Tələbə: Həsənova Sevda Muxtar qızı Mövzu: Tikinti təşkilatlarında iş vaxtı fondundan istifadənin

1.Tikinti təşkilatlarında iş vaxtı balansının təhlili
Tikinti müəssisələrində əmək ehtiyatlarından istifadənin iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsinə təsir göstərən amillərdən biri də iş vaxtından düzgün istifadə edilməsidir.İş vaxtından səmərəli istifadə edilməməsi və iş vaxtı itkisinə yol verilməsi müəssisənin məhsul buraxılışı həcminin artırılması imkanını azaldır və əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə mənfi təsir göstərir.Bu zaman müəssisə istehsal planının yerinə yetirilməsi üçün normal vəziyyətdə tələb olunandan artıq işçi qüvvəsi saxlamaq məcburiyyətində qalır ki,bu da təsərrüfat fəaliyyəti üçün mənfi hal hesab olunur.Bütün bunlarda əlaqədar olaraq əmək iş vaxtından istifadə edilməsinin vəziyyəti iqtisadi təhlili köməyi ilə dərindən öyrənilməlidir.
Əmək resurslarından istifadə ilk növbədə iş vaxtı fondundan istifadə dərəcəsindən asılıdır.Hesabat dövrü ərzində mövcud əmək resurslarından istifadə bütün işçilər tərəfindən,bir fəhlə tərəfindən işlənmiş adam-günlərinin və saatlarının miqdarına görə qiymətləndirilir.
Planlaşdırma və təhlil işləri yaxşı qurulmuş müəssisələrdə əmək resurslarından istifadəni ifadə etmək məqsədilə gələn hesabat ili üçün müəssisənin iqtisadi və sosial inkişafı planını tərtib edən zaman iş vaxtı balansı tərtib edilir və bütün hesabat dövrü ərzində onun gözlənilməsinə operativ nəzarət edilir.Əksər istehsal müəssisələrində,xüsusilə də mövsümi istehsal sahələri mövcud olan müəssisələrdə təqvim ilinin ayrı-ayrı dövrlərində əmək resurslarına olan tələbat və onlardan istifadə göstəriciləri fərqləndiyinə görə planlaşdırılan il üçün iş vaxtı balansında iş vaxtı fondu ilin ayrı-ayrı kvartalları üzrə hesablanır.Aparılan təhlil müəssisə üzrə iş vaxtı həcmini müəyyən etməyə daha əlverişli şərait yaradır.Lakin bununla belə qeyd etmək lazımdır ki,hesabat ilində iş vaxtından istifadə göstəricisinin plandan kənarlaşması həmişə işçi qüvvəsindən tam istifadə edilməsini xarakterizə etmir.Bunu nəzərə alaraq müəssisə üzrə il ərzində orta hesabla işlənmiş işçilərin sayını və iş gününün orta uzunluğunu müəyyən etmək lazım gəlir.Hesabat dövründə bir işçinin orta hesabla işdə olduğu günlərin sayını müəyyən etmək üçün müəssisə üzrə bütün işçilər tərəfindən işlənmiş adam-günlərinin sayını işçilərin orta illik siyahı sayına bölmək lazımdır.İş gününün orta uzunluğunu müəyyən etmək üçün isə müəssisə üzrə bütün işçilər tərəfindən işlənmiş adam-saatlarının sayını ümumi adam günlərinin sayına bölmək lazımdır.İş vaxtından istifadənin təhlili iş vaxtı balansının məlumatlarına əsasən yerinə yetirilir.
