TəDQİqat metodlari

Münasibətlərin analogiyası – nümunədən subyektə köçü­rü­lən informasiya iki obyekt arasında münasibəti xarakterizə edir. Bu­rada münasibəti xarakterizə edən əlamət köçürülən əlamət kimi özü­nü göstərir.

Münasibətlərin analogiyasının sxemi:
A obyekti B obyektinə oxşayır,
C obyekti D obyektinə oxşayır,
B və D obyektləri arasında R münasibəti vardır,
Güman ki, A və C obyektləri arasında da R münasibəti vardır.

Analogiya vasitəsilə alınan nəticələrin həqiqiliyi ehtimali xarakter daşıyır. Nəticələrin həqiqiliyinin ehtimallığı adətən aşağı olur. Buna görə də elm sahəsində nadir hallarda hökmləri sübut etmək üçün analogiyadan vasitə kimi istifadə edilir. Lakin analo­giyanın elmi idrakda böyük evristik əhəmiyyəti vardır. Belə ki, analogiya elmi hipotezin formalaşmasının əsas üsullarından biridir. O, elmi kəşflərdə mühüm rol oynayır. Məsələn, bir çox əlamətlərinə görə Günəşin kimyəvi tərkibi Yer kurəsinin kimyəvi tərkibi ilə oxşardır. Buna görə də alimlər Günəşdə Yer kurəsində məlum olma­yan helium aşkar etdikdə, onlar Günəş ilə Yer kurəsi ara­sındakı oxşarlığa əsaslanaraq heliumun Yer kurəsində də olması haqqında hipotez irəli sürmüşdülər. Bu hipotezin həqiqiliyi müəy­yən müddətdən sonra təsdiq edildi.
Bundan başqa analogiya vasitəsilə alınan nəticələrin hə­qi­qi­lik ehtimallığının artırılması yolları vardır. Onlar aşağıda ve­ril­miş­dir:
1.Analogiyanın nümunəsi və subyekti üçün ümumi olan əlamətlərin sayı mümkün qədər çox olmalıdır;
2. Analogiyanın əsası kimi istifadə edilən əlamətlər müqayisə olunan obyektlər üçün əhəmiyyətli olmalıdır;
3. Ümumi əlamətlər müqayisə olunan obyektlərin müxtəlif tərəflərini əhatə etməlidir;
4. Köçürülən əlamət analogiyanın əsasını təşkil edən əlamətə aid olmaqla yanaşı onunla bağlı olmalıdır;
5.Obyektlər arasında olan oxşarlıqla yanaşı onlar arasında olan fərqi də nəzərə almaq lazımdır.

