Technological solutions and innovative digital tools
International scientific-online conference: INTELLECTUAL EDUCATION
Yüklə 89,34 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
International scientific-online conference: INTELLECTUAL EDUCATION
TECHNOLOGICAL SOLUTIONS AND INNOVATIVE DIGITAL TOOLS 31 https://interonconf.org yana shu ma’lumotlarni ta’kidlab o‘tadiki, ba’zi paytlarda ,,kichik xoqon‘‘ lardan biri faqat bitta qabilani boshqarib turgan vaqtda boshqa bir ,,kichik xoqon‘‘ esa bir nechta qabilalarni boshqarardi6. Darhaqiqat, u eltabar , cho‘r , erkin , tudun hamda tuyg‘un kabi unvonga ega bo‘lgan vakillar saltanatga qaram o‘lkalarga noib etib tayinlanishi va ular ushbu o‘lkalarni ,,ulug‘ xoqon‘‘ nomidan boshqarganligini ham ta’kidlab o‘tadi. Tudun lar gohida markazning to‘g‘ridan-to‘g‘ri vakili sifatida tobe o‘lkalarni boshqarardi yoki markaz tomonidan berilgan vakolat bo‘yicha faqat soliq va moliyaviy ishlarni olib borardi. Tadqiqotchining fikriga ko‘ra, asosan ko‘kturk budununi (ya’ni ,,davlat ulusini‘‘. – G‘.B.) tashkil etuvchi qabilalar tepasida esa beg unvoniga ega bo‘lgan boshqaruvchilar turar edi7. Xoqonlik tarkibidagi vassal voha hukmdorliklari markazga xavf soladigan darajada siyosiy kuchga ega bo‘lmagan. Manbalarda ham ayrim kichik xatti-harakatlarni inobatga olmaganda, deyarli ulardan hech biri xoqonlikning ichki siyosatiga qarshi harakatlar olib borganligi xususidagi ma’lumotlar keltirilmagan. Darhaqiqat, xoqonlikning vohalarni o‘z tobeligiga kiritgan 560-580-yillardan to 650-yillargacha, taxminan 70-80 yil davomida, hatto undan keyingi 30 yillik (700-yilgacha) Xitoyga qaramlik davrida ham xoqonlik va vassal hududlar orasida iliq munosabatlar davom etganligini turli tildagi manbalar orqali ko‘rishimiz mumkin. Shuningdek, VII asrning 40-yillaridan boshlab to VIII asr boshlarigacha Sharqiy Turkistondagi voha davlatlarining ayrimlari tobora kuchayib kelayotgan Xitoy xavfining oldini olish maqsadida xoqonlik tomonga intilganliklari, bundan tashqari VII asr oxirlari – VIII asr birinchi yarmi oralig‘ida esa Xuroson, Marv, Tohariston va Amudaryoning shimolidagi hududlar – Buxoro va Sug‘d (Samarqand, Panj) hukmdorliklarining arablar bosqiniga qarshi kurashda xoqonga murojaat qilganliklari8 kabi omillar iqtisodiy hayoti ziroatchilik, hunarmandchilik va savdoga ixtisoslashgan o‘troq xalqlarning o‘z tinchligini saqlashda xoqonlikning siyosiy kuchlariga muhtoj bo‘lganliklarini ko‘rsatadi. Binobarin, Markaziy Osiyoning shimoli-sharqiy qismida o‘z davlatlarini tashkil etgan ko‘chmanchilar ham davlat sifatida yashab qolish uchun o‘troq hududlar yetkazib beradigan dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlariga ehtiyoj edilar. Chunki ular ham o‘z aholisining ehtiyojlarini shu yo‘l orqali taminlar, harbiy sohadagi muvaffaqiyatlar ham shunga bog‘liq edi. Shuni ham e’tirof etish kerakki, keying yillarda xoqonlik va vassallar boshqaruvi xususida oldingilaridan farqli yondashilgan tadqiqotlar yuzaga kela boshladi. Bu borada amerikalik tadqiqotchi J. K. Skaff tomonidan ilgari surilgan fikrlar ham diqqatga sazovordir. Uning fikricha, xoqonlik Turkistondagi vohalarni quyidagi 2 usulda boshqargan: 1) bevosita (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) boshqaruv; 2) bilvosita boshqaruv. Skaffning fikricha, bevosita boshqarish xoqonlikning hukmdor sulolasiga mansub vakillarning biror voha boshqaruviga tayinlanishida namoyon bo‘ladi; bunga misol qilib Tohariston, Farg‘ona va Chochni olishimiz mumkin. Bunday boshqaruv shakli aniq bir qoida bilan bog‘liq bo‘lmagan. Skaff xoqonlikning bilvosita boshqaruvini quyidagicha tavsiflaydi: < hukmdorlar o‘zining o‘troq aholisidan yiqqan soliq va xirojlarni hukmron ko‘chmanchilarga 6 Erkoç H. İ. Eski Türklerde Devlet Teşkilatı... – S. 226–227. 7 Erkoç H. İ. Eski Türklerde Devlet Teşkilatı... – S. 227. 8 Согдийские документы... II. – С. 80–83. |