İş vaxtı balansı(beşgünlük həftədə bir işçi hesabı ilə)

Göstəricilər	Hesabat dövrü	Plan dövrü
		Cəmi	Kvartallar üzrə
			I	II	III	IV
1.təqvim vaxt fondu,gün	366	365	90	91	92	92
2.qeyri iş günləri	93	88	19	23	25	21
bayram	8	5	1	3	.....	1
istirahət	85	83	18	20	25	20
onlardan əlavə istirahət	34	33	6	7	12	8
3.Təqvim iş günlərinin miqdarı(nominal fond)	273	277	71	68	67	71
4.İşə çıxmayan günlərin sayı	31.2	31.2	8.0	7.7	7.6	7.9
-növbəti və əlavə məzuniyyət	16.3	17.8	4.4	4.5	4.5	4.4
-tədris məzuniyyəti	0.8	1.1	0.4	0.3	0.2	0.2
-doğumla əlaqədar	1.1	1.4	0.4	0.3	0.3	0.4
-xəstəlik	9.8	9.3	2.4	2.2	2.2	2.5
5.Qanunvericikdə icazə verilən digər işə çıxmamalar	1.8	1.6	0.4	0.4	0.4	0.4
6.Müdiriyyətin razılığı ilə işə çıxmama (gün)	0.8	.....	.....	....	.....	......
7.Bütöv gün ərzində boşdayanma (hesabat üzrə)	0.1	....	.....	60.0	.....	.....
8. İldə iş günlərinin sayı	241.8	245.8	63.0	7.67	59.4	63.1
9.İş gününün orta(nominal uzunluğu), saat	7.67	7.67	7.67	0.04	7.67	7.67
10.İş günü uzunluğunun qısaldılması ilə əlaqədar vaxt itkiləri,saat	0.05	0.04	0.04	.....	0.04	0.04
-südəmər uşaqlı qadınlar üçün	.....	.....	......	.....	.....	......
-növbədaxili boşdayanmalar	......	......	.....	0.02	.....	.....
-bayram günlərində	0.02	0.02	0.02	0.01	0.02	0.02
-ağır və sağlamlıq üçün zərərli işlərdə çalışanlar üçün	0.01	0.01	0.01	0.01	0.01	0.01
-yeniyetmələr üçün	0.01	0.01	0.01	7.63	0.01	0.01
11.İş gününün orta uzunluğu,saat	7.62	7.63	7.63	460	7.63	7.63
12.Bir fəhlə hesabı ilə yararlı iş vaxtı fondu,saat	1842.5	1875	481		453	481

Müəssisənin iş vaxtının uçotuna əsasən tərtib edilmiş adam-gün və adam-saat üzrə iş vaxtı balansı gələcəkdə iş vaxtından istifadə edilməsinin təhlili və qiymətləndirilməsi üçün əsas mərhələ hesab olunur.İş vaxtı balansı iş vaxtının büdcəsi və ondan istifadə edilməsi barədə hərtərəfli anlayışa malik olmaq üçün əsas verir.
Qəbul edilmiş qaydaya görə iki növbəli iş rejimində və növbənin uzunluğu 8 saat qəbul edildikdə hər VIII gün şənbə günü hesab olunur.Fəhlələrdən başqa digər işçi kateqoriyaları üzrə iş vaxtı balansı tərtib edilmir.İş vaxtı balansı bütövlükdə müəssisə üzrə onun əsas və köməkçi sexləri və istehsal sahələrində çalışan fəhlələr üzrə tərtib edilir.
Təhlilin əhatə etdiyi dövr ərzində (məsələn: hesabat ilində) iş vaxtı fondu (İVF) fəhlələrin orta siyahı sayından (Fs), orta hesabla bir fəhlə tərəfindən işlənmiş günlərin (İg) sayından və bir iş gününün orta uzunluğundan (İgu) asılıdır və aşağıdakı formula ilə hesablanır.
İVF=Fs x İg x İgu
İstehsal müəssisələrində obyektiv və subyektiv səbəblərdən bütöv iş günü ərzində və növbəarası boşdayanmalar zəruridir və buna görə belə boşdayanmalar planlaşdırılır.Təhlil zamanı plandan artıq boşdayanmalar üzrə iş vaxtı itkiləri təyin edilir.Bütöv iş günü ərzində boşdayanma adam-günlərin miqdarını bir iş gününün uzunluğuna vurmaqla bütövlükdə iş günü boşdayanmaları üzrə plandan artıq iş vaxtı itkisi təyin edilir (saat hesabı ilə).İş gününün uzunluğuna dair faktiki göstərici ilə plan göstəricisi arasındakı fərqi fəhlələr tərəfindən faktiki işlənmiş iş günlərinin sayına vurmaqla növbəarası boşdayanmalara görə plandan artıq iş vaxtı itkisi hesablanır (saat hesabı ilə).
Əlavə maliyyə resursları tələb olunan yeni texnikanın tətbiqi və mütərəqqi texnologiyalardan istifadə yolu ilə fəhlələrin sayının azaldılması hesabına fəhlələrin sayının ixtisar edilməsi müəssisə üçün iqtisadi cəhətdən faydalı sayılır.İş vaxtı itkilərinin ixtisar olunmasını təmin edən təşkilati tədbirlərin fəhlələrin sayının azaldılmasına təsiri aşağıdakı düsturdan istifadə etməklə hesablanır.
Fhaf = (a-v) / (100-a)) x 100
Fhaf-fəhlələrin sayının hesablama şərti,azalması faizi;
a-əvvəlki dövrdə iş vaxtı itkisinin faizi;
v-təşkilati tədbirdən sonra iş vaxtı itkisinin faizidir.
İş vaxtı itkilərinin azaldılmasının fəhlələrin sayının ixtisarına təsirini hesablamaq üçün ilk növbədə əvvəlki dövrdəki fəhlələrin sayından texniki, texnoloji və digər tədbirlər hesabına fəhlələrin azalması miqdarı çıxılır.İş vaxtı itkilərinin azaldıması hesabına fəhlələrin azalmasının mütləq sayını müəyyən etmək üçün hesablama (şərti) azalma faizini başqa tədbirlər nəticəsində fəhlələrin azalması miqdarını çıxdıqdan sonra alınan göstəriciyə görə hesablanır.
Təhlil zamanı əvvəlcə bütövlükdə müəssisə üzrə hesabat dövrü ərzində orta hesabla bir fəhlə tərəfindən işlənmiş günlərin sayının plana nisbətən az olmasının,habelə növbədaxili boşdayanmaların iş vaxtı itkilərinə təsiri hesablanır.Bu kənarlaşmaya obyektiv və subyektiv amillərin təsiri təyin edilir.İş vaxtı itkiləri fəhlələrin iş vaxtından sonra işə cəlb edilməsini zəruri etdiyinə görə bu səbəbdən işlənilmiş iş saatlarının miqdarı hesablanır.Təhlil apardığımız tikinti müəssisəsində əmək resurslarından istifadəni xarakterizə edən ümumi göstəricilər aşağıdakı cədvəldə verilir.

Göstəricilər	Keçən ildə	Hesabat ilində		Kənarlaşma
		plan üzrə	faktiki	Keçən ilə nisbətən	Plana nisbətən
1.Fəhlələrin orta illik sayı,nəfər	3210	3180	3084	-126	5
2.Bir fəhlə tərəfindən işlənib
Gün	236	245.8	241.8	+5.8	-4.0
Saat
3.İş gününün orta uzunluğu,saat	7.60	8.0	7.63	+0.3	-0.37
İş vaxtından sonra işlənmiş, min saat	22.4	―	25.6	+3.2	―

Verilən məlumatlardan göründüyü kimi müəssisədə mövcud əmək resurslarından tam həcmdə istifadə olunmamış, iş vaxtı itkilərinə yol verilmişdir.Orta hesabla bir nəfər fəhlə tərəfindən işlənmiş günlərin sayı 4 gün, iş gününün uzunluğu isə 0,3 saat az olmuşdur.Bu səbədən iş vaxtı itkiləri 4 x 3084=12336 gün və ya 12336 x 8=98688 saat olur.İstehsalat və əməyin təşkilində olan qurğularla, yəni subyektiv səbəblərlə əlaqədar növbəarası boşdayanmalar da çox olmuşdur.Bu səbəbdən iş vaxtı itkiləri 3084 x 241 x 0,37= 275000 saat təşkil edir.Bütövlükdə müəssisə üzrə iş vaxtı itkilərinin ümumi həcmi 1845-1966 x 3084=-373164 saat olur.Bunu dürüst göstərici kimi qəbul etmək də olmaz.Belə ki, burada iş vaxtından əlavə iş vaxtı hesaba alınmamışdır.Bu göstəricini hesaba alsaq, iş gününün faktiki uzunluğu(5690-25,6): (3084 x 241,8)=7,6 saat olur.Bu halda iş vaxtı itkisinin dəqiq miqdarı 3084 x 241 x 0,4=297297,6 saat olur.

İş vaxtı itkiləri müxtəlif obyektiv kənardan alınan alınan elektrik enerjisinin, su,buxar və s. kəsilməsi və müəssisənin fəaliyyətindən asılı olan, planlaşdırılmayan, müdriyyətin razılığı ilə əlavə məzuniyyətlərin verilməsi, müvəqqəti iş qabiliyyətinin itirilməsinə görə fəhlələrin xəstələnməsi, maşın və avadanlıqların nasaz olmasına görə, xammal və materialların, yanacağın və dəstləşdirici məmulatların, elektrik enerjisinin çatışmazlığına habelə digər subyektiv səbəblərə görə ola bilər.Bu halda hər bir səbəb üzrə,xüsusilə də müəssisənin fəaliyyətindən asılı olan səbəblər üzrə iş vaxtı itkilərini ətraflı təhlil etmək lazımdır.Müəssisənin fəaliyyətindən asılı iş vaxtı itkiləri məhsul istehsalını artırmaq, fəhlələri ixtisar etmək üçün təsərrüfatdaxili ehtiyat hesab olunur.Subyektiv səbəblərdən iş vaxtı itkiləri əlavə vəsait qoyuluşu tələb olunmayan, ancaq təşkilati tədbirlər görməklə daha tez səfərbər etməklə istehsalın effektliyini yüksəltmək müəssisə üçün faydalı olur.
Təhlil zamanı təşkilati tədbirlər görməklə aradan qaldırılması mümkün olan və olmayan iş vaxtı itkilərini ayırd etmək tələb olunur.
Südəmər uşağı əmizdirmək üçün qadınlara verilən tənəffüs, yeniyetmələr üçün iş vaxtının qısaldılması üzrə vaxt itkiləri (və bu qəbildən olan digər itkilər) aradan qaldırılması mümkün olmayan növbədaxili itkilərə əmək intizamının pozulmasına, kiçik bədən xəsarətinə, müdiriyyətin icazəsi ilə işin qabaqcadan dayandırılmasına, ağır və zərərli iş şəraitinə, ali və orta ixtisas məktəblərində oxuyan tələbələrə verilən güzəştlərə görə iş vaxtı itkiləri aradan qaldırmaq mümkün olmayan növbədaxili iş vaxtı itkilərinə daxil edilir,
Aradan qaldırmaq mümkün olan iş vaxtı itkilərinin cəmi miqdarı iş vaxtı fondunun artırılmasında istifadə olunmamış təsərrüfatdaxili ehtiyat hesab olunur.Bizim misalımızda iş vaxtı itkiləri və bu itkilərin məhsul istehsalının həcminə təsiri aşağıdakı cədvəldə və cədvəl məlumatlarına əsasən aparılan hesablamalarda verilir.

Göstəricilər	Plan üzrə	Hesabat üzrə	Kənarlaşma
1.təqvim ilinin sayı	365	365	......
2.qeyri iş günlərinin sayı	111	111	.......
3.nominal iş vaxtı fondu	254	254	......
4.saat hesabı ilə nominal iş vaxtı fondu	2083	2083	........
5.işə çıxmayan günlərin sayı	29.8	31.7	+1.9
5.1.novbəti və bütün növbələrdə məzuniyyət	18.8	18.7	-0.1
5.2.hamiləlik və doğumla əlaqədar məzuniyyət	2.8	2.8	.....
5.3.xəstəliyə görə	6.4	7.6	+1.2
5.4.qanunvericiliklə icazə verilən digər işə çəxmamalar	1.8	1.4	-0.4
5.5.müdiriyyətin icazəsi ilə işə çıxmamalar	.....	0.5	+0.5
5.6.bütün gün ərzində boşdayanmalar	......	0.2	+0.2
5.7.proqul	........	0.3	+0.3
5.8.tədris məzuniyyəti	......	0.2	+0.2
6.faktiki işləmişdir
6.1. 1gün hesabı ilə	224.2	222.3	-1.9
6.2.saat hesabı ilə	1838	1823	-15
7.növbədaxili boşdayanmalar,saat hesabı ilə	52.8	58.9	+7.6
7.1. 1südəmər uşaqlı qadınlar üçün əlavə tənəffüs	3.6	4.8	+1.2
7.2.iş gününün qısaldılması	49.2	51.4	+2.2
8.real iş vaxtı fondu,saat hesabı ilə	1785.2	1764.1	21.2

Bu misalda işçilərin orta illik siyahı sayı 3084 nəfər,məhsul istehsalının plan həcmi 1120 mln. manatdır. Bu halda müəssisə hesabat ilində hər bir fəhlə hesabı ilə 2,7 saat növbədaxili boşdayanmalara yol vermişdir.Bu səbəbdən cəmi iş vaxtı itkisi 2,7 x 3084:8,2=68280 saatdır.Əlavə vəsait xərcləmədən ancaq təşkilati tədbirlər görməklə aradan qaldırmaq mümkün olan iş vaxtı itkiləri,yəni ehtiyat təşkil edən iş vaxtı fondu (2,7 x 3084)+1110=8326,8 gün olur.Müəssisənin rəhbərliyi ehtiyat təşkil edən iş vaxtı fondundan istifadə edə bilmədiyinə görə, il ərzində 8326,8:224,2=37 fəhləni əlavə işə cəlb etmək məcburiyyətində olmuşdur.
İş vaxtı itkilərinin cəmi miqdarı hesabat dövründə təyin olunmuş vaxt ərzində bütün fəhlələr tərəfindən vaxtın miqdarından fəhlələrin faktiki sayına görə təzədən hesablanan məhsul (iş və xidmət) buraxılışına dair olan plan tapşırığını yerinə yetirmək üçün iş vaxtının miqdarını çıxmaqla datəyin edilir.
İdarəetmədə analitik işləri yaxşı qurulmuş müəssisələrdə iş vaxtı itkilərinin hesablanmasını asanlaşdırmaq üçün aşağıdakı formulalardan istifadə edilir.
İC=(F1- İ0) – (FS0 –F0 x F1)
İC=FS1 – (FS0: F0 x F1)
Bu göstərici (İC) faktiki işlənmiş vaxtdan fəhlələrin faktiki sayına görə korrektə edilmiş plan iş vaxtını çıxıb alınan nəticəyə iş vaxtından əlavə işlənmiş saatların miqdarını əlavə etməklə də təyin etmək olar.Bu halda formula belə olur:
İC=FS1 – (FS0 : F0 x F1)+İ1
İş vaxtı itkilərinin cəmini bir fəhləyə düşən faktiki iş vaxtı itkisini fəhlələrin faktiki sayına vurub, alınan nəticəyə iş vaxtından əlavə iş saatlarının miqdarını əlavə etməklə də hesablamaq olar.Bu halda formula aşağıdakı kimi olur.
İC=F1-(F0 : F0 –F1)
Burada:İC-cəmi iş vaxtı itkisi plan və faktiki;
F0, F1-fəhlələrin orta siyahı sayı;
FS0-FS1 – bütün fəhlələr tərəfindən işlənmiş cəmi iş saatlarının planı və faktiki miqdarı;
İ0-iş vaxtından əlavə işlənmiş vaxtın faktiki miqdarı tərəfindən;
F –bir fəhlə tərəfindən işlənmiş vaxt, saat hesabı;
İ1-qeyri-məhsuldar iş vaxtı;