
torpaqların  sahələrinin  sürətlə  genişləndirilməsi,  torpaqların  məhvi  ilə  xarakterizə 
olundu.  Həmçinin  torpaq  və  bitki  örtüyündən  qeyri  –  səmərəli  istifadə  edilməsi, 
mineral gübrələrdən tələn olunan normadan xeyli artıq istifadə olunması, hidrotexniki 
qurğuların  düzgün  qurulmaması,  suvarma  kanallarının  bərk  örtüklə  üzlənməməsi 
nəticəsində  böyük  həcmdə  su  kütləsinin  torpaqlara  sızması  və  suvarma  qaydalarına 


 
- 20 - 
düzgün  riayət  edilməməsi  nəticəsində  şorlanlaşma  və  eroziyanın  sürətlənməsi  əkinə 
yararlı torpaqların sahəsinin azalmasına səbəb oldu.     
Təbiətdən istifadənin ekstensiv yolu ekoloji problemlərin özəyini təşkil edir. Bu 
üsulla  təbiətdən  istifadə  ətraf  mühiti  korlamaqla  yanaşı,  insanların  sağlamlığına  da 
zərər vurur. 
Təbiətdən  səmərəli  istifadəyə  nail  olmaq  üçün  təbiətdən  istifadənin  intensiv 
(dərininə) üsuluna keçmək lazımdır. 
Ərzaq  məhsullarının  istehsalı  problemi  birbaşa  dünya  əhalisinin  dinamikası  ilə 
sıx  bağlı  olub,  qlobal  və  eyni  zamanda  yerli  mahiyyət  kəsb  edir.  Cədvəl  1-dən 
göründüyü  kimi  dünya  əhalisi  sürətlə  artır.  Belə  hesab  edirlər  ki,  normal  yaşayıb 
işləmək  üçün  hər  bir  adam  gün  ərzində  2400  kkal  qida  almalıdır.  Bu  göstərici 
baxımından  dünya  əhalisinin  yarısı  lazımınca  qidalanmır  və  aclıq  çəkir.  Dünya 
əhalisinin  qidasının  əsas  mənbəyini  əkin  altında  olan  torpaqlar  təşkil  edir.  Bütün 
qurunun 10.5%-ni təşkil edən bu torpaqlar, bütün qida enerjisinin 90%-ni təmin edir. 
Torpaq  ehtiyatları  öz  istifadəsində  “universallığına”  görə  digər  təbii  ehtiyatlardan 
fərqlənir.  Maddi  istehsal  sahəsində  torpaq  ehtiyatları  ən  çox  kənd  təsərrüfatında 
istifadə  edilir.  Bundan  başqa  sənayenin,  nəqliyyatın  və  digər  sahələrin  inkişafı  üçün 
də  torpaq  sahələrinə  ehtiyac  duyulur.  Artmaqda  olan  dünya  əhalisinin  ərzaq 
məhsulları ilə təmin edilməsi torpaqların intensiv istifadə edilməsi ilə həyata keçirilə 
bilər.  Lakin  əkinçilik  və  maldarlığın  dar  çərçivədə  intensivləşdirilməsinin  mühüm 
neqativ  nəticələri  olur.  Q.Ş.Məmmədovun  qeyd  etdiyi  kimi  kənd  təsərrüfatının 
intensivləşdirilməsi dedikdə, vahid torpaq sahəsinə və ya hər mal-qara başına qoyulan 
və  ardıcıl  olaraq  artan  istehsal  vasitələri  və  sərf  olunan  əmək  başa  düşülür.  Bu 
intensivləşmə  maddi  bazanın  möhkəmlənməsi,  mineral  və  üzvi  gübrələrin,  həmçinin 
bitki mühafizəsində tətbiq edilən kimyəvi vasitələrin istehsalının artırılması əsasında 
həyata  keçirilir.  Halbuki,  təbiətin  gücünü  insan  əməyi  ilə  əvəz  etmək  olmaz. 
Sənayedə,  həmçinin  əkinçilikdə  insan  yalnız  təbiətin  gücünün  təsiri  mexanizmini 
dərk  etdikdə  ondan  istifadə  edə  bilər.  Təsadüfi  deyil  ki,  təbii  komplekslərə  və  onun 


