TəBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ

1.
 
Qurunun təsərrüfata cəlb edilməsinin iqtisadi-coğrafi problemlər. 
Planetimizin  mənimsənilməsi  uzun  tarixi  proses  olub,  bütün  ictimai-iqtisadi 
formasiyalarda  diqqət  mərkəzində  olmuş,  ciddi  antropogen  dəyişikliklərə  məruz 
qalmışdır. Yer səthinin 30%-ə qədərini təşkil edən quru sahəsinin də yalnız 30%-dən 
fəal  istifadəyə  başlanılmışdır.  Təbii  ki,  planetin  quru  hissəsi  çox  böyükdür,  lakin 
cəmiyyətin tədqiq edə bildiyi üst qatından istifadəyə hələlik üstünlük verilir. Burada 
kimyəvi  elementlərin  coğrafi  yayılması,  onlardan  istifadə  olduqca  müxtəlifdir. 
Alimlərin  uzun  illər  ərzində  apardıqları  tədqiqat  işləri  göstərir  ki,  yerin  təki  hələ 
nisbətən  az  öyrənimiş,  bir  sıra  sərvətlərdən  istifadə  kifayət  qədər  deyildir,  bəzi 

---

 
- 30 - 
ərazilərin  mənimsənilməsinə  isə  başlamaq  hələlik  mümkün  deyil.  Belə  ərazilərə 
daimi donuşluqlar, sərt təbiəti ilə seçilən ada  və  yarımadalar, geniş səhralar, uca və 
cavan dağlar, geniş bataqlıqlar və s. 
Təcrübə göstərir ki, təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edə bilmək üçün onların 
miqdarını müəyyənləşdirmək çox vacibdir. Müasir dövrdə təsərrüfat sahələrini daha 
çox  maraqlandıran  təbii  resursların  geoloji  ehtiyatlarıdır.  Ümumilikdə  geoloji 
ehtiyatları  –  sənaye  ehtiyatlarına,  öyrənilmiş  və  ehtimal  olunan  ehtiyatlara  bölürlər. 
A.E.Fersman yer qabığını 3 şaquli zonaya bölür: 
1.Üst  zona  –  qranitli,  turşulu  olub  hidrogen,  helium,  litium,  berillium,  bor,  oksigen, 
ftor,  natrium,  alüminium,  fosfor,  silisium,  xlor,  kalium,  titan,  rubidium,  ittrium, 
sirkonium,  niobium,  molibden,  qalay,  sezium,  lantanoidlər,  tantal,  volfram,  qızıl, 
radium, radon, torium, uran; 
2.Orta zona – bazaltlı, əsaslı olub, karbon, oksigen, natrium, magnezium, alüminium, 
silisium, fosfor, kükürd, xlor, kalsium, brom, yod, barium, stronsium; 
3.Dərinlik zonası – peridotlu olub, titan, vanadium, xrom, dəmir, kobalt, nikel, ruteni 
– palladium, osmiplatin kimi səciyyəvi elementlərdən ibarətdir. 
Təbii  ki,  heç  də  yer  qabığının  hər  yerində  belə  qanunauyğunluq  hökm  sürmür. 
Bu bir növ yer qabığının formalaşmasından, yerin daxlindən gedən proseslərdən, yer 
qabığını  əmələ  gətirən  dağ  süxurlarının  endogen  proseslər  nəticəsində  şaquli 
yerdəyişməsindən, 
bu  prosesin  sürətindən  və  davamlılığından  asılıdır. 
Dağəmələgəlmə prosesinin ilkin dövrlərində, xüsusilə də kembridən qabaqkı dövrdə 
dəmirin,  manqanın,  misin,  kobaltın,  xromitin,  uranın,  nikelin,  mikanın,  qızılın  və 
platinin toplanması prosesi daha xarakterikdir. Paleozoy daş kömürün, neftin, kalium, 
maqnezium  duzunun,  polimetal  filizlərin,  mezozoy  neftin,  kömürün,  volframın, 
kaynazoy  isə  boksit,  kükürd,  bor,  gümüş,  polimetal  filizlərin  toplanması,  əvvəlki 
elementlərin əmələ gəlmə prosesinin davam etməsi ilə seçilir. 
Yerin təkindən hasil olunan təbii resurslar müasir ədəbiyyatlarda mineral resurs 
kimi  qeyd  edilir.  Elmi  ədəbiyyatlarda  mineral  resursların  təsnifatı  arasında  elə  də 
ciddi  fərq  yoxdur,  lakin  bəzi  mütəxəssislər,  o  cümlədən  V.P.Maksakovski  onları 

