Telman orucov

“525-ci qəzet”. 
 
 
Terrorizmin bəlası və orta əsrlərdən islama atılan daşın yenidən meydana 
çıxarılması 
 
Bəşəriyyət  XXI  əsrə  insan  dühasının  daha  da  çiçəkləndiyi,  elmin  yeni 
nailiyyətlərinin sel kimi axdığı bir dövrdə qələm qoydu. Lakin bu yüzillik həm də 
tarix  səhnəsində  ilk  addımlarını  atandan  özündən  əvvəlki  dövrlərin  acı 
miraslarından  xilas  ola  bilmədiyini,  bəzi  hallarda  isə  onları  bərpa  etmək, 
canlandırmaq  meyllərini  nümayiş  etdirdi,  yeni  bəlaların  qarşısını  almaqda 
çətinliklərlə üzləşdikdə, keçmişin pas atmış silahlarına, vasitələrinə əl atmaqdan da 
çəkinmədi. Bu bəlalardan ən böyüyü isə latın dilindən tərcümədə “qorxu, dəhşət” 
mənasını  verən  terror  idi.  Terrorizm  ümumən  bir  ovuc  adamın  əməlindən  uzağa 
gedə bilməsə də, bəzən xalqları, dövlətləri üz-üzə qoyur, onları qanlı toqquşmalara 
cəlb  edir.  Terrorizm  hadisələri  bir  qayda  olaraq  ağır  yaralar  vurduğundan,  ən 
başlıcası  insan  həyatlarının  qurban  getməsi  ilə  nəticələndiyindən  ona  qarşı 
mübarizədə  səmərəli  üsullar  tapılmayanda,  çaşqınlıq,  qəfil  və  ağır  zərbədən 
yaranan  ümidsizlik,  anlaşılmazlıq  dumanı  yaradır,  əsassız  ittihamlar  meydana 
çıxarır  və  qəribə  görünsə  də,  hədəfin  düzgün  müəyyən  edilməməsi  yeni 
münaqişələrin yaranmasına, yeni müharibə tonqallarının alovlanmasına səbəb olur. 
Terroru  törədənlərə  əl  çatmayanda  ümumi  vahimə  xofu  daha  da  böyüyür, 
bütövlükdə  günahsız  xalqlar  təhlükə  mənbəyi  hesab  edilir,  ümumi  etimadsızlıq 
şəraiti və şübhələr qorxu hissini daha geniş yaymaqdan qalmır. 
Bu  sətirləri  oxuyarkən  elə  təsəvvür  yaranmasın  ki,  terror  elə  ümumbəşəri 
problemə çevrilib, elə miqyas alıb ki, onun varlığı Qiyamət günündən əvvəl gələn 
qoqların  və  maqoqların  basqınını  xatırladır.  Onun  təhlükəsini  şişirtmək  əslində 
terrorun  qanlı  dişlərini  itiləməyə,  ona  qarşı  mübarizə  aparanların  iradəsini  isə 
zəiflətməyə  xidmət  edir.  Lakin  bu  təhlükəni  dağıdıcı  və  məhvedici  gücü  qədər 
qiymətləndirməmək  də  qorxuludur  və  azacıq  arxayınçılıq  daha  böyük  faciələrin 
baş verməsinə şərait yarada bilər. 
Yaşadığımız əsrin başlanğıcı bəşər tarixinin tükürpərdici səhnələrindən biri 
ilə  yaddaşlara  hopdu.  2001-ci  ilin  11  sentyabr  günü  bütün  dünya,  olduqca  xırda 
qrup  istisnalar  nəzərə  alınmasa  terrorizmin  ən  ağır  zərbəsindən  sarsıldı.  Yer 

272 
 
üzünün yeganə fövqəldövləti sayılan ABŞ öz ürəyindən, onun qüdrət simvollarını 
hədəf seçmiş terroristlərin əli ilə ağır yaralar aldı. İki Dünya müharibəsindən qalib, 
həm  də  daha  da  varlanmış  və  güclənmiş  çıxan  bu  dövlət  başqalarının 
təhlükəsizliyinə  qarant  və  əlində  silah  mühafizəçi  rolunda  çıxış  etdiyi  halda,  öz 
sarsılmaz  təhlükəsizlik  mifinin  bir  andaca  dağıldığının,  bütövlükdə  təhlükəsizlik 
sisteminin  fiaskoya  uğradığının  şahidi  oldu.  Onun  strateji  obyektləri  bıçaqlarla 
silahlanmış  bir  neçə  terroristin  vəhşicəsinə  cəhdləri  nəticəsində  elə  bil  ki,  qeybə 
çəkildi.  Dünya  hadisələrində  özünü  arbitr  kimi  aparan  bir  dövlət  terroristlərin 
məkr,  hiylə  və  dəhşət  dayaqları  üzərində  qurduğu  mühakimənin  acı  hökmünü 
dadmalı oldu. 
Nyu-Yorkda əkiz göydələnlərin – Dünya Ticarət Mərkəzi qüllələrinin məhv 
edilməsi dəhşətindən sonra insanlar cavabı çətin tapılan suallar dənizində üzməyə 
başladılar.  Terrorizmin  mənbəyi,  onun  hərəkətverici  qüvvələri  lazımınca 
öyrənilmədiyindən  və  tədqiq  edilmədiyindən  şübhələr  kompası  öz  əqrəbini 
sonuncu  vəhşilik  aktını  törədənlərin  dini  mənsubiyyəti  tərəfə  döndərməyə  üz 
qoydu.  Dəhşətin  təsirinin  və  yaratdığı  əhval-ruhiyyənin  nəticəsi  kimi  çoxları 
bütövlükdə  islam  dünyasına  inamsızlıqla  yanaşmağa  başladı.  Terrorizmin  vahid 
simvoluna  çevrilmiş  insanı  canavar  yuvasında  bəsləyib  boya-başa  yetirənlər,  ona 
yol göstərənlər hansısa sehrli çubuğun təsiri altında büsbütün yaddan çıxarıldı, ön 
plana  onun  antropoloji  xüsusiyyətləri  və  geyimi  qaldırıldı.  Bir  ovuc  adamın 
hesabına  günahsız  yüz  milyonları  birləşdirən  bir  dinə  xor  baxma  halları  çoxaldı. 
Müsəlmanların  daha  kompakt  yaşadığı  regionlar  təhlükə  mənbəyi  adı  altında 
hədəfə  çevrildi.  Nifrət  ünvanına  çevrilmiş  diktatorları  aradan  götürmək  vəzifəsi 
gündəliyə  daxil  edildi.  Bu  zaman  münasibətlərdəki  ikili  standartın  gözəçarpan 
nümunəsi  kimi,  loyallıq  bəslənən  və  qoltuq  altında  saxlanan  diktatorlara  və 
teokratlara himayə daha da gücləndi. Terrorizm və onun başçısı ilə əlaqə saxlamaq 
kimi  saxta  arqument,  digər  bu  qəbildən  olan  səbəblərə  haqq  qazandırırdı.  Öz 
xalqına qarşı soyqırımdan dəfələrlə istifadə etmiş Səddam Hüseyni devirmək üçün 
başqa  vasitələr  köməyə  gəlmədiyindən,  məhz  yuxarıdakı  ittihamlarla  böyük  bir 
ölkə  müharibə  qasırğasına  büründü.  Sentyabr  hadisələrindən  beş  il  sonra  əvvəllər 
səslənən  eyhamlar  və  qızışan  ehtirasları  söndürmək  üçün  edilən  cəhdlər  artıq 
kənara  atıldı,  bu  müasir  bəla,  şər  timsalı  din  donuna  geyindirilərək,  “islam 
terrorizmi”, “islam faşizmi” kim ifadələr müraciətlərdə yer tutmağa başladı, daha 
uzağa  gedilərək,  müsəlmanlar  vahid  totalitar  imperiya  yaratmaq  cəhdlərində 
ittiham edildi. 
Terrorizmin  ümumbəşəri  bəla  olduğu  hamıya  aydındır  və  ona  görə  də  ona 
qarşı mübarizədə qüvvələri parçalamaq, perspektiv ittifaqdakıları rəqib düşərgələrə 
bölmək yalnız terrorist yuvalarında gizlənənlərə fayda gətirir. Belə cəhdlər həm də 
terrorizmlə  mübarizəni  özünün  düzgün  yollarından  azdırır,  onun  sivilizasiyalar 
arasındakı  münaqişə  fövqünə  qaldırılması  müsəlman  dünyasında  ciddi  etirazla 
qarşılanmaqla  yanaşı,  əsassız  ittihamlardan  qorunmaq  üçün  obyektiv  olaraq  bu 
ümumi cəbhədən ayrılmaq, kənarda dayanmaq istəyi yaradır. Terroristlər bir qayda 
olaraq fanatiklərdən yetişdirilir, fanatizm isə zəkanı, ağılı kənara atır. Ona görə də 
şüurlu  və  səmimi  imandan,  sitayişdən  çox  uzaqdır.  Terrorizm  ən  qatı  şər 

273 
 
qüvvəsidir,  sülh  təbliğ  edən  din  isə  öz  nəcib  idealları  ilə  heç  vaxt  şər  doğura 
bilməz.  İslam  dünyası  digər  xalqlar  üçün  heç  də  yad  deyil,  çünki  onun  çoxəsrlik 
tarixi  və  mədəniyyəti  bütün  bəşəriyyət  üçün  ruhi  zənginliyin  mənbələrindən  biri 
olub. Bir fanatik terroristin vəhşiliyi ilə islama bütövlükdə qiymət vermək nə qədər 
düzgündürsə,  onda  qatı  katolik  Torkvemadaya  və  lüteran  Hitlerə  görə  bütün 
xristianlığa ciddi ittihamlar irəli sürmək olardı. Bu anlaşılmazlıqlardan uzaqlaşıb, 
nə qədər ki, terrorizmi yaradan səbəb və şərait, onu rəğbəti ilə həvəsləndirən mühit 
lazımınca  öyrənilməyib,  indiki  mübarizə  tədbirləri  də  istənilən  səmərəyə  malik 
olmayacaq,  terrorizmi  zəiflətmək  və  aradan  qaldırmaq  vəzifəsi  müşkül  bir  işə 
çevriləcəkdir. 
Təəssüf  ki,  bu  gün  biz  artıq  bu  prosesin  real  nümunələri  ilə  üzləşirik. 
Terrorla  müharibə  əslində  terrorizmin  mühüm  mənbələrinə  çevrildi.  Özü  də  bu 
fikir  kiminsə  uydurması  olmayıb,  ABŞ-ın  bütün  16  xüsusi  xidmət  orqanlarının 
tədqiqatının bilavasitə nəticəsidir. Onlar etiraf etməli oldular ki, “İraqda müharibə 
qlobal  terror  təhlükəsini  dərinləşdirmişdir”.  Bu  müharibə  terrorizmlə  mübarizədə 
öz  töhfəsini  daha  çox  onu  qidalandırmağa  verir.  ABŞ-ın  tarixində  ilk  dəfədir  ki, 
ölkənin  xüsusi  xidmət  orqanları  addımbaşı  terrorla  öz  müharibəsinin  uğurunu 
tərifləyən prezidentlərini belə yekdilliklə təkzib edirlər. Terrorla müharibə olduqca 
ciddi işdir və iki böyük dövlətin – Rusiyanın və Birləşmiş Ştatların acı təcrübəsi 
göstərdi  ki,  bunu  hərbçilərin  öhdəsinə  buraxmaq  ağır  nəticələrə  gətirib  çıxarır. 
Çünki  bu  müharibədə  cəbhə  yoxdur,  burada  ordularla  deyil,  tək-tək  adamlarla 
vuruşmaq  lazım  gəlir.  Bu  müharibə  milyonlarla  insanın  ağılları  uğrunda  aparılır, 
onları  fəth  etmək  isə  hər  şeydən  əvvəl  arqumentlər  və  nümunələr  hesabına 
mümkündür. 
Əlbəttə,  11  sentyabr  dəhşətli  cinayət  idi  və  belə  cinayətlə  adətən 
antikriminal  metodlarla  mübarizə  aparılır.  Ancaq  bu  hadisənin  bəzi  qüvvələrin 
xeyir-duası  və  bilavasitə  iştirakı  ilə  dini-fəlsəfi  münaqişə  səviyyəsinə  şişirdilməsi 
nəticəsində mübarizə əsas hədəfdən yayındırıldı. Digər tərəfdən faciəyə münasibət 
daha  çox  demaqogiya  xarakteri  daşıdı.  Hadisənin  yaratdığı  əhval-ruhiyyə  bir 
tərəfdən narahatlıq hissini, digər tərəfdən islam dünyasına qarşı artan kini və hətta 
nifrəti  şişirtməyə  yönəldildi.  Bu  kontekstdə  islamofobiya  şüarları  təkcə 
məsuliyyətsizliyin ifadəsi olmayıb, həm də tarix və perspektiv baxımından olduqca 
zərərli idi. 
İslama qarşı hücumlar kəskin cavab reaksiyası doğurmaya bilməzdi. Bütün 
bunlar isə dünyadakı mövcud kövrək sabitliyi və zahiri harmoniyanı pozur, dünya 
xaosunun böyüməsinə yol açır. 
Hər  bir  dünya  dini  yüz  milyonlarla  insanın  mənəvi  sığınacağına 
çevrildiyindən,  olduqca  möhkəm  sipərlərə  malikdir  və  ona  olan  hücumlar  bu 
zirehin  möhkəmliyini  daha  da  artırır.  Dinə  qarşı  atılan  nizələr  qayaya  dəyən  daş 
kimi  eyni  sürətlə  geri  qayıdacaq,  özü  də  çox  vaxt  bumeranq  trayektoriyasını 
seçəcəkdir. 
Biz  bunun  günəş  şəfəqləri  kimi  aydın  nümunəsini  bu  ilin  əvvəlində 
Danimarka  qəzetlərinin  birində  Məhəmməd  Peyğəmbərin  karikaturasının  dərc 
edilməsi  vaxtı  gördük.  Bir  sərsəmin  dərin  quyuya  atdığı  daşı  çıxarmaq,  onun 

274 
 
izlərini  yox  etmək  böyük  səylər  göstərmək,  təhlükəli  qarşıdurma  hallarının 
qarşısını  almaq  üçün  əlavə  tədbirlər  görmək  lazım  gəldi.  Karikaturaçı  rəssam  və 
qəzetin  naşiri  ya  sadəlövhlükdən  öz  əməllərinin  hansı  miqyasda  problemlər 
yaradacağını  görməmişdilər,  yaxud  da  öz  məkrlərinin  bəhrəsindən  böyük  sevinc 
duyacaqlarını  düşünərək  nəticənin  hansı  rənglər  alacağını  güman  etməmişdilər. 
Nəhayət,  müsəlmanları  bürüyən  nifrət  dalğasını  çətinliklə  də  olsa  yatırtmaq 
mümkün  oldu.  Bircə  onu  demək  kifayətdir  ki,  bu  biabırçı  işə  girişənlər  hansı 
məqsədi güdsələr də, siyasi cəhətdən piqmey olduqlarından uzağa baxa bilməzdilər 
və onların mənəvi üfüqləri də özləri kimi kiçik və dar idi. 
Belə xoşagəlməz, hiddət doğuran halların qarşısını almaq  əvəzinə, biz daha 
qorxulu retsidivlərlə qarşılaşdıq. Dünya siyasətinə təsir etmək imkanına malik olan 
adamlar belə bu “fəaliyyət dairəsində” bulunmaqdan yan keçmirlər. İisus Xristosun 
sülhə  səsləyən  çıxışlarına  uyğun  olaraq,  islamofobiya  isterikasını  yatırtmaq 
vəzifəsini  öz  üzərinə  götürməli  olan  Dünya  Katolik  dininin  başçısından  bu 
yaxınlarda əksinə yeni münaqişə yaratmağa xidmət edən bəyanat eşidildi. Sonrakı 
izahatlar  və  diplomatik  jestlər  nəzərə  alınsa  belə,  bu  bəyanat  əslində  heç  də 
sivilizasiyalar arasındakı etimadsızlığı və kini zəiflətməyə istiqamətlənməmişdi. 
Roma  Papası  XVI  Benedikt  öz  vətəni  olan  Almaniyada,  bir  vaxtlar 
ilahiyyatdan  dərs  dediyi  Bavariyadakı  Regensburq  universitetində  katolik  dininin 
problemlərinə  həsr  olunmuş  elmi  mühazirə  ilə  çıxış  edəndə,  anlaşılmayan  bir 
şəraitdə  problemlərin  həlli  yollarından  danışarkən  islam  dininin  banisinin 
xatirəsinə  daş  atmaqdan  çəkinmədi.  Pontifik  XIV  əsrin  sonu,  XV  əsrin 
əvvəllərində  Bizans  imperatoru  olmuş  II  Manuil  Paleoloqun  hədyan  sözlərini 
Müqəddəs Yazının ifadələri kimi xüsusi ehtiramla dilə gətirdi: “Məhəmmədin yeni 
nə gətirdiyini mənə göstərin və siz görərsiniz ki, o, dini qılıncla yaymaq əmri kimi 
şər və insanlığa yaraşmayan şeyləri moizə edirdi”. 
Roma Papası heç də sadəlövh adam deyil, böyük biliyə, kilsə fəaliyyəti və 
həyat  təcrübəsinə  malikdir.  O,  bu  sözlərin  məna  yükünü  yaxşı  anlamamış  deyildi 
və  sual  olunur  ki,  təhqiramiz  və  həm  də  həqiqətdən  uzaq  olan  ifadəni  əsrlərin 
qaranlığından  dartıb  işığa  çıxartmağa  nə  ehtiyac  vardı?  Manuil  öz  dövrünün 
xristian  dünyasının  ruhuna  və  mövqeyinə  uyğun  düşməncəsinə  danışırdı  və  bu 
kontekstdə  heç  cür  haqq  qazandırmaq  mümkün  olmasa  da,  onu  anlamaq 
mümkündür.  Avropada  iki  əsrə  qədər  davam  edən  Səlib  yürüşlərinin  əks-  sədası 
qalırdı,  Bizans  imperatorunu  axırıncı  sayılan  səkkizinci  səlib  yürüşündən  vur-tut 
bir  əsrlik  zaman  məsafəsi  ayırırdı.  Axı  bir  vaxtlar  evinə  Yerusəlimdən  məktub 
yazan səlibçi lovğalanırdı ki, o, atını “dinsizlərin” dizə çıxan qanı içərisində çapır. 
Osmanlı  orduları  isə  Avropanı  lərzəyə  salanda  belə  heç  vaxt  dəhşətli  qırğın 
səhnələrinə, günahsız insanların öldürülməsinə əl atmamışdı. 
Manuil  həm  də  din  xadimi  idi  və  ortodoks  yunan  kilsəsinə  xidmət  isə  belə 
iftira  və  böhtanlardan  keçirdi.  Mövqeyinin  nə  qədər  səmimi  olub-olmadığını 
müəyyən  etmək  üçün  onun  həyat  yoluna,  türklərlə  (başqa  sözlə,  müsəlmanlarla) 
necə  yaxınlıq  etdiyi  mərhələlərə  nəzər  salmaq  yaxşı  olardı.  Manuili  bəraətə 
yaxınlaşdıran  digər  bir  cəhət  isə,  bu  sözləri  onun  kütlə  qarşısındakı  çıxışında, 
moizədə  deyil,  müsəlman  ilahiyyatçısına  yazdığı  məktubda  işlətməsidir  və  bunun 

275 
 
onun səhv mövqeyinin səmimi iddiası kimi də qəbul etmək olar. 
II  Manuil  Paleoloq  kimdir  və  o,  həqiqətənmi  türklərlə,  ünsiyyətdə  olduğu 
müsəlmanlarla  düşmənçilik  münasibətlərində  olub?  Birinci  hissəyə  cavab 
verməmişdən əvvəl, sonuncu suala mənfi cavab vermək lazım gəlir. 1391-ci ildən 
34  il  ərzində  Bizans  imperatoru  olmuş  II  Manuil  hökmranlığı  dövründə  öz 
diplomatiyası  hesabına  Osmanlı  türkləri  ilə  dinc  münasibətlər  qurmağı  bacarıb, 
bununla  da  Bizans  imperiyasının  tam  işğalını  50  ilə  qədər  təxirə  saldıra  bilib. 
Manuil  fasilələrlə  yarım  əsr  ərzində  hökmranlıq  etmiş  IV  İoann  Paleoloqun  oğlu 
idi  və  atasına  qarşı  uğursuz  qiyam  qaldırmış  öz  böyük  qardaşı  IV  Andronikdən 
sonra, 1373-cü ildə imperatorun varisi elan edilmiş və imperator kimi taclanmışdı. 
O, 1376-cı ildə Konstantinopolu və taxt-tacı ələ keçirmiş Andronikdən onları üç il 
sonra  geri  almaqda  atasına  köməklik  etmişdi.  Ata  və  oğul  tacı  məhz  türklərin 
köməyi ilə aldıqlarından, buna görə sultana təzminat ödəməyə və ona hərbi kömək 
göndərməyə  məcbur  edilmişdilər.  Bir  il  sonra  isə,  bu  dəfə  Andronikin  oğlu  VII 
İoann Konstantinopolu və taxt-tacı tutmuş, lakin onu geri almaqda yenə də türklər 
Manuilə və atasına köməklik göstərmişdilər. Manuil Sultan I Bəyazidin sarayında 
itaətdə  olan  vassal  kimi  saxlanmağa  vadar  edilmiş,  1391-ci  ildə  atasının  ölüm 
xəbərini aldıqdan sonra Konstantinopola qaçana qədər orada qalmışdı. 
Türklər 1396-cı ildə Fessaliyanı və Moreyanı viranə qoyanda Manuil kömək 
xahiş  etmək  üçün  Qərbə  yollandı.  Romada,  Milanda,  Londonda  və  Parisdə  oldu, 
axırıncıda  iki  ilə  qədər  qaldı.  Qərblə  mədəni  əlaqələri  inkişaf  etdirməkdə  xeyli 
irəliləyiş  əldə  edilsə  də,  Qərbdən  gözlədiyi  hərbi  yardımın  alınması  baş 
tutmamışdı. 
Manuil  1403-cü  ildə  sultan  I  Mehmetlə  sülh  müqaviləsi  bağlamış,  türklərə 
təzminat ödənilməsinə son qoymuşdu. Sülh münasibətləri Sultanın öldüyü 1421-ci 
ilə  qədər  davam  etmiş,  həmin  ildə  Manuil  dini  və  ədəbi  maraqları  naminə  dövlət 
işlərindən aralanmışdı. Onun oğlu bu vaxt Türkiyə və Bizans hökmdarları arasında 
qurulmuş kövrək əlaqələrə məhəl qoymayaraq, türk taxt-tacına qanuni varis olan II 
Muradın  əleyhinə,  buna  iddia  edən  Mustafanı  dəstəkləmişdi.  Murad  qiyamı 
yatırdıb, 1422-ci ildə Konstantinopolu mühasirəyə aldı. Şəhər işğal təhlükəsindən 
qaça  bildi,  lakin  türklər  sonrakı  il  Peloponnesi  viranə  qoydular.  Alçaldıcı 
müqaviləni  imzalamağa  məcbur  edildikdən  sonra  Manuil  monastıra  yollandı  və 
1425-ci  ildə  öldü.  “Britannica”  ensiklopediyası  onun  haqqında  bu  məlumatları 
verir. 
Manuil islama qarşı hörmətsizlik etsə də, bu dinin daşıyıcıları olan türklərin 
qüdrəti ilə daim hesablaşmaq məcburiyyətində qalırdı. 
Roma Papası elə həmin çıxışında onu da qeyd etmişdir ki, öz qarşısında heç 
də  müasir  fikrin  “saatını  geri  döndərmək”  və  bəşəriyyətin  tərəqqisini  nəzərə 
almamaq  vəzifəsini  qoymayıb.  O,  iman  və  zəkanın  yeni  qaydada  birləşməsi  ilə 
kilsənin  hiss  etdiyi  təhlükənin  aradan  götürüləcəyinə  ümid  bəslədiyini  də 
bildirmişdir.  Görəsən,  bəs  altı  yüz  il  əvvələ  qayıdıb,  ixtilafları  təzələmək  müasir 
düşüncəni arxaizmə yuvarlandırmaq cəhdi deyilmi? 
XVI  Benediktin  çıxışı  bütün  dünyada  müsəlman  liderlərinin  qəzəbli 
reaksiyasını  meydana  gətirdi.  Bəziləri  bunu  hətta  nifrət  hissi  kimi 

276 
 
qiymətləndirmişdi.  Buna  təəccüblənməyə  də  ehtiyac  yoxdur,  axı  müsəlmanların 
etirazı  haqqdan  irəli  gəlir,  lakin  bu  etirazın  hiddət  plankasını  yüksəltmək  islam 
dünyasının  özünün  tolerantlığına  xələl  gətirərdi.  Ona  görə  də  hətta  sözlərdən 
ehtiyatla  istifadə  etmək,  hissləri  qızışdırmağa  uymamaq  düzgün  olardı.  Bəzən  bir 
kəlmə böyük faciələrə yol açır. 
Matfeyin  İncilində  deyildiyi  kimi,  İisus  vaxtilə  ac  olduğundan  yol 
qırağındakı  bir  əncir ağacından  meyvə  qoparıb,  yemək  istəyəndə,  ağacın üstündə 
yarpaqdan başqa heç nə tapmadı və buna görə ağaca dedi: “Sən bir daha heç vaxt 
meyvə  gətirməyəcəksən!”  Nəhayət,  əncir  ağacı  tamam  qurudu.  Şagirdləri  bunu 
görüb  təəccübləndilər:  “Ağac  necə  belə  tez  qurudu?”  –  deyə  soruşdular.  Iisus 
cavab verdi: “Mən sizi əmin edirəm ki, əgər siz inansanız və şübhə etməsəniz, siz 
mənim  bu  əncir  ağacına  etdiyimi  təkrarlamağa  qadir  olacaqsınız”.  Iisusun  əncir 
ağacını  lənətləməsindən  min  illərdən  də  artıq  vaxt  keçdikdən  sonra  inkvizisiya 
bundan  geniş  istifadə  edib,  özünə  loyal  saymadığı  bütün  adamları  kafir 
adlandıraraq  məhv  edir,  sıradan  çıxarırdı.  Lənətdən  quruyan  ağacın  yerini  on 
minlərlə  insanın  puç  olmuş  həyatı  tutdu  və  xristian  kilsəsi  başqa  məqsədlə 
söylənmiş ehkamdan belə qəddarcasına istifadədən çəkinmədi. 
Əməkdaşlığa, təhlükə qarşısında birliyin vacibliyinə çağırışa ehtiyac olduğu 
bir  vaxtda  islama  bu  cür  –  hörmətə  uyğun  gəlməyən  qaydada  müraciət,  istənilən 
halda yolverilməz sayılmalıdır. Yox, əgər Papa başqa dini bütövlükdə “Kanossaya 
getməyə” dəvət etmək fikrinə düşübsə, bu heç cür başa düşülən deyil. Yepiskopları 
təyin  etmək  üstündə  mübarizədə  kilsədən  təcrid  edilmiş  və  vəzifəsindən 
kənarlaşdırılmış  müqəddəs Roma imperiyasının imperatoru IV Henrix öz rəqibi – 
Roma  Papası  VII  Qriqoridən  bağışlanmasını  yalvarıb,  xahiş  etmək  üçün  qarlı 
havada  Kanossa  qəsrinin  qarşısında  dayanıb,  alçaldıcı  qaydada  qəbul  edilməsini 
gözləyirdi.  İndi  başqa  bir  dini  alçaltmaq  həvəsinə  düşməklə  məgər  öz  dininin 
nüfuzunu  yüksəltmək  mümkündürmü?  İslamı  qılınc  gücünə  yayılmaqda 
günahlandıranlar  qoy  xristianlığın  tarixini  daha  diqqətlə  öyrənsinlər.  Xristian 
bayrağı  altında  Meksika  və  Perunu  fəth  edən  Kortes  və  Pisarro  hinduları  qırıb, 
şəhərlərini  dağıdanda  görəsən  yerli  əhaliyə  humanizm  dərsi  keçirdirlərmi?  Axı 
islam  heç  vaxt  inkvizisiya  kimi  kütləvi  təqiblərə  və  qırğınlara  rəvac  verməyib. 
İslamda  da  çoxlu  sektalar  mövcud  olsa  da,  onlar  “məqsəd  vasitələrə  haqq 
qazandırır”  fəaliyyət  devizini  meydana  çıxarmış  İezuitlər  ordeni  kimi  sərt 
qaydalara  əl  atmamışlar.  Digər  dinlərə  sitayiş  edən  müdrik  insanlar  belə  islam 
dininin  dünya  dinləri  arasında  ən  demokratik  din  olduğunu  etiraf  ediblər.  Bu  din 
irqindən,  milli  mənsubiyyətindən  və  dilindən  asılı  olmayaraq,  ona  iman  gətirən 
bütün  insanları  qardaş  elan  edib.  İslamda  din  xadimlərinin  rolu  olduqca  azdır, 
ayrıca  dini  mərkəz  və  xüsusi  dini  xadimlər  ierarxiyası  yoxdur.  Bu  dində  yalnız 
Allaha sitayiş edilir. Məhəmməd Peyğəmbər bütpərəstlərə qarşı amansız mübarizə 
aparsa  da,  tək  Allahın  mövcudluğunu  etiraf  edən  dinlərə  sitayiş  edənlərə  qarşı 
kəskin ayrı-seçkilik qoymamış, əksinə islam dini onların azacıq məhdudlaşdırılmış 
hüquqlarının  daim  müdafiəçisi  olub.  Ona  görə  də  ərəblərin  Avropada  ilk  işğal 
etdikləri İspaniyada və Siciliyada müsəlmanlarla xristianlar, işğalçı və tabe olanlar 
statusu nəzərə alınmaqla, mehriban şəraitdə yaşayırdılar. 

277 
 
Səlib yürüşlərinin islama hansısa bir cavab olduğu səbəbi qəbul edilsə belə, 
bu iddianın əsassızlığı üzə çıxır. Çünki axı müsəlmanlar onlardan çox uzaqda, bu 
yürüşlərə  çağırışın  reallaşdığı  Fransanın  şimalında  yerləşən  vilayətlər  üçün  hansı 
ciddi  təhlükə  törədə  bilərdi?  Digər  tərəfdən  müsəlmanların  İspaniyaya 
müdaxiləsində  az  sonra  işğala  müqavimət  hərəkatı  kimi  Rekonkista  meydana 
gəlmişdi.  Bu  hərəkatın  daha  geniş  vüsət  aldığı  dövrlərdə  belə  müsəlmanlar 
xristianlara qarşı kütləvi amansız tədbirlərə əl atmırdılar. 
Manuilin  qorxduğu  və  ehtiyatla  davrandığı  Türkiyədə  xristianlar  və  digər 
dinlərə mənsub olanlar sərbəst şəkildə öz dini itaətlərini icra edirdilər, bu vaxt heç 
bir təqibə və ya sıxışdırılmaya məruz qalmırdılar. Manuil həyatdan köçdükdən əsr 
yarım sonra, 1572-ci ildə Parisdə Müqəddəs Varfolomey gecəsində katoliklər eyni 
dindən  olan  huqenotların  qırğınını  təşkil  edərək,  bir  gecədə  3  min  nəfəri  qətlə 
yetirdikləri  halda,  elə  həmin  dövrdə  Osmanlı  imperiyasının  paytaxtı  olan 
İstanbulda  müsəlmanlarla  xristianlar  birlikdə  dinc  yaşayırdılar,  dini  ayrı-seçkilik 
zəminində onların arasında heç bir ciddi ixtilaf baş vermirdi. 
Bu  qırğından  sonra  huqenot  fransızlar  öz  katolik  qardaşlarının  amansız 
təqiblərinə dözməyib, doğma yurdlarını tərk edib, başqa ölkələrə qaçdıqları halda, 
Osmanlı  imperiyası  XVI–XVIII  əsrlərdə  belə  biabırçı  hallarla  üzləşməmişdi. 
Müqayisə  edildikdə  bu  vaxt  Fransada  huqenotlara  münasibət  Türkiyədə  qeyri-
müsəlman əhaliyə bəslənilən münasibətdən qat-qat pis idi. İspaniyada katoliklərin 
inkvizisiya  təqiblərindən  və  qırğınlarından  qaçan  yəhudilər  Türkiyədə  sığınacaq 
tapmışdı, xristian rahibləri isə Kappodokiyadakı dağlarda öz əlləri ilə düzəltdikləri 
süni  mağaralarda  tikdikləri  möcüzəni  andıran  evlərdə  sakit  həyat  sürür,  buradakı 
kilsələrdə maneəsiz olaraq dini ibadətlərini icra edirdilər. 
Bütün  bunlar  o  demək  deyil  ki,  islam  tarixi  Alp  dağlarının  qarı  qədər 
ağappaq və təmiz olaraq qalıb, onun səhifələrinə qan ləkəsi çilənməyib. İslam dini 
Ərəbistan  yarımadasının  kiçik  ticarət  şəhəri  olan  Məkkədə  meydana  gəlib,  bir 
tayfanın  hüdudlarından  kənara  çıxdıqdan  sonra  ətraf  ölkələrə,  sonra  Şimali 
Afrikaya  və  Avropanın  uzaq  qərbinə,  Mərkəzi  Asiyaya,  oradan  Hindistan 
subkontinentinə  və  daha  şərqə  istiqamət  götürərək  İndoneziyaya  qədər  yeni 
ərazilərdə yayılmağa başlayıb. Bu ərazilərin bir çoxuna islam, orduların hücumu, 
silahlı toqquşmalar nəticəsində gəlib, qanlı müharibələrin şahidi olub. Lakin dinin 
qılınc gücünə yayılması faktı həqiqətdən çox uzaqdır. Digər tərəfdən əgər o vaxtlar 
hələ  katoliklər  kimi  qalan  ingilislərlə  din  qardaşları  olan  fransızlar  arasındakı 
müharibə iki əsr ərzində yüz il davam etdiyi halda, islam dövlətləri, kiçik istisnalar 
nəzərə  alınmasa  bir-birini  taqətdən  salan  və  geniş  ərazilərin  işğalı  ilə  nəticələnən 
müharibələr  aparmayıb.  Avropanın  bir  regionunda  Yüzillik  müharibəyə  son 
qoyulduğu  elə  həmin  1453-cü  ildə  sultan  II  Mehmet  Fatehin  Konstantinopolu 
alması ilə min illik tarixi olan Bizans dövləti tarix səhnəsindən silindi və xristian 
aləmi bu ağır itkinin ağrısını uzun müddət unuda bilmədi. 
Əlbəttə,  müharibə  dini  moizələri,  ilahi  kitabın  vərəqlərini  bayraq  etməyi 
qəbul  etmir, silahlar danışmağa  başlayanda  nəcib  moizələr  də susmalı  olur. İslam 
dövlətləri  müharibə  aparanda  heç  də  çox hallarda  cihada  əl  atmayıb. Müharibələr 
ərazi tutmaq uğrunda getdiyindən buna dini don geyindirməyə də elə güclü ehtiyac 

278 
 
olmayıb.  Sultan  Mehmet  Fateh  əsgərlərini  ruhlandırmaq,  Konstantinopol 
divarlarını aşmaqda daha fədakarcasına vuruşmaq üçün heç də hansısa dini şüardan 
deyil,  “qarət”  mənasını  verən  “yağma”  harayından  istifadə  edib  və  bu  ona  uğur 
gətirib. 
Avropa  xristianlığı  ilk  dəfə  İspaniyanın  və  Siciliyanın  timsalında  ərəblərin 
işğalına məruz qalıb, islam dini və mədəniyyəti ilə tanış olmağa başlayıb. 711-ci 
ildə  İspaniyaya  ciddi  hücum  cəhdi  uğurla  nəticələndi  və  sonrakı  dörd  il  ərzində 
ərəblər  ölkənin  bütün  iri  şəhərlərini  tutdular.  Zəbt  edilmiş  şəhərlər  arasında 
Fransanın  cənubunda  yerləşən  Narbonna  da  var  idi.  Çünki  həmin  şəhər 
İspaniyadakı  Visiqot  krallığının  tərkibinə  daxil  idi.  Tezliklə  İspaniya  Ərəb 
imperiyasının  əyalətinə  çevrildi  və  onu  Dəməşqdəki  xəlifənin  birbaşa  tabeliyində 
olmayan  canişin  idarə  edirdi.  Sonralar  isə  müsəlman  İspaniyası  imperiya 
əyalətindən  müstəqil  dövlətə  çevrildi,  lakin  müsəlman  dünyasının  digər  hissələri 
ilə  iqtisadi  və  mədəni  əlaqələrini  saxladı.  Ərəblər  sonrakı  əsrin  ortalarına  yaxın 
Neapolun qapısında dayandılar, iki dəfə Romanı hədələdilər. Lakin onu tutmadılar, 
çünki Papa VIII İoann müsəlmanlara iki ilə yaxın müddətdə bac-xərac verirdi. 
Müsəlmanlar üçün Avropa torpaqlarına müdaxilə, artıq davam edən prosesin 
məntiqi  davamı  xarakterini  daşıyırdı.  Bu  proses  isə  köçəri  basqınlarının 
transformasiyası hesabına genişlənib böyüyürdü. Əsrlərlə köçəri ərəblər qonşuları 
üzərinə  basqınlar  etmişdilər.  Bu  basqınlardan  qaçıb  qurtarmaq  biabırçı  hal  hesab 
edilmədiyindən,  insan  qurbanları  olduqca  az  olurdu.  Doğrudur,  Quranda  “Allah 
yolunda müharibədən” – cihaddan söz açılır. Cihad həm də ruhi, mənəvi cəhdlərə 
də  aid  edildiyindən,  kafirlərə  qarşı  müharibə  kimi  də  qəbul  edilir  və  “müqəddəs 
müharibə”  kimi  tərcümə  edilir.  Lakin  cihadın  müsəlman  anlayışı  ilə  Səlib 
yürüşlərinin xristian konsepsiyası arasında kəskin fərqlər vardır. 
Cihada  köçəri  basqınlarının  inkişafı  kimi  baxıldıqda,  güman  etmək  olar  ki, 
onun iştirakçılarının əksər hissəsini dini deyil, maddi motivlər ruhlandırırdı. Cihad 
hər şeydən əvvəl maddi nemətlər mənbəyi idi. Cihadla basqın arasındakı ciddi fərq 
isə  onun  strateji  cəhətdən  istiqamətləndirilməsində  idi.  Öz  mövcudluğunun  ilkin 
dövrlərində  cihad  müsəlmanlarla  ittifaq  bağlılığı  olmayan  qonşuluqdakı  bütpərəst 
tayfalara  qarşı  yönəlmişdi.  Müsəlman  hücumlarından  yayınmağın  ən  sadə  üsulu 
islamı qəbul etməkdən və onun yaratdığı konfederasiyaya qoşulmaqdan ibarət idi. 
Beləliklə,  cihad  praktikası  müsəlman  konfederasiyasının  daim  böyüməsinə  və 
müsəlmanların arası kəsilməyən ərazi ekspansiyasına gətirib çıxarırdı. 
Bu  o  demək  deyil  ki,  islam  bir  din  kimi  qılıncla  yayılırdı.  Həqiqətən  də 
bütpərəst  ərəb  tayfalarına,  onlar  cihad  obyektinə  çevrildikdə,  islam  və  ya  qılınc 
kimi  bir  seçim  təklif  olunurdu.  Lakin  iudeylərə,  xristianlara  və  bir  sıra  digər 
dinlərin  nümayəndələrinə,  ümumiyyətlə,  monoteist,  təkallahlı  hesab  olunanlara 
münasibət  tamam  başqa  idi.  Bu  dinlər  islama  qohum  dinlər  hesab  olunurdu,  bir 
cəhət  də  qeyd  edilirdi  ki,  onların  müasir  ardıcılları  əvvəlki  “dinin  təmizliyindən” 
uzaqlaşıblar.  Lakin  onlar  bütpərəstlər  deyildilər  və  ona  görə  də  müsəlmanların 
müttəfiqləri hesab oluna bilərdilər. Ərəbistandan kənardakı ölkələrdə, hansılara ki, 
ərəblər  ilk  dəfə  həmlə  edirdilər,  əhalinin  əksəriyyəti  monoteistlər  kimi  qəbul 
olunurdu. 

279 
 
Beləliklə,  cihad  müsəlmanların  hərbi  ekspansiyasına  aparsa  da,  heç  də 
birbaşa  islama  keçməyə  xidmət  etmirdi.  Cihadın  məqsədi  bu  halda  sakinlərin 
islama  cəlb  edilməsi  deyil,  himayə  edənlər  statusunda  onların  müsəlman 
qaydalarına tabe edilməsi idi. Bütövlükdə onların hamısı əhl əz-zimməni, ayrılıqda 
isə əz-zimmini əmələ gətirdilər. Bir dinə məxsus olanlardan qrup düzəldilir və bu 
qrupa öz dini rəhbərlərinin başçılığı ilə daxili muxtariyyət verilirdi. Qrupun hər bir 
üzvündən digər vergilər kimi müsəlman canişininə can vergisi verilirdi. Bu vergilər 
bəzən  müsəlman  hökmranlığından  əvvəlki  dövrə  nisbətən  az  məbləğdə  olurdu. 
Müsəlman dövləti əhalinin müdafiəsini öz üzərinə götürürdü. Bəzi məhdudiyyətlər 
ucbatından  zimmi  özünü  “ikinci  sort”  vətəndaş  kimi  hiss  edirdi  və  bu  əsrlər 
boyunca  xristianların  müsəlmanlığa  keçməsi  üçün  stimul  rolunu  oynayırdı. 
Müsəlman liderlərinin bəzilərinə isə bu xoş gəlmirdi, çünki ianə mədaxili azalırdı 
və bununla da dövlət büdcəsinin əsasları zəifləyirdi. 
Əhl  əz-zimmə  geniş  anlayış  idi.  Buraya  kitab  əhli  olan  xristianlardan  və 
iudeylərdən başqa öz dinlərinə sitayiş etməyə icazə verilmiş sabilər və atəşpərəstlər 
də  daxil  idi.  Onların  həyatına,  azadlığına  və  əmlak  toxunulmazlığına  təminat 
verilirdi. Bunlara görə əhl əz-zimmə cizyə adlanan xüsusi can vergisi ödəməli idi. 
Əhl  əl-kitab  (xristianlar  və  iudeylər)  heç  də  hökmən  islam  dinini  qəbul 
etməli deyildi, onlar müsəlman dövlətində yaşayıb, onun himayəsindən istifadə edə 
bilərdi. 
Əhl  əz-zimmələr  Əməvi,  Abbasi  və  Fatimi  xəlifəliklərinin  dövründə 
dövlətin  idarə  olunmasında,  elmdə  və  mədəniyyət  sahələrində  böyük  rol 
oynamışdılar.  Əhl  əz-zimməyə  mənsub  olan  alimlər  orta  əsrlərdə  fəlsəfənin, 
təbabətin, dəqiq elmlərin inkişafına xüsusilə böyük töhfə vermişdilər. 
Abbasilərin  dövründə  maarif  xüsusilə  sürətlə  inkişaf  edirdi.  Qərb 
tarixçilərinin  tədqiqatı  göstərir  ki,  X  əsrdə  xəlifəliyin  ərazisində  kişi  cinsindən 
olanlar arasında savadlılar əhalinin 20 faizini təşkil edirdisə, Avropada bu göstərici 
bir faizə bərabər idi. 
Bu gün Roma Papası xristian ilahiyyatçılığının “deelliniziyasının” uzun dövr 
ərzində  vurduğu  ziyandan  söhbət  açırsa,  islam  ilahiyyat  elmi  hələ  ilk  dövrlərdə 
qədim  yunan  fəlsəfəsini  öyrənib,  özünün  etik  əsaslarını  formalaşdırmaqda  ondan 
geniş istifadə edirdi. Ərəb islam dünyası orta əsrlərdə unudulmuş antik fəlsəfənin 
öyrənilməsində xüsusi proqressiv rol oynamış, hətta qədim yunan filosofları Platon 
və  Aristotel  böyük  maraq  və  ehtiramın  nəticəsi  kimi  ərəblər  tərəfindən 
özününküləşdirilərək, Əflatun və Ərəstun adlandırılmışdı. 
Germanların  və  slavyanların,  macar  və  norveçlərin  basqınlarından  fərqli 
olaraq  ərəblərin  İspaniyaya  hücumunu  “barbar”  basqını  adlandırmırlar.  Barbar 
adlanan xalqlar Avropanın qurulmasında qiymətli rol oynasalar da, ərəbləri onlarla 
bərabərləşdirmək həqiqət nöqteyi-nəzərindən ədalətsizlik olardı. Əlbəttə, ərəblər və 
berberlər  işğal  vaxtı  heç  də  digər  qəsbkar  tayfalardan  daha  yüksək  mədəni 
səviyyədə  dayanmırdılar,  lakin  onların  arasında  prinsipial  fərqlər  də  mövcud  idi. 
Avropanın digər işğalçıları hələ də tayfa səviyyəsində idilər, onların mədəniyyəti 
və dünyagörüşü şəhər həyatı ilə bağlı deyildi. Ərəblər isə yaxın bir-iki əsr ərzində 
mədəniyyətin  daşıyıcısına  çevrilən  imperiyanı  təmsil  edirdilər.  Digər  tərəfdən, 

280 
 
Yaxın  Şərqin  qədim  mədəniyyəti  müsəlman  mədəniyyətinə  transformasiya 
edilmişdi. Dünyanın bu hissəsində bəşəriyyət, başlanğıcı Şumerə, Akkada, Qədim 
Misirə  gedib  çıxan  minillik  şəhər  mədəniyyəti  təcrübəsinə  malik  idi.  Bütün  bu 
mədəni dəyərlər min illərdən keçərək indi ərəb dilində ifadə olunurdu. Ərəblərə öz 
dinini  və  mədəniyyətini  başqalarına  təlqin  etməkdə,  həm  də  onların  yenilməz 
qürurları,  özlərinə  inamları  kömək  edirdi.  Həqiqi  ərəb  köçəriləri  əmin  idilər  ki, 
onlar  bütün  adamlardan  üstündürlər.  Bu  qürurdan  bəzi  şeylər  islamın  da  adına 
yazılırdı,  müsəlmanlar  isə  öz  dinini  allaha  itaətin  ən  yüksək,  ən  təmiz  forması 
hesab edirdilər. 
Roma Papası yaxşı ki, hansısa fikrini əsaslandırmaq, daha dəqiq ifadə etmək 
üçün  elə  böyük  tarixi  şəxsiyyət  kimi  tanınmayan  bir  Bizans  imperatorunu  seçib. 
Orta  əsrlər  islam  aləminə  qarşı  təkcə  Səlib  yürüşləri  ilə  “bəzənməmişdi”, həm  də 
bu dinə qarşı xristian dünyasının ən böyük dühaları da mənəvi hücumlarda iştirak 
etməklə  kilsə  qarşısında  öz  borclarını  yerinə  yetirmələri  barədə  hesabatlarını 
verirdilər.  Dünya  mədəniyyəti  incilərindən  birinin  yaradıcısı  hesab  edilən,  böyük 
italyan  şairi  Dante  kilsəyə  qarşı  ağır  günahlarda  təqsirləndirilərək  vətəni 
Florensiyadan  sürgünə  məhkum  edildiyi  halda,  “İlahi  komediyası”nda  islamın  ən 
ali  şəxsiyyətlərinə  qarşı  hörmətsiz  ifadələr  işlətmək  mərəzindən  azad  ola 
bilməmişdi. O, “Cəhənnəm” fəslinin 28-ci nəğməsində Məhəmmədin eybəcər hala 
salındığını,  Əlinin  kəlləsinin  ikiyə  bölündüyünü  təsvir  edərək,  cəhənnəmin  bu 
sakinlərinin ədavət və davalarda günahkar olduqlarını bildirir. Bəlkə də belə üslub 
XIII  əsrin  sonu,  XIV  əsrin  əvvəllərində  xristian  dünyasının  Səlib  yürüşlərinin 
uğursuz  nəticələrindən  qeyzlənmiş  insanlarının  nifrət  ehtirasını  nəzərə  almaqdan 
və özünü kilsənin hiddətindən qorumaq zərurətindən irəli gəlirdi. 
Yaxşı ki, XVI Benedikt islamofobiyasını  əsaslandırmaq üçün, özünün eyni 
adlı  pyesində  Məhəmmədi  yeni  dinin  banisi  olmaqla  yanaşı,  despotizmin  yeni 
növünün  yaradıcısı,  adamların  nəinki  əməl  azadlığına,  hətta  fikir  azadlığına  qəsd 
edən bir şəxs kimi təsvir edən Volterdən misal çəkməyib. Filosofun mülahizəsinə 
görə,  guya  yeni  dini  yaratmaqda  məqsəd,  onun  “həqiqi  və  yalançı  olmasından” 
asılı olmayaraq, adamların könüllərini əsarətə almaqdan ibarətdir. Əlbəttə, Volterə 
müraciət  etmək  bir  qədər  təhlükəli  ola  bilərdi,  yoxsa  onun  xalqının  dogma  dini 
olan  xristian  dini  barədə  riyakarlıqdan  uzaq  olan  söylədiyi  ifşaedici  ifadə  ittiham 
cavabına çevrilərdi: “Bütpərəst din az qan tökməyib, bizimki isə qanla bütün yer 
üzünü  sulayıb.  Bizimki  şübhəsiz  yeganə  xoş,  yeganə  həqiqi  dindir,  ancaq  ondan 
istifadə etməklə biz bir belə şər işlər görmüşük”. O, dəfələrlə şimşək kimi çaxmışdı 
ki,”biabırçı  şeyləri  məhv  et”,  biabırçı  şeylər  deyəndə  isə  xristian  dininə  xas  olan 
fanatizmi, dözümsüzlüyü və xurafatı nəzərdə tuturdu. 
Britaniya  imperializminin  Şərqdə,  Hindistanda  apardığı  müstəmləkə 
siyasətini  bilavasitə  yaxından  müşahidə  edən,  yerli  xalqların  –  hindlilərin  və 
müsəlmanların  ağır  taleyini  diqqətlə  öyrənmiş  məşhur  ingilis  yazıçısı  Redyard 
Kiplinq dünyanın iki nəhəng regionu arasında daim keçilməz sədd qalacağına işarə 
edərək yazırdı: 
“Şərq Şərqdir, Qərb də Qərb və bu əkizlər heç vaxt birləşməyəcək. Nə qədər 
ki, Yer və Göy Allahın Qiyamət günü mühakiməsində dayanacaq. Orada isə artıq 