 
- 21 - 
komponentlərinə  göstərilən  neqativ  təsirlər  və  ətraf  mühitin  vəziyyətində  baş  verlən 
mənfi dəyişikliklər kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsi prosesinin nəticəsidir. 
Torpaq  iqlim  şəraitinə  uyğun  olaraq  yüksək  elmi  əsaslarla  tarixən  formalaşmış 
mütərəqqi əkinçilik mədəniyyətini saxlamaq, bəzi yerlərdə onu bərpa etmək, mineral 
və  üzvi  gübrələrdən  səmərəli  istifadə  etmək  və  aqrotexniki  qaydalara  düzgün  riayət 
etməklə  kənd  təsərrüfatında  potensial  imkanlardan  da  istifadə  etmək  olar.  Xüsusilə 
xarici ölkələrdə başlamaqda olan hidroponika – torpaqsız qatışıqlarda becərilmə xeyli 
iqtisadi  səmərə  verə  bilər.  Bunun  üçün  yalnızca  yeni  texnoloji  istehsal  vasitələrini 
əkinçiliyə  tətbiq  etmək  tələb  olunur.  Demək,  intensiv  üsulla  ərzaq  məhsullarının 
artırılması  üçün  torpaq  sahələrini  artırmaq  və  yararsız  hala  salmaq  tələb  olunmur. 
Yalnızca yeni texnikanın düzgün tətbiq edilməsi tələb edilir. 
İntensiv üsul nəzərə alındıqda təbii resursların istismarı 2 üsulla həyata keçirilir: 
1)  bərpa  oluna  bilən  resurslar:  verilən  ərazidə  onların  özünü  bərpa  sürətinə  yaxın 
intensivlikdə istismarı; 
2)  bərpa  oluna  bilməyən  resurslar:  onların  ümumi  ehtiyatının  əhəmiyyətli  hissəsinin 
istismarı,  yaxud  texnoloji  proseslərin  modernləşdirilməsi  üsulu  ilə  onların  istismarı 
(məsələn,  mədənlərdən  filizlərin  tamamilə  çıxarılmasına  nail  olmaq).  İntensiv  üsulla 
əsasən təbiəti qoruyan istehsal texnologiyasına keçməyi, tullantısız və ya az tullantılı 
istehsal  sahələri  yaratmağı  əsas  prioritet  istiqamət  kimi  qəbul  edərək  xammalın  tam 
emalını nəzərdə tutmalıyıq. Həmçinin təmizləyici qurğular tikmək, sənaye və məişət 
tullantılarını  emal  etmək,  hündürlüyü  200-300m  olan  tüstü  boruları  qurmaqla 
təbiətdən  səmərəli  istifadəyə  nail  olmağa  çalışmalıyıq.  Iqtisadi  inkişafın 
ekologiyalaşdırılmasının  əsas  istiqaməti  tullantısız  və  az  tullantılı,  resurslara  qənaət 
edən  texnologiyaların  yaradılmasıdır.  Burada  belə  bir  sual  meydana  gəlir  ki, 
tullantısız texnologiya nədir ? 
 
Tullantısız  texnologiya  –  bərk,  maye,  qaz  tullantılarının  texniki  cəhətdən 
minimuma  endirilməsidir.  Tullantısız  texnologiyanın  yaradılması  uzun  sürən 
mürəkkəb  bir  prosesdir,  onun  aralıq  mərhələsi  aztullantılı  istehsal  texnologiyasıdır. 
Aztullantılı  texnologiya  prosesi  dedikdə  isə  elə  bir  istehsal  başa  düşürük  ki,  onun 


 
- 22 - 
nəticəsinin ətraf mühitə təsiri sanitar gigiyenik normaları keçmir. Bu texnologiya ilə 
biz ətraf mühitin tullantılarla çirklənməsini azalda bilərik  və tullantıları təkrar  emala 
cəlb etməklə təbii ehtiyatlara qənaət edə bilərik. Məlum məsələdir ki, istehsal prosesi 
zamanı bir müəssisənin tullantılarını digər müəssisədə xammal kimi istifadə etməklə 
yeni  məhsul  ala  bilərik.  Bunu  bir  neçə  faktla  belə  izah  edə  bilərik  ki,  məsələn, 
toxuculuq  tullantılarından  tibbi  pambıq,  bərpa  edilmiş  yun  almaq  olar.  Metal,  ağac, 
kimyəvi  material  tullantılarından  məişət  və  təsərrüfatda  istifadə  edə  biləcəyimiz 
alətlər  almaq  mümkündür.  Neft  hasilatı  zamanı  lay  qumlarının  hidroksil 
təmizlənməsindən  sonra  yaxşı  şüşə  qablar  almaq  mümkündür.  Demək,  aztullantılı 
texnologiya  iki  məsələni  həll  edir:  1)  təbii  xammaldan  və  onun  emalından  alınan 
məhsullardan  səmərəli  istifadə;  2)  müxtəlif  növ  tullantılardan  və  çirkləndiricilərdən 
ətraf  mühitin  qorunması.  Tədricən  aztullantılı  və  resurslara  qənaət  edən 
texnologiyalara  keçməklə  ətraf  mühitə  yükü  əhəmiyyətli  dərəcərə  azaltmaq  olar. 
Yalnız  bu  üsulla  biz  gələcək  nəsillərə  tükənən  və  bərpa  oluna  bilməyən  resurslar 
saxlaya bilərik. Bu texnologiya ilə mineral ehtiyatlardan kompleks istifadə etmək olar 
və  nəticədə  faydalı  qazıntı  itkisi  xeyli  azalar,  xammal  bazası  genişlənər,  iqtisadi 
səmərə əldə olunar. 
   