---

 
- 31 - 
texniki  istifadəsinə  görə  yanacaq,  metal,  texniki  və  tikinti  materialları  kimi  təsnif 
etmişdir (15. səh.34). 
Bu  gün  dünya  iqtisadiyyatını  daha  çox  düşündürən  və  narahat  edən,  elmə, 
texniki  tərəqqiyə,  onun  nailiyyətlərindən  istifadəyə  əsaslanan  sahə  yanacaq 
resurslarından istifadədir. Bu resursların coğrafi yayılması və ehtiyatının toplanması 
olduqca  müxtəlifdir.  Hələlik  elmə  məlum  olan  və  ya  istifadə  edilmə  imkanlarının 
mövcudluğuna  görə  Müstəqil  Dövlətlər  Birliyi  ilə  Asiya  –  avstraliya  regionu  daha 
çox diqqəti cəlb edir. Həmçinin son illər Şm.Amerika, Yaxın və Orta Şərq, Avropa, 
Afrika  və  Cənubi  Amerika  regionlarında  tədqiqat  işləri  genişləndirilmiş,  istifadə 
olunma imkanları artmışdır. Yanacaq resurslarının coğrafi yayılmasında olduğu kimi, 
strukturunda  da  fərqli  cəhətlər  vardır.  Bu  gün  şərti  yanacaq  kimi  kömürün  regional 
yayılması  və  ehtiyatı  digər  yanacaq  növlərinə  nisbətən  daha  genişdir.  Burada  da 
regional fərqləri bəzən qabarıq şəkildədir. Məsələn, Avropada kömürün xüsusi çəkisi, 
Yaxın  və  Orta  Şərqdə,  Xəzər  hövzəsində  neft-qaz  ehtiyatları  daha  çoxdur.  Bu  gün 
kömürün  dünyada  öyrənilmiş  ehtiyatı  14.8  trln.  tondur.  Bunun  9.4  trln.  tonu  daş 
kömürün,  5.4  trln.  tonu  qonur  kömürün  payına  düşür.  Lakin  elmi,  tədris  və  kütləvi 
informasiya  mərkəzlərində  bu  rəqəm  5.5  trln.  ton  kimi  yayılmışdır  ki,  burada  da 
nisbət daş kömürün xeyrinə, 4.3-ün 1.2 trln. tonadır. 
  Aparılan  araşdırmalar  göstərir  ki,  kömür  ehtiyatlarının  öyrənilmiş  miqdarına 
görə ABŞ (250 mlrd. t), Rusiya (195 mlrd. t), Çin (115 mlrd. t), Hindistan (85 trln.t), 
Avstraliya  (82  trln.  t),  AFR  (56  trln.  t),  CAR  (50  trln.t)  daha  çox  fərqlənir.  MDB 
ölkələri  içərisində  Rusiya,  Ukrayna,  Qazaxıstan  fərqlənir.  Bu  ölkələrin  Kansk-
Açinsk, Lena, Tunqus, Peçora, Karaqanda, Minusinsk, Ekibastuz, Donbas və s. kimi 
iri hövzələrində zəngin kömür ehtiyatları toplanmışdır.  
Neftin  coğrafi  yayılması  kömürə  nisbətən  geniş  əraziləri  əhatə  etsə  də  miqdarı 
nisbətən azdır. Təxmini ehtiyatı 800 mlrd. tondur. Lakin bunun heç də hamısı sənaye 
əhəmiyyətli  deyildir,  müxtəlif  qarışıqlıqların  tərkibindədir.  Tədqiq  olunan  ehtiyatı 
təxminən  165  mlrd.  ton  kimi  qeyd  olunur.  Ehtiyatına  görə  ölkələr  arasında  fərqlər 
müxtəlifdir, belə ki, Səudiyyə Ərəbistanı (36.1 mlrd. t), İran (18.0 mlrd. t), İrak (15.5 

---

 
- 32 - 
mlrd.  t),  Rusiya  (15.1  mlrd.  t),  Küveyt  (13.3  mlrd.  t),  B.Ə.Ə.  (13.0  mlrd.  t), 
Venesuela (11.2 mlrd. t), Liviya (4.7 mlrd. t.), Nigeriya (4.6 mlrd. t), ABŞ (4.2 mlrd. 
t)  ehtiyata  malikdir.  Regionlar  üzrə  tədqiq  olunmuş  neft  ehtiyatları  aşağıdakı 
cədvəldəki kimidir: