TəDQİqat metodlari

Müsahibə metodunun növləri
Müsahibə metodunu respondentlərin sayına, formallaşma dərəcəsinə və tədqiqat mərhələrinə görə bölmək olar.
1.Respondentlərin sayına görə müsahibə metodunun aşağıdakı növləri vardır:
-fərdi müsahibə. Fərdi müsahibədə bir tədqiqatçı və bir respondent iştirak edir;
-qrup müsahibəsi. Qrup müsahibəsində iki və daha çox respondent iştirak edir;
-kütləvi müsahibə. Kütləvi müsahibədə yüzlərlə, hətta min­lərlə respondent iştirak edir.
2. Formallaşma dərəcəsi üzrə müsahibə metodunun aşağıdakı növləri vardır:
-standart müsahibə. Standart müsahibədə suallar əvvəlcədən müəyyən edilir və ardıcıllıqla respondentə verilir;
- qeyri-standart və ya azad müsahibə. Bu müsahibədə təd­qi­qat­çı sualları ardıcıllıqla deyil, müsahibənin gedişatından asılı ola­raq respondentə verir. Sözügedən müsahibə öz çevikliyi ilə seçilir.
3.Tədqiqat mərhələrinə görə müsahibə metodu aşağıdakı növlərə bölünür:
-ilkin müsahibə. Adından göründüyü kimi, ilkin müsahibə tədqiqatın ilk mərhələsində istifadə olunur;
-əsas müsahibə. Bu müsahibə əsas məlumatın əldə edilməsi mərhələsində istifadə olunur;
-nəzarətedici müsahibə. Bu müsahibə tədqiqatla bağlı olan mübahisəli nəticələrin yenidən yoxlanılması və çatışmayan faktların əldə olunması məqsədilə keçirilir.

11.2. Sənədlərin öyrənilməsi metodu

Sənədlərin öyrənilməsi metodu, adından görün­dü­yü kimi, möv­cud sənədlərdən, mənbələrdən (qəzet, jurnal, statis­tik məlumat ki­tabçaları, audio-video materiallar, İnternet mate­rial­ları, rəsmi sə­nəd­lər, qeyri-rəsmi mənbələr, müəyyən hadisələrin işti­rak­çılarının xa­tirələri) müəyyən biliyin əldə olunmasına yönəlmişdir. Tədqiqatçı onu maraqlandıran məsələlərə dair bu mənbələrdən məlumat əldə edir. Müşahidədən fərqli olaraq sənədlərin öyrə­nil­məsi zamanı sub­yekt beynəlxalq aləmdə baş verən hadisələrin aktiv və ya passiv iş­ti­rak­çı­sı olmur, yəni o, bu və ya digər hadisəni öyrənmək üçün onun şahidi ol­maq məcburiyyətində qalmır. Nəticədə hadisələrin daha dərin təh­lil olunması üçün əlverişli şərait yaradılır. Belə ki, subyekt əldə et­di­yi məlumatı əsaslı şəkildə təhlil etmək imkanı qazanır.
Ölkələrin müxtəlif göstəricilərini, nailiyyətlərini, fəaliy­yət sahələrini əks etdirən məlumat Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyu­ta Fondu, Dünya Ticarət Təşkilatı və bu kimi beynəlxalq təşkilatların və bir çox inkişaf etmiş demokratik dövlətlərin tərtib etdikləri veb səhifə­lərdə geniş təqdim edilmişdir. Məsələn, bu və ya digər dövlətin multikultural durumu haqqında məlumatı müxtəlif mən­bə­lər­dən əldə etmək mümkündür. Bu mənbələr sırasına dövlətlərin sta­tistik göstəricilərini, əhalinin siyahıyaalınmasına dair ma­te­rial­ları, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosu, Avropa Şurası, ABŞ-ın Beynəlxalq Din Azadlığı üzrə Komissiyası və bu kimi bir sıra müxtəlif təşkilatlar tərəfindən hazırlanan materialları daxil etmək olar. Lakin bu və ya digər ölkədəki etnik-dini durum haqqında məlumat toplayarkən, müxtəlif mənbələrə istinad etmək lazımdır. Belə ki, bəzi təşkilatlar hesabatları hazırl­a­yar­kən müəyyən ölkələrə qarşı qərəzli münasibət nümayiş etdirərək onlar haqqında səhv məlumat verirlər. Sənədlərin öyrənilməsi metodunun səmərəli tətbiq edilməsini əngəlləyən daha bir amil bəzi dövlətlərin, xüsu­si­lə “qapalı” avtoritar dövlətlərin özləri haqqında məlumatların geniş icti­maiyyətə çatdırılmasına məne olmalarıdır. Belə olan hallarda sənədlərin öy­rə­nilməsi bir metod kimi öz əhəmiyyətini itirir.