Bizcə,  uzun  illər  təbiətdən  istifadə  barədə  ayrı-ayrı  ictimai-siyasi                        
və  ictimai-iqtisadi  qurumların  elmi-nəzəri  konsepsiyalarını  təhlil  etmək  olduqca 
maraqlı  olardı.  Cəmiyyət  inkişaf  etdikcə,  yeni-yeni  iqtisadi  münasibətlər,  istehsal 
formaları  yarandıqca  yer səthinin təbii təsviri ictimai-iqtisadi məzmun kəsb etməyə, 
bir  sözlə  iqtisadi  coğrafiyanın  yaranmasına  səbəb  olurdu.  Bu  elmin  yaranması, 
təşəkkül  tapması  və  inkişafı  sənayenin  yaranması  və  inkişafı  ilə  bağlıdır.  Hələ  antik 
və ərəb tədqiqatçıları coğrafi mühitin insan cəmiyyətinə təsiri barədə xeyli əsərlər çap 
etdirmişdilər.  1567-ci  ildə  italyan  L.Qviççardinin  çapdan  çıxmış  “Niderlandiyanın 
təsviri”  kitabı,  1650-ci  ildə  Hollandiyada  B.Varennusun  “Ümumi  coğrafiya”  əsəri 
nəinki Avropada, hətta sənayecə zəif inkişaf etməkdə olan Rusiyada böyük  əks-səda 
doğurmuşdu.  V.N.Taptişev,  M.V.Lomonosov  və  onların  davamçılarının  təbiətə 
materialist baxışları formalaşmışdı. Artıq XVIII əsrdə bir çox fransız tədqiqatçıları, o 


 
- 23 - 
cümlədən  coğrafi  materializmin  nümayəndəsi  Ş.L.Monteskye  özünün  bir  çox 
əsərlərini  təbii  şəraitin  ictimai  mühitə  təsirinə  həsr  etmişdilər.  Təbiətlə  cəmiyyət 
arasında  qarşılıqlı  əlaqə  barədə  məşhur  filosof  Q.F.Hegelin  çox  qiymətli  fikirləri 
vardır.  XIX  əsrin  birinci  yarısında  cəmiyyətin  inkişafına  təbiətin  təsiri  barədə 
A.Humbolt və K.Ritterin fikirləri olduqca maraqlıdır.  
Elmi  sosializm  nəzəriyyəsinin  yaradıcıları  K.Marks,  F.Engels  və  onların 
davamçılarının da təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqələrinə münasibətləri diqqəti cəlb 
edir.  Onların  baxışında  sinfilik  daha  qabarıq  özünü  göstərir.  Amerikalı  tədqiqatçı 
A.Qyuyo  təbii  mühitin  insan  cəmiyyətinə,  onun  istehsal  münasibətlərinə  təsirini  önə 
çəkirsə,  marksist  tədqiqatçılar  mülayim  iqlimin    kapitalizmi  doğurduğunu,  onun 
inhisarçı  mahiyyətini  vurğulayaraq  cəmiyyəti  onlarla  mübarizəyə  səsləyirdi.  Bəzi 
tədqiqatçıların  əsərlərində  təbiətin  mənimsəmə  formalarının  ictimai  mühitə  təsiri  ön 
plana çəkilir. Rus tədqiqatçısı L.N.Meçnikov belə hesab edirdi ki, irriqasiya işlərinin 
zəruriyyəti, xüsusilə də Nil çayının daşqınların qarşı mübarizə quldarlıq quruluşunun 
yaranmasına və inkişafına təkan vermişdir. Əslində isə yeni istehsal münasibətlərinin, 
əmək  vərdişlərinin  yaranması,  məhsuldar  qüvvələrin  inkişafı  qul  əməyinin  iqtisadi 
səmərəliliyini üzə çıxararaq quldarlıq quruluşuna təkan vermişdir. 
Artıq  XIX  əsrin  ikinci  yarısında  coğrafi  mühitin  insan  fəaliyyəti  ilə 
dəyişdirilməsi barədə iri əsərlər meydana gəlmişdir. 
P.P.Semyonov–Tyan-Şanski,  D.N.Mendeleyev,  A.İ.Voyekov,  Q.V.Plexanov 
kimi  məşhur  alimlərin  təbiətdən  kompleks  istifadəyə  həsr  olunmuş  əsərləri  geniş 
şöhrət qazanmışdır.  
Sonrakı  dövrdə  A.A.Qrüber,  Vidal  de  lya  Blaş,  M.Bryun,  R.Ratsel  kimi 
“antropocoğrafiyaçılar”  insanın  təbiətdən  asılı  olduğunu,  onların  təbiət  qüvvələri 
üzərindəki  ağalığının  artmasını  qəbul  etmir,  təbiət  qanunlarını  insan  coğrafiyasına 
tətbiq  edirdilər.  Bu  dövrdə  yaranmış  “ştandort”  nəzəriyyəsi  məhsuldar  qüvvələrin 
inkişafı  və  yerləşməsinin  həqiqi  hərəkətverici  qüvvəsini  açıb  göstərə  bilməsə  də, 
onun  yerləşmə  haqqındakı  sxemlərindən  sonralar  iqtisadi  hadisə  və  proseslərin 
modelləşdirilməsi nəzəriyyəsi meydana gəldi. 


