Technological solutions and innovative digital tools

International scientific-online conference: INTELLECTUAL EDUCATION 
TECHNOLOGICAL SOLUTIONS AND INNOVATIVE DIGITAL TOOLS 
30 
https://interonconf.org
 
Vizantiya manbalarida esa 568-yilda Vizantiyaga tashrif buyurgan xoqonlik elchilarining 
eftalitlar to‘liq tor-mor etilganligi va eftalitlar qo‘l ostidagi hududlarning xoqonlik tarkibiga 
o‘tganini ta’kidlab o‘tganliklari qayd etilgan2. Arab manbalarida esa Dinovariy Sosoniylar va 
xoqonlik Xaytallar (Eftalitlar) davlatini mag‘lubiyatga uchratib, unga tegishli hududlarni 
taqsimlagani, ya’ni, turklar Choch, Farg‘ona, Sug‘d va Buxoroni qo‘lga kiritgani, Sosoniylar 
esa Tohariston hamda Kobulistonni o‘z qo‘liga olganligi qayd etilgan3. Jumladan , arab 
manbalarida Samarqand hukmdori G‘urak ( 710-738) arablar bilan uchrashganda o‘zini 
xoqonning qullaridan va chokar (xos askar)laridan biri sifatida ta’riflagani qayd etiladi4. 
Xoqonlikning voha hukmdorliklarini o‘z vassallariga aylantirishi va vohalar 
boshqaruvchilari o‘zlarini xoqonlik qanchalik darajada vassal deb bilganliklari bilan bog‘liq 
voqealar manbalarda juda qisqacha keltirib o‘tilgan. Ya’ni ushbu hukmdorliklar xoqonlikning 
vassaliga aylanish jarayoniga mazkur manbalarning birortasida atroflicha to‘xtalib o‘tilmagan. 
Endi xoqonlikning vassal voha hukmdorliklarini qay tarzda, qanday usul va vositalar 
orqali boshqargani xususida so‘z yuritsak. Avvalo shu ma’lumotni qayd etib o‘tishimiz kerakki, 
xoqonlikdan avval ham Markaziy Osiyo mintaqasida Skif – Sak, Yuechji, Xun, Qang‘, Usun, 
Kushon, Xioniylar, Kidariylar, Eftalitlar, Juan-juanlar kabi davlat uyushmalari ming yildan oshiq 
vaqt mobaynida navbatma-navbat hukm surganligini e’tirof etishimiz lozim. Ushbu davlat 
uyushmalarining aksariyati dastlab ko‘chmanchi muhitda yashab, keyinchalik Markaziy 
Osiyoning o‘troq vohalari ustidan ham o‘z hukmronliklarini o‘rnatganliklari ma’lum. Shu 
jumladan, Markaziy Osiyo mintaqasida joylashgan voha hukmdorliklari bilan bog‘liq shu 
narsani aytib o‘tish joizki, ularning aksariyati biror daryo havzasida joylashgan bo‘lib, o‘z 
geografik joylashuvlari biror vodiy, voha yoki boshqa tabiiy obyekt asosida shakllangan. 
Shuningdek, Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Tarim, Murg‘ob, Kobul kabi daryolar havzalari 
va Hisor, Hindikush, Pomir, Tyanshan (Tangritog‘), Kopetdog‘ kabi tog‘ tizmalaridagi vodiy va 
daralar ushbu voha davlatlari uchun tabiiy chegara hisoblanardi. 
Xoqonlik vassallarni qay yo‘sinda boshqarganligi xoqonlik tarixining eng muammmoli 
masalalaridan biri hisoblanadi. Bu masalada tadqiqotchilar tomonidan bildirilgan fikrlarga 
nazar soladigan bo‘lsak, X. I. Erkoch tomonidan bildirilgan fikrlar alohida diqqatga sazovordir. 
Uning fikrlariga ko‘ra, xoqonlik tarkibida bo‘lgan qabila va urug‘lar markaz tomonidan 
tayinlangan noiblar yoki ,,ulug‘ xoqon‘‘ ga bo‘ysunuvchi raislar (boshqaruvchilar) tomonidan 
boshqarilgan5. Uning bu xususdagi fikrlarini davom ettiradigan bo‘lsak, tadqiqotchi xoqonlik 
o‘z vassallar boshqaruvida 552-yildan to 744-yilgacha bo‘lgan davr oralig‘ida standart va uzluksiz 
bir boshqaruv tizimini yo‘lga qo‘ymaganligini ta’kidlab o‘tadi. Lekin ayrim vaqtlarda xoqonlik 
ba’zi qabila va o‘lkalarni 
yabg‘u 
va 
shad 
unvonli amaldorlar vositasida boshqarganligini va ular 
esa Ashina xonadoniga mansub vakillar ekanligini qayd etadi. Shuningdek, ba’zan davlatga 
qaram bo‘lgan o‘lkalarning boshqarilishida 
shad
unvonli vakillar ko‘proq o‘rin egallagan bo‘lsa, 
gohida tobe o‘lkalardan bir qismining boshqaruviga ,,kichik xoqon‘‘ lar tayinlanar va ayrim 
hollarda esa ba’zi xalqlarning boshqaruviga 
shad
, 
tegin 
va 
tudun
lar yuborilar edi. Tadqiqotchi 
2 Феофилакт Симокатта. История... - С. 624; Комар А. Наследие тюркских каганатов... - С. 100-101. 
3 Зиѐ А. Узбек давлатчилиги тарихи... - Б. 81; Равшанов П. Кашкадарѐ тарихи. - Т.: Фан,1995. - Б. 201. 
4 История ат-Табари... - С. 225. 
5 Erkoç H. İ. Eski Türklerde Devlet Teşkilatı... – S. 226. 

---