11.3. Kontent – analiz (məzmunun təhlili) metodu

Bu metodun mahiyyəti yazılı və ya şifahi mətndə müəyyən söz və ya söz birləşməsini tapmaqla onun məzmununun öyrənil­mə­sin­dədir. Daha konkret desək, əvvəlcə bir neçə yazılı və ya şifahi mətndə bu və ya digər obyekt üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən söz və ya söz birləşməsi tapılır. Sonra bu söz və ya söz birləş­mə­si­nin işlədilməsi baxımından tədqiq olunan mətnlər müqayisə edilir. Bu söz və ya söz birləşməsinin hansı mətndə olması yaxud daha çox olma­sı həmin mətnin müəyyən obyektə aid olmasını göstərir. Məsələn, kontent – analiz metodu vasitəsilə siyasi partiyaların nizam­namələrini təhlil etməklə onların bu və ya digər ideologiyaya mənsub olmalarını müəyyənləşdirmək mümkündür. Yaxud hansısa dövlət baş­çı­sı­nın müxtəlif vaxtlarda etdiyi çıxışlarını müəyyən söz və ya söz birləşməsinin işlədilməsi (insan hüquqlarının müdafiəsi, azad ticarət zonası) baxımından müqayisə edərək onun baxış­la­rında müvafiq dəyişik­liklərin baş verməsini göstərmək olar.
Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, kontent – analiz metodu bir tədqiqat me­to­du kimi bəzi hallarda öz əhəmiyyətini itirir. Məsələn, əgər döv­lət xadiminin dedikləri və/və ya yazdıqları ilə əməlləri uyğun gəl­mir­sə, yəni o, çıxışlarında və/və yaxud yazdıq­larında öz həqiqi möv­qeyini, fikirlərini gizlədirsə, bu halda kontent – analiz meto­du­nun tətbiqi səmərəsiz olur.

11.4. İvent – analiz (hadisənin təhlili) metodu

Bu metod “kim”, “nə vaxt”, “kimə” münasibətdə “nə” deyir, ya­xud edir məlumatının təhlil edilməsinə yönəlmişdir. Amerikalı təd­qiqatçılar B.Rasset və H.Starr müvafiq göstəricilərin sistemləş­diril­məsini və təhlilini aşağıdakı xüsusiyyətlər üzrə aparırlar:
1. subyekt – təşəbbüsçü (kim);
2. süjet və ya problem (“issue-area”) (nə);
3. subyekt – hədəf (kimə münasibətdə);
4. hadisənin tarixi (nə vaxt).
Bu şəkildə sistemləşdirilmiş hadisələr elektron – hesab­la­yı­cı maşınlar vasitəsilə təhlil olunur. Bu metodun səmərəliliyi təhlil olu­nan göstəricilərin çoxluğundan asılıdır, yəni təhlildə nə qədər çox göstərici istifadə edilsə, ivent-analiz metodunun tətbiq olun­ma­sının səmərəliliyi bir o qədər də çox olacaqdır. Məsələn, müəyyən bir ölkədə dini azadlığın təmin olunması məsələsini tədqiq edərkən, təhlilə dini azadlığın təmin olunmasını səciyyələndirən çox göstərici daxil etmək lazımdır. Bundan başqa tədqiqata daha çox respondent, cəmiyyətdə mövcud olan bütün dinlər cəlb olunmalıdır. Bu, əldə olunan nəticənin doğruluğunu artıracaqdır.

11.5. Koqnitiv (idraki) xəritələşmə metodu

Bu metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, o, siyasi xadim tərə­findən bu və ya digər siyasi problemin necə dərk edilməsini müəy­yənləşdirir. Burada siyasi xadimin böhran situasiyalarına reaksi­ya­sına, sabit siyasi durumda mümkün davranış nümunələrinə, tərcümeyi-halına və onunla bağlı digər məlumatlara xüsusi fikir verilir. Bütün bu məlumatlar siyasi xadimin qəbul etdiyi qərarların izah olunmasına köməklik göstərir.
Bəzən siyasi xadim qərar qəbul edərkən onu əhatə edən ger­çəkliyə deyil, bu gerçəkliyə özünün subyektiv münasibəti priz­ma­sın­dan yanaşmasına arxalanır. Başqa sözlə desək, siyasi xadimin qə­bul etdiyi qərarlara bəzən onun gerçəkliyə uyğun gəlməyən təsəv­vür­ləri təsir göstərir. Nəticədə qarşıda qoyulan vəzifələr yerinə yetirilmir və problemlər həll edilmir. Yanlış təsəvvürlərə arxalanan siyasi xa­dim, bir tərəfdən, onun baxışlarına zidd olan hər hansı bir vacib mə­lumatı lazımınca qiymətləndirmir, digər tərəfdən isə mühüm olmayan hadisələrə həddindən artıq önəm verir.
Koqnitiv xəritələşmə meto­du­nun əsas məqsədi siyasi xadimin bu və ya digər siyasi problemi ne­cə dərk etdiyini müəyyən etməkdir. Bu metod siyasi xadimin ger­çəkliyi necə dərk etməsini açıqlayaraq onun qəbul etdiyi qərarın səbəbinə aydınlıq gətirir, yəni məlum faktlara arxalanaraq yeni bilik əldə olunur. Lakin bəzən mövcud məlumatın həqiqiliyi şübhə doğurduğuna görə əldə olunan bilik gerçəkliyi düzgün əks etdirmir.