9.2.9.Modelləşdirmə

Bir obyektdən başqa obyektə məlumatın köçürülməsi kimi təqdim olunan analogiya metodu modelləşdirmə metodunun qnoseoloji əsasını təşkil edir. Modelləşdirmə - elə bir tədqiqat metodudur ki, onun vasitəsilə obyektin tədqiq olunması sözügedən obyektin kopiyasının yaradılması və öyrənilməsi əsasında həyata keçirilir. Obyekti əvəz edən kopiya (model) tədqiqatçını maraq­lan­dıran məqsədlərlə öyrənilir.
Modelləşdirmə metodunun mahiyyəti tədqiq olunan obyektin əlamətlərinin təhlil olunması məqsədilə yaradılan obyektin analoqunun, modelinin üzərində öyrənilməsindədir.
Model (latın dilindən tərcümədə - modulus- norma, surət) – tədqiq olunan obyektin şərti surətidir. Model – analogiya əsasında real gerçəkliyin cism və hadisələrinin xüsusiyyətlərinin və münasi­bətlərinin əks olunmasının müəyyən üsuludur. Modelləş­dir­mə metodu tədqiq olunan obyekti onun bənzəri, analoqu vasitəsilə araş­dıraraq obyekt haqqında müəyyən məlumat əldə edir.
Modelləşdirmə metodunun tətbiq olunması əsasən aşağıdakı hallarda baş verir:
1. Mövcud şəraitdə real obyektlərin tədqiq olunması daha çətin, yaxud qeyri-mümkün olduğu halda. (Bir qayda olaraq bu halda model vasitəsilə tədqiq olunan obyekt barədə məlumatı araşdırılan obyektin özünü bilavasitə təhlil etməklə almaq mümkün olmur);
2. İqtisadi baxımdan obyektin özünü bilavasitə öyrənmək sərf etmədikdə.
Məsələn, tədqiqatçı Yer kürəsində həyatın təbii yaranma və inkişaf prosesini müşahidə edə bilməz. Buna görə də bu proses model vasitəsilə öyrənilir.
Modelin üstünlüyü onun düzəldilməsinin asanlı­ğın­­dadır, həmçinin əlamətlərinin, iş rejiminin tez bir zamanda də­yişdi­rilməsinin, laboratoriya şəraitində lazımi dəyişikliklərin apa­rılmasının mümkünlüyündədir. Modelləşdirmə metodundan müx­tə­lif sahələrdə istifadə olunur. Məsələn, ballistik raketlərin uçuş tra­yektoriyasının hesablanmasında, müəssisələrin iş rejiminin öyrənil­məsində, onların səmərəli idarə olunmasında, həmçinin təbiətdə, cəmiyyətdə, insan orqanizmində gedən proseslərin tədqiq olunma­sında bu metoddan geniş istifadə edilir.
Bundan başqa modelləşdirmə metodunun böyük proqnostik funksiyası vardır. Bu metoddan cəmiyyətin müxtəlif sahələrinin inkişafının proqnozlaşdırılması məqsədilə istifadə edilir. Cəmiyyət insan fəaliyyətinin elə bir sahə­si­dir ki, burada atılacaq hər bir addım elmi cəhətdən əsaslan­dırıl­ma­lı­dır. Modelləşdirmə metodu vasitəsilə bu sahədə baş verən hadisələrin inkişaf meyllərinin müəyyən­ləş­dirilməsi mü­va­fiq qərarların qəbul edilməsi üçün mühüm əhəmiy­yətə malikdir. Modelləşdirmə metodu vasitəsilə alınan nəticələr düzgün qərarların qəbul edilməsində böyük rol oynayır.
Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, modelləşdirmə metodunun zəif tərəfləri və bəzi çatışmazlıqları da vardır. Onlardan ən əsası odur ki, bəzi hallarda araşdırılan obyektin modelinin qurulması mümkün olmur. Məsələn, beynəlxalq müna­si­bətlər sisteminin tam obyektiv modelinin qurulması mümkün de­yil. Buna görə də model əsasında əldə olunan biliklər şübhə do­ğu­rur.
Tədqiq olunan obyektin modelini yaradarkən çalışmaq lazım­dır ki, obyektin əsas əlamətləri, o cümlədən onun fiziki xüsusiy­yətləri, funksiyaları, strukturu və s. modeldə öz əksini tapsın. Başqa sözlə desək, çalışmaq lazımdır ki, obyekt ilə model arasında oxşarlıq olsun. Məhz bu oxşarlığın əsasında modelin tədqiqi nəticəsində əldə olunan məlumatı obyektə köçürmək mümkün olur.
Yuxarıda qeyd etdik ki, analogiya metodu modelləşdirmə metodunun qnoseoloji əsasını təşkil edir. Bu, qeyd olunan metodları bir-birinə yaxınlaşdırır və onları oxşar edir. Modelləşdirmə meto­dunun analogiya metodu ilə oxşarlığı modelləşdirməni analogiyanın bir növü kimi təqdim etməyə əsas verir. Daha konkret desək, analogiya metodu modelləşdirmə zamanı nəticələrin əldə olunması­nın məntiqi əsası kimi çıxış edir. Məsələn, tədqiq edilən obyektin modelində abcde əlamətləri aşkarlanır. Obyektin özündə isə abcd əlamətlərinin olması məlumdur. Analogiya metodu vasitəsilə aşağıdakı nəticəni almaq mümkündür:
Tədqiq olunan obyektin abcd əlamətləri vardır
Obyektin modelində abcde əlamətləri aşkar olunmuşdur
Obyektin modelində aşkar olunan e əlaməti obyektin özündə də vardır.
Dərketmə prosesində istifadə olunan modellər iki qrupa bölünür: maddi və məntiqi. Maddi modellər tədqiq olunan obyekt­ləri əyani şəkildə təqdim edir. Məntiqi modellər isə müvafiq işa­rələrdə əks olunur. Onlar formal məntiqin və riyaziyyatın qa­nun­larına əsasən fəaliyyət göstərir. İşarə modellərinin mühüm cəhəti ondadır ki, onlar ilə gerçəkliyin digər vasitələrlə aşkar edilməsi mümkün olmayan tərəflərini və münasibətlərini sim­vol­ların köməyi üzə çıxarır.
Elmin və texnikanın inkişafının müasir dövründə kompüter modelləşdirməsi geniş yayılmışdır. Kompüter modelləşdirməsi müxtəlif sahələrdə uğurla tətbiq olunur. Məsələn, xüsusi proqramla işləyən kompüterlə müxtəlif proseslər öyrənilir, onların inkişaf meylləri proqnozlaşdırılır.
Ümumi metodlar