281 
 
nə Şərq, nə Qərb olacaq”. 
İslam  dininin  yaradıcısı,  müsəlmanların  müqəddəs  kitabı  olan  Quranda 
Allahın elçisi-rəsulu kimi göstərilən Məhəmməd Peyğəmbərə atılan böhtan çamuru 
onun şəxsiyyətinin nəhəngliyinə, ideyalarının humanizmi və saflığına, əməllərinin 
qüsurdan  xali  olmasına  görə  istər  sağlığında,  istərsə  də  sonralar  ona  yapışmayıb, 
əksinə  böhtan  müəlliflərinin  biabırçılığı,  bir  çox  hallarda  isə  peşmançılığı  və 
Peyğəmbərin yolunu qəbul etmələri ilə nəticələnib. Əgər onun dini qısa müddətdə 
dünya dininə çevrilib, üç qitədə kütləvi qaydada yayılıbsa, bayrağı altında bu gün 
bir  milyarddan  artıq  insan  birləşirsə,  Məhəmməd  Peyğəmbəri  cılız  və  əsası 
olmayan  hücumlardan  müdafiə  etməyə  də  ehtiyac  yoxdur.  Özünün  son  nəfəsində 
dediyi kimi, həyatı insanların xeyrinə olduğu tək, ömrünü başa çatdırdıqdan sonra 
da  ideyaları  və  nəsihətləri  ilə  onları  sülhə  çağırdı,  Allaha  itaət  etməyə  səslədi. 
Onun qeyri-adi zəkaya  malik olmasını isə heç kəs inkar etmir. Təbiət onu dahilik 
xüsusiyyətləri  ilə  mükafatlandıranda  azacıq  da  olsa  xəsisliyə  yol  verməyib.  Onun 
düşüncələri uğurlarından yaranırdı, uğurları isə düşüncələrindən meydana gəlirdi. 
Amerikan  tarixçilərinin  yazdığı  fundamental  “Qərb  sivilizasiyaları”  kitabında 
Məhəmmədin  yaxşı  inzibatçılıq  ənənələrinin  əsasını  qoyduğu  göstərilir.  Onun 
Mədinə şəhərinin ictimai həyatına başçılıq etdiyi illər ərzində şəhər sürətlə inkişaf 
etməyə  başlamış,  sosial  və  iqtisadi  tərəqqidə  şəhərin  həm  də  dünyəvi  başçısı 
missiyasını yerinə yetirən Məhəmmədin böyük xidmətləri olmuşdu. 
Məhəmməd  Peyğəmbərin  ən  böyük  abidəsi  onun  yaratdığı  dinin  yüz 
milyonlarla  insanın  şüuruna  daxil  olması,  bu  və  ya  digər  dərəcədə  onların  həyat 
tərzinə öz təsirini göstərməsidir. Bu dinin çoxtərəfli təsirini biz bugünkü dünyanın 
həm siyasi və həm də coğrafi xəritəsində aydın görə bilərik. Təkcə mövcudluğu və 
inkişaf  –  yayılma  nəticələri  bu  dinin  fəaliyyət  miqyası  haqqında  çox  şey  deyir. 
İslam uzun əsrlər boyu böyük əraziləri və milyonların ruhunu fəth etməsəydi belə, 
orta  əsrlər  Şərqində  nəhəng  əhəmiyyəti  olan  siyasi  və  ictimai  hadisə  kimi  yadda 
qalardı.  Axı  bu  din  yarananda  şüurlarda  inqilabi  bir  dönüş  əmələ  gətirmişdi.  Bu 
dönüşün  yol  göstərəni,  Qütb  ulduzu  isə  Məhəmməd  Peyğəmbər  idi  və  dövrlər 
dəyişsə  də,  insanlar  başqalaşsa  da,  onun  şəxsiyyəti  və  irsi,  nəzərlərini  ona  tərəf 
tutanların  heç  birindən  öz  nurunu  əsirgəmir.  Bu  nemətin  qiymətini  anlamayanlar 
isə  bilməlidirlər  ki,  aqnostitsizm,  inkar  hərisliyi  böyük  varlıqların  ölçüsünə,  onun 
ucalığına xələl gətirə bilməyəcək. 
Xristian  da,  müsəlman  da,  buddist  də,  konfutsiçi  də  həmin  ictimai  fikir 
növlərinin  daşıyıcıları  olmamışdan  əvvəl  dünyaya  insan  kimi  gəlib.  Dini  fərqlər 
barədə nə qədər ehtiraslar kükrəsə də, mübahisələr getsə də, insanlar könüllərində 
nifrət yükünü deyil, məhəbbət duyğularını daşımalıdır. Allaha məhəbbət insanların 
bir-birinə  məhəbbət  bəsləməsinə,  ən  azı  digərlərinin  dünyabaxışına  tolerantlıqla, 
hörmətlə yanaşmasına aparır. Axı, Allah insanı öz obrazında, özünə bənzər şəkildə 
yaradıb və onlara kömək göndərir. “O, insanı süqut etməyə qoymur”  – bu sözlər 
121-ci Zəburda ifadə olunub. 
Lakin  öz  səhvlərimizi  özümüz  düzəltməyə  qadir  olmalıyıq,  yolumuzu 
azdıqdan  sonra  kömək  üçün  Allaha  müraciət  etmək  kimi  zərərli  adətdən  əl 
çəkməliyik. Əgər kimsə bizi Allaha məhəbbətdən ayırmaq istəyirsə, bu səyin əbəs 

282 
 
olduğunu dərk etməlidir. Çünki heç nə bizi də onun məhəbbətindən ayıra bilməz. 
Bu  məhəbbətə  layiq  olduğumuzu  nifrətdə  deyil,  yaxınlıqda,  səmimiyyətdə, 
birləşməkdə,  mənəvi  və  ruhi  yüksəkliyimizdə  tapmalıyıq.  Allahın  ismarıcının 
bizim yanımızda, bizim nitqimizdə və bizim ürəyimizdə olduğunu unutmasaq, bu 
inamın  köməkliyi  ilə  biz  birlikdə,  hansı  dinə  sitayiş  etməkdən  asılı  olmayaraq 
dünyanı  daha  da  yaxşılaşdıra,  hiddət  və  nifrətdən  təmizləyə  bilərik.  Allaha 
inananların ümidi heç vaxt boşa çıxmayacaqdır. Belə nikbin hisslər hətta incikliyi 
də unutmağa kömək etməlidir. 
Bəd əməllərdən, şər işlərdən, yalan sözün ifadəçisi olmaqdan, bir sözlə səhv 
addımlardan və büdrəmələrdən qorunmaq daim vacib vəzifə sayılmalıdır. Sayıqlıq 
büdrəmələrdən  qorunmağa  kömək  edir,  hətta  onun  qarşısını  ala  bilir.  Büdrəmələr 
isə bəzən cinayətdən də betər olur. 
“525-ci qəzet”, 27, 28.09.2006 
 
 
 
Antiislam təbliğatı və ya faciəli geriyə doğru 
 irəliyə çağırış