11.6. Delfi metodu

Delfi metodunun mahiyyəti müstəqil ekspertlər tərəfindən müəy­yən bir problemin əsaslı şəkildə təhlil olunması və həlli yolu­nun tapılması ilə bağlıdır.
Bu metod aşağıdakı kimi tətbiq olunur: bir neçə ekspert eyni problemi ayrı-ayrılıqda təhlil edərək aldıqları nəticəni mər­kəzə təqdim edir. Mərkəz problemlə bağlı cavabları ümumi­ləş­dirdikdən və sistemləşdirdikdən sonra onları yenidən ekspertlərə qay­tarır. Bu əməliyyat bir neçə dəfə təkrarlana bilər. Hər dəfə ümumiləşdirmələr qaytarıldıqda, ekspertlər öz­lə­rinin əvvəlki qiymətlərini yenidən nəzərdən keçirərək onu müəyyən dərəcədə və ya tamamilə dəyi­şə bilərlər. Eyni bir problemin bir neçə ekspert tərəfindən təhlil olun­ma­sı və hər bir ekspertin təhlilin nəticələrinin digər ekspertlərin nəzərinə çat­dı­rıl­ması problemin hərtərəfli və əsaslı şəkildə öyrənil­məsinə səbəb olur. Bu müzakirələrin nəticəsində ekspertlərin qiy­mət­lərindəki ilkin uyğunsuzluqlar tədricən aradan qaldırılır və onlar müzakirə olunan problemin həlli yolunu irəli sürülər.

11.7. Ssenarilərin qurulması metodu

Ssenarilərin qurulması metoduna əsasən tədqiq olunan hadi­sənin mümkün inkişa­fı­nın ideal (xəyali) modeli ssenari formasında irəli sürülür. Mövcud situasiyanın təhlili əsasında onun sonrakı in­ki­şa­­fına dair fərziyyələr təq­dim olunur. İrəli sürülən fərziyyələr əv­vəlcə heç bir yoxlanışa mə­ruz qalmır. Tədqi­qatçının planına uyğun ola­raq birinci mərhələdə situasiyanın sonrakı inkişafını müəyyən edən əsas amillərin təhlili və seçimi aparılır. Belə amillərin sayı çox ol­mamalıdır (altıyadək). Əks halda hər bir amil tərəfindən mü­əy­yənləşdirilən gələcəyin inkişaf variantı çox olduğundan çətinlik yarada bilər. İkinci mərhələdə seçilmiş amillərin növbəti 10, 15 və 20 il ərzində inkişaf mərhələlərinə dair fər­ziy­yələr irəli sürülür. Üçüncü mərhələdə bu amillər bir-biri ilə müqayisə olunur. Mü­qa­yi­sə əsasında hər bir amilə uyğun bir neçə fərziyyə yürüdülür. Nə­ha­yət, dördüncü mərhələdə hər bir sse­narinin reallığının göstəriciləri mü­əyyən edilir və reallıq səviy­yəsinə görə ssenarilərin təsnifatı ve­ri­lir.
Sorğu, sənədlərin öyrənilməsi, kontent – analiz, ivent – analiz, koqnitiv xəritələşmə, delfi və ssena­ri­lərin qurul­ması metod­ları ictimai elmlərdə istifadə olunan xüsusi metodlar olmaqla yanaşı öz növbəsində yerinə yetirdikləri funksiyalar baxımından üç qrupa bölünürlər:
1.Situa­si­yanın təhlili metodları;
2. eksplikativ metodlar;
3. proqnoz metodları.
Bu bölgünün əsasında tətbiq edilən metodların yerinə yetir­dik­­ləri funksiyalar durur. Məsələn, situasiyanın təhlili metodları, adın­­dan göründüyü kimi, cəmiyyətdə və insan təfəkküründə baş verən hadisələr haq­qın­da məlumatın əldə olunmasını nəzərdə tutur. Situasiyanın təhlili metodlarından fərqli olaraq eksplikativ me­todlar bu hadisələri daha də­rindən tədqiq edir. Proqnoz metodları isə hadisələrin tədqiqi ilə kifayətlənmir. Bu metodlar qrupunun tətbiqi zamanı tədqiq olunan konkret məsələlərin inkişaf perspektivlərinin, onların həlli yol­la­rı­nın müəyyən edilməsinə xüsusi fikir verilir. Yuxarıda təhlil etdiyimiz xüsusi metodlardan sorğu və sənədlərin öyrənilməsi metodları situa­si­yanın təhlili metodları qrupuna; kontent – analiz, ivent – analiz və koqnitiv xəritələşmə metodları eksplikativ metodlar qrupuna; delfi və ssena­ri­lərin qurul­masını metodları isə proqnoz metodları qrupuna daxildir.