Ümumi metodlar ictimai elmlərdə istifadə olunan tədqiqat metodlarının tərkib hissəsidir. Ümumməntiqi metodlardan fərqli olaraq ümumi metodlar yalnız ictimai elmlər sahəsində istifadə olunur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ümumi metodlar ictimai elmlər sahəsində tədqiqatın istiqamətini, tədqiqatçının araşdırılan obyektə yanaşmasını müəyyən edir. Buna görə də ümumi metodları elmi yanaşma da adlandırmaq olar.
Ümumi metodların ümumməntiqi metodlardan digər fərqli cə­hə­ti ondadır ki, onlar ictimai elmlərin yalnız nəzəri səviyyəsində is­ti­fadə edilir. Ümumi metodlar ictimai elmlərin tədqiqat obyekti və pred­meti haqqında təsəvvür yaradır. Bu metodlar ictimai elmlərin nə­zəri sə­viyyəsinə aid olan məsələlərin (ictimai hadisələrin mahiy­yə­ti, baş verməsinin səbəbləri, onların etik dəyər və normalar ba­xı­mın­dan qiymətləndirilməsi və s.) təd­qiq olunmasında istifadə edilir.
İctimai elmlər sahəsində ən çox istifadə olunan ümumi metodlar sırasında aşağıdakıları göstərmək olar: sosioloji, kul­tu­roloji, normativ, funksional, bi­heviorist, struktur-funksional, sistem, antropoloji, psi­xo­loji və tarixi metodlar.
Bu metodları nəzərdən keçirək.

10.1. Sosioloji metod

Sosioloji metod vasitəsilə tədqiq olunan obyektin iqtisadi (istehsal) münasi­bətlərdən, cəmiyyətin sosial strukturundan, bu və ya digər ölkədə hakim olan ideologiyadan, mədəni dəyərlərdən və digər sosial amillərdən ası­lı­lığı müəyyən edilir. Sosioloji metod obyektin mahiyyətini, hərəkətverici qüvvələrini bu və ya digər cəmiyyətin daxili inkişafı ilə əlaqələndirir. Məsələn, multikul­tu­ralizm sosioloji metod vasitəsilə tədqiq olunduqda, o, bir sosial hadisə kimi təqdim olunur, multikulturalizmin digər ictimai hadisə­lərdən, ilk növbədə mövcud iqtisadi münasi­bətlərdən, dövlətin daxili və xarici siyasətindən, cəmiyyətin sosial struk-turundan, ha­kim ideologiyadan, titul xalqın etnik-mədəni dəyərlərindən ası­lı­lığı müəyyən edilir. Başqa sözlə desək, sosioloji metod multi­kul­tu­ra­lizmin mahiyyətini, hərəkətverici qüvvələrini bu və ya digər cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqələndirir. Sosioloji metod vasitəsilə biz Azərbaycan multikulturalizmini ilk növbədə bir sosial hadisə kimi dərk edirik. Onu ölkəmizin siyasi, sosial-iqtisadi, mədəni inkişafı ilə əlaqələndiririk. Məhz sosioloji metod vasitəsilə Azərbaycanın so­sial-iqtisadi inkişafının burada uğurlu multi­kul­turalizm siyasətinin aparılmasına mühüm zəmin yaratmasını dərk etmək mümkündür.
Lakin sosioloji metodu tət­biq edən nəzəriyyələr onu müxtəlif şə­kildə təqdim edir. Mə­sə­lən, marksist nəzəriyyədə sosioloji me­­tod if­rat şəkildə təqdim olunmuşdur. Burada o, iqtisadi de­ter­mi­nizm for­­masında çıxış edir və bioloji, psixoloji amillərin roluna əhə­miy­yət vermir.