 
- 24 - 
Alman  iqtisadçısı  İ.Q.Tyünenin  “Təcrid  olunmuş  dövlət”  (1826)  kitabındakı 
istehsal  xərcləri,  torpağın  münbitliyi  və  bitkinin  xüsusiyyətləri,  bazar  qiyməti  ilə 
müqayisədə nəqliyyat xərcləri ideyası olduqca maraqlı, sonradan kənd təsərrüfatının 
ərazi  təşkilində  təkanverici  rolu  nəzərəçarpacaqdır.  Bu  gün  də  iri  şəhərətrafı  kənd 
təsərrüfatının ərazi təşkili məsələlərinin həllində onun ideyalarından istifadə edilir. 
XX  əsrin  əvvəllərində  Rusiyada  sosialist  inqilabının  qələbəsi,  SSRİ-nin 
yaranması,  təbiətlə  cəmiyyət  arasında  münasibətlərin  yeni  forma  və  metodlarını 
yaratdı.  Təbiətdən  səmərəli  istifadə  üçün  ölkə  ərazisinin  iqtisadi  rayonlaşması,  bu 
rayonlar  üzrə  xalq  təsərrüfatının  ərazi  modellərinin  hazırlanması,  sənaye 
qovşaqlarının, kənd təsərrüfatı ərazi – istehsal komplekslərinin, ölkə və rayonlararası 
nəqliyyat  qovşaqlarının  yaradılması,  infrastrukturların,  əhaliyə  məişət  xidmətinin, 
qeyri  –  istehsal  sahələrinin  perspektiv  inkişafını  tədqiq  etmək,  coğrafi  mühitin 
mənimsənilməsi, təbii şəraitin iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsi və digər məsələlər 
nəzəri və praktik cəhətdən öyrənilməyə başlandı.  
Aparılan  tədqiqat  işləri  göstərir  ki,  hər  bir  ictimai  –  iqtisadi  formasiyada 
təbiətdən  səmərəli  istifadə  etmək,  cəmiyyətin  durmadan  artan  tələbatını  ödəmək, 
təbiəti  öz  düşündüyü  tərzdə  ram  etmək  insan  üçün  ilk  növbədə  bioloji  və  fizioloji 
əhəmiyyət kəsb etmişdir. Təbiətdən istifadə etmək hər bir zaman və məkan daxilində 
cəmiyyətin intellektual səviyyəsindən asılıdır. Elm və texnikanın sürətli inkişafı olan 
müasir  dövrdə  təbiətdən  istifadə  daha  aktuallaşmışdır.  Insan  getdikcə  azalan  təbii 
resurslardan,  təbii  şəraitdən  elə  qənaətlə  istifadə  etməlidir  ki,  gələcək  nəslin  təbiətə 
münasibəti tamamilə elmi əsaslara söykənsin, özü üçün qlobal problemə çevrilməsin.  
 

Yüklə 1,07 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   28




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin