Telman Orucov

İngiltərə ilə müharibə. Yenidən sınaqdan çıxma 
 
4  mart  1809-cu  ildə  prezident  iqamətgahı  Medisona  təhvil  verildi.  İndi 
prezidentin çiyinlərində daşıdığı yük ilbəil artırdı. Medison 1808-ci ildə prezidentliyə 
elə bir çətinlik hiss etmədən seçilmişdi. Onun partiyasının üstünlüyü demək olar ki, 
şübhəsiz idi. Varislik üçün o, Ceffersonun özü tərəfindən seçilmişdi. Elektorlar onun 
namizədliyini  rəğbətlə  qarşıladılar.  Massaçusets,  Rod  Aylend  və  Nyu  Hempşir 
seçkilərdə federalistlərin alyansına tərəf çevrildilər. Federalistlərin namizədləri olan 
Pinkni və Kinq elektorların qırx yeddisinin səsini aldı. Medison isə yüz iyirmi iki səs 
aldı.  Barrın  istefasından  sonra  vitse-prezident  seçilən  və  Ceffersonla  işləyən  Nyu 
Yorklu Corc Klinton indi Medisonla ikinci müddətə vitse-prezident oldu. Embarqoya 
qarşı  münasibət  ölkəni  elə  geniş  miqyasda  əhatə  edə  bilmədi.  Ölkə  əslində 
federalistlərdən  uzaqlaşıb  Cefferson  və  onun  partiyasına  tərəf  dönmüşdü. 
Ceffersonun dediyi kimi, yeni ölkə özü üçün yeni həyat arzulayırdı.  
Əgər siyasətdə xəyanətdən söhbət gedirdisə, xəyanəti artıq hörmətdən düşmüş 
Aaron  Barr  etmişdi.  1804-cü  ildə  onun  Hamiltonla  dueldə  bu  istedadlı  dövlət 
xadimini öldürməsi, eyni dərəcədə özünün də siyasi qətli kimi nəzərə çarpırdı və bu 
hərəkəti  onu  siyasi  və  ictimai  səfilə  döndərdi.  Onun  vitse-prezidentliyinin  son 
aylarında dostları və köməkçiləri ondan tam uzaqlaşdılar və 1805-ci il martın 4-də o, 
öz  vəzifəsini  tərk  etdi.  O,  özü  haqqında  deyirdi  ki,  "o,  ostrakizmə  məruz  qalmışdır. 
Nyu  Yorkda  məni  səsvermə  hüququndan  məhrum  edəcəklər,  Nyu  Cersidə  isə  məni 
edam  edərlər".  O,  qeyd  edirdi  ki,  artıq  risq  edə  bilməz  və  başqa  ölkə  axtarmağa 
məcburdur. Onun başqa ölkəsi isə Qərb idi. May ayında Vaşinqtonu tərk edən Barr 
Missisipinin şərq sahillərindən Kentukki və Nyu Orleandan keçən ərazilərdə uzanan 
meşə ilə örtülmüş diyara səfər etdi. Sonrakı ili o, bu səfəri təkrar etdi. Qayıqlar, ərzaq 
ehtiyatı,  müharibə  minitmenləri  Ohayoda  və  Kemberlenddə  toplanmağa  başladı. 
Deyilənlərə  görə,  o,  Meksikaya  hücum  etməyi  nəzərdə  tuturmuş,  Qərbdə  müstəqil 
imperiya  yaratmaq  istəyirmiş  və  belə  bir  böyük  xəyanət,  ən  azı  qanunsuz  bir  plan 
hazırlayırmış. 
Barr 1807-ci ilin may-sentyabr aylarında xəyanətə cəhddə ittiham edildi, lakin 
burada  onu  ittiham  etmək  üçün  kifayət  dərəcədə  dəlil-sübut  yox  idi.  O,  ölkəni  tərk 
etdi  və  əcnəbi  torpaqlarda  bir  ümidsiz  və  arzuları  puç  olmuş  adam  kimi  dolanmağa 
başladı. Nəhayət o, öz xeyrinə sübutlar topladı, adamlar onun barəsində inamı bərpa 
etdilər,  lakin  Qərblə  Şərqin  bir-birinə  yaxşı  münasibəti  uzun  müddət  şübhə  altında 
qalmadı.  Yeni  partiyanın  hakimiyyəti  dövründə  Şərqlə  Qərb  bir-birinə  bağlanmağa 
başladı.  Milli  miqyasda  Luiziananı  vəznli  çəkisi  də  ölkənin  potensialına  əlavə 
olundu.  
Medison  da  Cefferson  kimi  sülhü  sevirdi.  O,  Ceffersonun  dövründə  dövlət 
katibi  kimi  xarici  siyasət  sahəsində  onun  üçün  hördüyü  tora  indi  özü  düşürdü. 
Ceffersonun  xarici  siyasəti  təkcə  Napoleon  dekretləri  və  ingilis  qaydaları  əleyhinə 
deyildi. Satın alınmış Luziana ilə yanaşı Qərbi Floridanı satın almaq barədəki arzu da 
cari  plana  əlavə  olundu  və  Birləşmiş  Ştatlar  Missisipidən  qərbdə  olduğu  kimi  Şərq 
tərəfdə  də  yaxşı  torpaqlara  sahib  oldu.  Əvvəlcə,  güman  edirdi  ki,  bu  işdə  İngiltərə 
ona  kömək  edəcəkdir  və  ona  görə  də  onunla  yaxın  dostluq  münasibətləri  qurmaq 
istədi.  İngiltərə  onun  ümidlərini  puça  çıxardanda  belə  güman  olunurdu  ki,  Fransa 

 
194 
İspaniyanı  məcbur  edəcəkdir  ki,  İngiltərədən  uzaqlaşmaq  üçün  Amerikaya  güzəştə 
getsin.  Napoleonun  diplomatiyası  İngiltərəninkindən  dərin  idi.  Napoleon  öz  sonuna 
çatmaq  üçün  heç  nəyin  qarşısında  dayanmırdı.  O,  qərara  gəlmişdi  ki,  Amerika 
İngiltərəyə deyil, ona xidmət edəcəkdir. O, dünyanı öz ayaqları altına gətirmək üçün 
belə  böyük  mübarizəyə  girişmişdi.  Amerikanı  İngiltərədən  aralamaq  üçün  hər  şeyi 
vəd  edirdi.  Cefferson  Fransanın  sınanmış  dostu  olsa  da,  Floridanı  ələ  keçirə 
bilməmişdi. Medison bir-birinə dost olmayan iki qüvvə ilə üz-üzə qalmışdı. 1810-cu 
ildə  Konqress  xarici  ölkələrlə  əlaqə  saxlamamaq  barədəki  Aktı  ləğv  etdi  və 
prezidentə  səlahiyyət  verdi  ki,  əgər  Böyük  Britaniya  və  Fransa  "Birləşmiş  Ştatlarla 
neytral kommersiyanı pozmağı dayandırsalar", onlarla ticarəti bərpa etsin. Napoleon 
vəd  etdi  ki,  Amerika  yüklərinə  qarşı  onun  dekretləri  qarşıdakı  noyabrın  1-dən  ləğv 
olunacaqdır.  Bu  isə  İngiltərəyə,  bundan  əvvəl  qoyduğu  qaydaları  dəyişdirməyə 
imkan verdi.  