10.2. Kulturoloji metod

Kul­turoloji metod öz mahiyyətinə görə sosioloji metoda ya­xın­dır, çünki bu metod da sosial mühitin, sosial amilin əhəmiyyətini əsas götürərək tədqiq olunan obyektə bir sosial hadisə kimi yanaşır. Lakin sosioloji metoddan fərqli olaraq kul­turoloji metod, adından göründüyü kimi, obyektin tədqiq olunmasında müasir dövrdə mə­də­n­iyyətin, sivilizasiyanın ictimai inkişafda apa­rı­cı rol oynaması ideyasına əsaslanır. Bu səbəbdən sözügedən metoda bə­zən si­vi­li­za­siyalı yanaşma da de­yirlər.
Mədəniyyətin, sivilizasiyanın ictimai inkişafda aparıcı rol oynaması ideyası müasir ictimai inkişafın, xüsusilə də onun səbəb və istiqamətinin, o cümlədən xalqların ölkə daxilində və beynəlxalq münasibətlər miqyasında davranışının tədqiq olunmasının ən mühüm metodoloji prinsiplərindən biridir. Bu ideyaya əsaslanan kul­turoloji metod sosial hadisələrin tədqiq olunmasında tarixin subyektlərinin fəaliyyətini mədəni dəyərlərin xüsusiyyələri ilə əlaqələndirir. Məsələn, müasir dövrdə mədəniyyətin ictimai inki­şaf­da aparıcı rol oynaması şəraitində Azərbaycanda millətlər­ara­sı mü­na­sibətlər sahəsində müşahidə olunan müsbət proseslərə kul­tu­ro­loji me­tod vasitəsilə aydınlıq gətirmək mümkündür. Azər­bay­can­da ya­şa­yan bütün xalqların etnik-mədəni dəyərlərinin qorunması is­ti­qa­mə­tində Azərbaycan hökumətinin atdığı uğurlu addımlar onun dün­ya­nın ən tolerant ölkələrindən biri olmasının əsas səbəblərindəndir.
Kulturoloji metoda əsasən, müasir dövrdə mədəniyyətin də­yər­ləri (din, dil, adət- ənənə və s.) dövlətlərarası mü­nasibətlərə mü­hüm təsir göstərir. Lakin bəzi tədqi­qat­çı­lar mədəniyyətin müəyyən dəyərlərinin icti­mai inkişafda rolunu şi­şir­dərək yanlış nəticələrə gəlirlər. Məsələn, tanınmış Amerika poli­to­­loqu Samuel Hantinqton ictimai inkişafda din amilinin rolunu mütləqləşdirərək “sivili­zasiyaların toqquşması” kimi yanlış bir kon­sep­siya irəli sürmüşdür.

10.3. Normativ metod

Ənənəvi olaraq qədim zamanlardan siyasi fikir norma­tiv və ya norma­tiv- dəyər metoduna əsaslanırdı. Adından göründüyü kimi, bu metod cəmiyyətdə baş verən bu və ya di­gər hadisənin dövlət, fərd üçün əhəmiyyətinin müəyyən edilməsini, onun ədalət, azadlıq, insan ləyaqətinə hörmət və digər dəyərlər baxı­mından qiymətləndiril­mə­sini nəzərdə tutur. Bu metoda əsasən, ­si­ya­sət­çi, dövlət xadimi qərar qəbul edən zaman öz fəaliyyətində etik də­yərlərə əsaslanmalı, əxlaqa uyğun davranmalıdır. Normativ me­tod əsasını etik normalar təşkil edən müəyyən idealın irəli sürül­mə­si­ni və onun həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. O, etik dəyər və nor­ma­ların əsas götürülməsini və beynəlxalq sahədə onlara uyğun şəkildə fəaliyyət göstərilməsini vacib sayır. Lakin bəzi hallarda etik dəyər və normalar real həyatın tələblərinə uyğun gəlmir, ondan uzaq olur. Etik dəyər və normaların insanların dünyagörüşündən, sosial möv­qelərindən və fərdi xüsusiyyətlərindən asılılığı normativ meto­dun zəifliyini göstərir. Bir çox hallarda real siyasət və etik normalar bir-birinə uyğun gəlmir. Bütün bunlar ictimai elmlərin bir ümumi metodu kimi normativ metodun çatışmazlığını göstərir. Lakin bu çatışmaz­lı­ğa baxmayaraq normativ metodun ictimai elmlər üçün böyük əhə­miy­yəti vardır. O, cəmiyyətdə baş verən hadisələrə etik insani ölçü verir, onun məzmununu mənəvi dəyərlərlə zən­gin­ləşdirir.

10.4. Funksional metod

Normativ metoddan fərqli olaraq funksional metod cəmiyyət­də baş verən hadisələrə etik prizmadan yanaşmır. Bu metod bütövlükdə məntiqə və faktlara əsaslanır. Funksional me­tod tədqiq olunan hadisələr ara­sın­da asılılıqların öyrənilməsini tələb edir. Məsələn, bu metod vasitəsilə ölkənin sosial-iqtisadi sahədə əldə etdiyi yüksək nailiyyətlərin multikulturalizm siyasətinin uğurla həyata keçirilməsinə müsbət təsir etdiyini, o cümlədən uğurlu multikulturalizm siyasətinin ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına təkan verən bir amil olduğunu göstərmək olar.
Funksional metodu siyasət elmində ilk dəfə tətbiq edənlərdən biri Makiavelli olmuşdur. Makiavelli “Hökmdar” adlı əsərində real həy­atın öyrənil­mə­sində dini ehkam və etik norma­lardan əl çək­mə­yin vacibliyini göstərmişdir. Bundan başqa o, gerçəkliyin müşahidə olunan şəkildə təd­qiq olunmasının zəruriliyini qeyd edirdi.

10.5. Biheviorist metod

Biheviorist metod öz mahiyyətinə görə funksional metoda ya­xın­dır. O, mahiyyət etibarilə pozitivizmin metodların­dandır. Bi­he­vio­rist metod təbiət elmlərinin və konkret sosioloji tədqi­qat­ların me­tod­larından geniş şəkildə isti­fadə edir. O, biliklərin aydın, dəqiq, bir­mənalı olmasını və onların təcrübə yolu ilə yoxlanılması tələbini irə­li sürür. Biheviorizm elmin birliyi ideyasına əsaslanır. Bu metoda əsa­­sən, ger­çək­liyin dərk olunması mücərrəd təfəkkürə yox, real fakt­­la­rın müəy­yən edilməsinə və təhlilinə söykənir. Bu faktları əks et­dirən el­mi müd­dəalar və əldə olunan nəticələr intersubyektiv ol­ma­lıdır, yə­ni digər təd­qiqatçılar da yoxlanış məqsədilə eyni elmi nə­ti­cələri asan­lıqla əldə edə bilərlər. Biheviorizmin bu mühüm cəhəti onun veri­fikasiya (təc­rübə yolu ilə yoxlama) prinsipində öz əksini tap­­mış­dır.
Biheviorist metod sosiologiya, politologiya, sosial psixologiya və digər ictimai elmlərin bir sıra müddəalarının öyrənilməsində mühüm rol oynayır. Onun yuxarıda qeyd etdiyimiz cəhətləri bu elmlərin müddəalarının öyrənilməsində özünü açıq şəkildə büruzə verir. Məsələn, ölkənin millətlərarası münasibətlər sahəsində baş verən proseslərinin biheviorist metod vasitəsilə öyrənilməsi onların aydın şəkildə, konkret faktlar əsasında izah olunmasını tələb edir. Bundan başqa qeyd olunan prosesləri səciyyələndirən faktları təcrübə yolu ilə yoxlamaq mümkün olmalıdır.

10.6. Struktur-funksional metod

Funksional metoda yaxın olan digər bir metod struktur-funk­sional metoddur. Struktur-funksional metod da öz mahiyyəti etibarilə pozitivizmin metodların­dandır. Bu metod mürəkkəb struk­tura malik olan cəmiyyəti, dövləti, dövlətlər birliyini sistem şək­lin­də tədqiq edir. Bu sistemin hər bir elementi xüsusi funksiyalar yerinə yetirir və bununla da sistemin müəyyən tələbatlarını ödəyir. Sis­te­min elementlərinin fəaliyyəti onun struktur təşkilatı ilə, insti­tut­ların, insan­ların sistemdə tutduqları mövqelərlə və yerinə yetir­dik­ləri rollarla əvvəlcədən proqramlaşdırılmışdır. Başqa sözlə de­sək, sistemin elementləri təşkilatın strukturu tərəfindən əvvəlcədən veril­miş müəyyən proqrama uyğun fəaliyyət göstərir. Təşkilatın əsas vəzifəsi sistemin tarazlığını saxlamaq, təşkilatın elementləri tə­rə­fin­dən müvafiq funksiyaların (rolların) yerinə yetirilməsini təmin etməkdir. Karl Marks və Talkot Parsons öz tədqiqatlarında struktur-funksional metodu geniş tətbiq edirdilər. Qeyd etmək vacibdir ki, bu metod sis­tem təhlilinin (metod) prinsiplərindən biridir.

10.7. Sistem metodu

Sistem metodunun mahiyyəti cəmiyyətə bütöv, mürəkkəb şə­kil­də təşkil olunmuş bir orqa­nizm və özünü tənzimləyən bir me­xa­nizm kimi yanaşmaqdan iba­rət­dir. Siyasətə münasibətdə sistem me­to­dunu ilk dəfə əsaslı şəkildə XX əsrin 50-60-cı illərində tanınmış Ame­rika tədqiqatçıları Talkot Parsons və Devid İston irəli sür­müş­lər. İs­to­na görə, siyasi sistem özünü qorumağa can atır və iki mü­hüm funk­si­yanı yerinə yetirir:
1. Dəyərlərin və resursların paylaşdırılması;
2. Paylaşdırıcı qərarların vətəndaşlar tərəfindən zəruri şəkildə qə­bul olunmasının təmin edilməsi.
Məsələn, sistem metoduna əsasən, multikulturalizm bir sosial hadisə kimi mürəkkəb sistem olan cəmiyyətin tərkib hissəsidir. O, cəmiyyətin digər elementləri ilə müəyyən münasibətdədir. Mürək­kəb sistemin elementi olan multikulturalizmin dərk edilməsi onun sistemin digər elementləri (iqtisadiyyat, mədəniyyət, xarici siyasət və s.) ilə əlaqəsinin nəzərə alınmasını tələb edir.

10.8. Antropoloji metod

Əgər sosioloji metod cəmiyyətdə baş verən hadisələri onun inkişafı ilə əlaqələndirirsə, antropoloji metod bu hadisələri insanın təbiəti ilə, onun nail olmaq istədiyi bərabərlik, ədalət, təh­lü­kəsizlik və bu kimi digər tələbatlarla bağlayır. Cəmiyyətdə baş verən ha­di­sə­ləri insan tələbatları ilə əlaqələndirən antropoloji metod bu ha­di­sə­lərin mahiyyətinin dərk olunmasına müəyyən dərəcədə kömək edir.
Antropoloji metodu ilk də­fə tətbiq edənlərdən biri Aristotel olmuşdur. Aristotel siyasətin əsa­sı­nı insanın kollektiv mahiy­yətində görürdü. Müasir dövrdə an­tro­poloji metod aşağıdakı mühüm prinsiplərə əsaslanır:
1. Əzəldən azad olan insanın bir bioloji, sosial və mənəvi varlıq kimi funda­men­­tal soy əlamətlərinin dəyişməzliyi, sabitliyi;
2. İnsanın univer­sal­lığı, insan nəslinin birliyi;
3. İnsanların təbii, əsas hü­quq­larının ayrılmazlığı, bu hüquq­la­rın siyasi quruluşun prinsip­lərinə, dövlətin qanununa və fəaliyyətinə mü­­na­si­bətdə üstün­lü­yü.
Antropoloji metod sosial mühitin və ya rasional səbəblərin real siyasi hadisələrə təsirinin öyrənilməsi ilə bərabər, insanın təbi­ətin­dən irəli gələn və özünü daha aydın şəkildə ibtidai icma cəmiy­yə­tində göstərən siyasi fəaliyyətin irrasional, instinktiv, bioloji və baş­qa səbəblərini də araşdırmağı tələb edir.

10.9. Psixoloji metod

Antropoloji metod kimi bu metod da tədqiqatlarda insanı əsas götürür. Lakin artropoloji metoddan fərqli olaraq psixoloji metod in­sa­nı ümu­milikdə yox, konkret fərd kimi götürür. Bu isə tədqiqat zamanı insanın ümumi təbiətinin, sosial mühitin və şəxsin fərdi in­ki­şafının xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmasını tələb edir.
Psixoloji metod siyasi fəaliyyətin subyektiv mexanizm­lərinin öy­rənilməsinə yönəlmişdir. Bu metodu ilk dəfə tətbiq edənlərdən bi­ri qədim Çin filosofu Konfusi olmuşdur. O, Çin hökmdarlarına və­­tən­daşlarının etimadını və itaətliyini təmin etmək üçün onların psi­xoloji reaksiyalarına fikir verməyi tövsiyə edirdi. Makiavelli də hökm­darlıq psixologiyasının inkişafına dair öz tövsiyəsini ver­miş­dir.
Müasir psixoloji yanaşma çoxvariantlıdır. Burada mühüm yer­lərdən birini əsası məşhur psixoloq Ziqmund Freyd tərəfindən qo­yul­muş psixoanaliz tutur. Psixoanaliz psixoloji tədqiqatların mər­kə­zinə şüursuz psixi prosesləri və səbəbləri qoyur. Psixoanalizə əsa­sən, insanın həyatında baş verən affektiv (həyəcan xarakterli) təəs­sü­ratlar onun psixikasında qalır. Bu təəssüratlar psixikanın şüursuz sferasına keçərək insanın fəaliyyətinə, o cümlədən siyasi fəaliy­yə­tinə aktiv təsir göstərir. Psixoanaliz vasitəsilə siyasi fəaliyyətin müxtəlif növlərini izah etmək mümkündür. Məsələn, şəxsi keyfiy­yət­sizlik, çatışmazlıq, daxili gərginlik hiss­lə­rini ram etmək məqsədilə hakimiyyətə yiyələnmək istəyən şəxsiy­yətin avtoritar tipini psixoanalizin köməkliyi ilə rasional cəhətdən izah etmək olar.
Psixoloji yanaşma siyasi həyatın ən mühüm aspektlərindən birini izah etməyə imkan verir. Onun digər bir növü sosial-psixoloji metoddur. Sosial-psixoloji metod fərdlərin siyasi davranışını, onla­rın sosial qruplara daxil olmalarından asılılığını müəyyən edir. Bun­dan başqa o, sosial qrupların (kiçik qruplar, kütlə, etnoslar, siniflər) müx­təlif psixoloji xüsusiyyətlərini öyrənir.

10.10. Tarixi metod

Tarixi metod ictimai elmlərdə geniş şəkildə tətbiq edi­lir. Bu metod tədqiq olunan obyektlərin zaman etibarilə ardı­cıl­lıq­la öyrənilməsini tələb edir. O, keçmişin, indiki zamanın və gələ­cə­yin əlaqəsinin müəyyən edilməsini nəzərdə tutur. İctimai elmlərdə tarixi meto­dun tətbiq edilməsi cəmiyyətdə baş verən hadisələrin meydana gəlməsinin, formalaşmasının və inkişafının təh­lilini bir məqsəd olaraq qarşıda qoyur.
Yuxa­rı­da təqdim etdiyimiz ümumi metodların hər birinin dərketmə prosesində müəyyən əhəmiy­yəti vardır. Aparılan elmi tədqiqatların məqsəd və vəzifələrindən, məzmunundan asılı olaraq bu me­tod­lardan birinin və ya bir neçə­sinin istifadə edilməsinə üstünlük verilir.
Xüsusi metodlar


Ümumi metodlardan fərqli olaraq xüsusi metodlar bütün ic­ti­mai elmlərdə deyil, onların bəzilərində istifadə edilir. Bundan başqa xü­susi metodlar daha çox empirik səviyyədə aparılan araşdırmalar zamanı tətbiq olunur. İctimai elmlərdə istifadə edilən xüsusi metodlara aşağıdakılar aiddir: sorğu metodu, sənəd­lə­rin öyrənilməsi metodu, kontent – analiz (məzmunun təhlili) metodu, ivent – analiz (hadisənin təhlili) metodu, koqnitiv (idraki) xə­ri­tə­ləşmə metodu, delfi metodu, ssena­ri­lərin qurul­ması metodu.

11.1.Sorğu metodu

Sorğu – elə bir tədqiqat metodudur ki, onun vasitəsilə obyekt haqqında müəyyən vaxt ərzində məlumat almaq üçün subyektə sual­lar verilir. Sual verilən şəxs respondent adlanır. Suallar respon­dent­lərə ya poçtla göndərilə bilər, ya müsahibə aparan tərəfindən şəxsən təq­dim olunan bilər, ya da müəyyən yerdə, müəyyən vaxt ərzində ca­vablandırıb qaytarmaq üçün verilə bilər. Adətən sorğu əhalinin müəy­yən qrup kateqoriyasına daxil olanların hamısını yox, bu qru­pun bir hissəsini əhatə edir. Bu, ilk növbədə hamının sorğuya cəlb edil­məsinin qeyri-mümkünlüyü ilə izah olunur. Başqa sözlə desək, sor­ğu seçimli (sample survey) olur.
Əhalinin müəyyən qrup kateqoriyasına daxil olanların hər bi­ri­nin sorğuya cəlb edilməsi adətən siyahıyaalınma zamanı baş verir. Mü­əyyən məsələyə dair əhalinin fikrini öyrənməyə yönələn sor­ğu­lara (məsələn, ictimai yerlərdə siqaretin çəkilməsi) ictimai rəy sor­ğu­su deyilir.
Sorğu zamanı respondentə əvvəlcədən hazırlanmış xüsusi suallar verilir. Sorğunun əsas xüsusiyyətlərindən biri onun kütlə­vi­li­yidir. Tədqiqatda sorğu vasitəsilə tədqiqatçı tək bir respondentdən deyil, müəyyən bir qrupu təşkil edən respondentlərdən cavab alır.
Yuxarıda sorğunun tərifini verərkən onun “müəyyən vaxt ərzində” keçirilməsini dedikdə, biz heç də sorğunun konkret vaxtda keçirilməsini nəzərdə tutmuruq. Söhbət faktların mümkün dərəcədə qısa müddət ərzində (məsələn, bir həftə, bir ay və ya bir il ərzində) toplanmasından gedir. Lakin bəzi sorğular “müəyyən vaxt ərzində” deyil, uzun müddət ərzində, vaxtaşırı keçirilir. Belə sorğulara uzunmüddətli tədqiqatlar (longitudinal studies) deyilir. Bu sorğular müəyyən vaxt ərzində keçirilmədiyinə görə istisna təşkil edir.
Uzunmüddətli tədqiqatların iki növü vardır: panel tədqiqatları və trend tədqiqatları.
Panel tədqiqatlarda sorğu uzun müddət ərzində, vaxtaşırı eyni res­pondentlərlə keçirilir. Burada vaxtaşırı eyni respondentlər sor­ğu­ya cəlb olunurlar. Onlara müəyyən vaxt keçdikdə eyni suallar ve­ri­lir.
Trend tədqiqatlarda isə sorğuya başqa respondentlər cəlb olunurlar. Yəni sorğu uzun müddət ərzində, vaxtaşırı, eyni sualların verilməsi ilə müxtəlif respondentlərlə aparılır.
Bu iki sorğudan hansının daha səmərəli olması tədqiqatçının qar­şısında duran məsələnin məzmunundan asılıdır. Panel tədqi­qat­la­rın keçirilməsində qarşıya çıxan ən çətin problem əvvəlki sor­ğu­lar­da iştirak edən respondentlərdən bəzilərinin qocalıb ölmələri ya­xud başqa yerə köçmələri səbəbindən sonrakı sorğularda iştirak edə bilməmələridir. Trend tədqiqatlarında bu problem aradan götürülür. Lakin trend tədqiqatlarında eyni respondentlərin müəy­yən məsələ ilə bağlı fikirlərinin dəyişilməsini görməyin mümkün olmamasıdır.
Beləliklə, sorğunun kütləviliyi və müəyyən vaxt ərzində ke­çi­ril­məsi onun əsas xüsusiyyətlərindəndir. Sorğu metodunun digər tədqiqat metodları ilə müqayisədə daha iki mühüm xüsusiyyəti vardır. Birincisi, sorğu zamanı bütün respondentlərə eyni suallar verilir. Bu, araşdırılan məsələnin dərk olunmasına xidmət edir. İkincisi, respondentlərin cavabları sistemli şəkildə qruplaşdırılır. Bu isə cavabların müqayisəsini asanlaşdırır.