İmperator  Medisona  xəbər  göndərdi  ki,  onun  dekretləri  faktiki  olaraq  ləğv 
edilmişdir və təyin olunmuş vaxtdan xeyli əvvəl öz gücünü itirəcəkdir. Bu şərtlə ki, 
bu  dövrdə  Birləşmiş  Ştatlar  İngiltərəni  məcbur  edəcəkdir  ki,  onun  hüquqlarına 
hörmət  etsin.  Bu  isə  şübhəsiz  o  demək  idi  ki,  Fransa  ilə  münasibətləri  düzəltmək 
üçün,  daha  doğrusu onu  dözülməz  hərəkətlərdən  çəkindirmək  üçün  İngiltərə  ilə  heç 
bir  münasibətə  girilməməlidir.  Doğrudan  da  fransızların  yaratdığı  şərait  dözülməz 
idi. Qitədəki demək olar ki, bütün limanlar, istər onlar Atlantik okeanın sahillərində, 
istər  Aralıq  dənizi  və  ya  Baltik  dənizi  sahillərində  olsun,  korsikalı  sərkərdənin 
nəzarəti altında idi. İngiltərəyə yük daşımaq bəhanəsi altında amerikan gəmilərini hər 
yerdə tutur və müsadirə edirdilər.  
İngiltərəni  məğlub  etmək  üçün  isə  imperator  hansısa  bir  xərci  ödəməkdən 
çəkinmirdi.  Napoleonun  dekretləri  ingilis  qaydaları  kimi  ilk  əvvəldən  Birləşmiş 
Ştatlara  qarşı  müharibə  hərəkətlərindən  başqa  bir  şey  deyildi  və  istənilən  vaxt 
düşmənçilik barədə bəyanatla ona haqq qazandırıla bilərdi. Lakin Medison müharibə 
istəmirdi.  Çünki  Birləşmiş  Ştatlar  hələ  kifayət  dərəcədə  güclü  deyildi.  Prezidentin 
prinsipləri  açıqca  müharibəni  qadağan  edirdi.  O,  nominal  sülh  silahı  ilə  döyüşməyi 
arzu  edirdi.  Onun  silahı,  embarqolar  və  məhdudiyyətlər  qoymaqla  verdiyi  cavablar 
idi. Əgər Napoleon öz dekretlərini güzəştə getsəydi, bu Amerikaya imkan verəcəkdi 
ki, qoyduğu qaydaları götürmək üçün İngiltərəyə də öz təzyiqini artırsın və nəhayət 
etibarilə oyunun xoşagəlməz cəhətlərinə qalib gəlmək şansına yiyələnsin.   
Prezident  apardığı  oyunu  uddu  və  Fransa  razılaşdı.  Lakin  1  noyabradək  hələ 
İngiltərənin qaydaları ləğv edilməmişdi və 2 noyabrda Amerika Böyük Britaniya ilə 
əlaqələri bərpa etməyi elan etdi və üç aydan sonra - 1811-ci ilin fevralında İngiltərə 
güzəştə getməli oldu. Lakin bütün bunlar əldə edildikdən sonra Medison gördü ki, o, 
özü  və  onun  ölkəsi  necə  dərindən  və  biabırçı  surətdə  aldadılmışdır.  Amerikan 
gəmilərinin  qitə  limanlarında  tutulması  dayanmırdı.  Digər  dekretlər  və 
məhdudiyyətlər heç də ləğv olunan dekretlərdən az fəaliyyət göstərmirdi. Şərait tələb 
etdikdə  köhnə  dekretlər  də  fəaliyyət  göstərirdi.  Amerikan  gəmi  kapitanları  həqiqi 
düşmənçilik  limanlarında  yalançı  təhlükəsizliyə  şirnikirdilər.  Onların  gəmiləri  və 
yükləri  tutulub  müsadirə  edilirdi,  təkcə  bir  mövsümdə  buradan  gələn  itkilər  on 
milyon  dollara  bərabər  idi.  İngiltərə  və  Birləşmiş  Ştatlar  arasındakı  münasibətlərin 
pisləşməsi  ciddi  surətdə  dərinləşirdi  və  Fransanın  ağası  bundan  ustalıqla  istifadə 

 
195 
edirdi. Bu eybəcər təsir onu qorxduğu tərəfə çəkirdi. O sülh proqramından irəli gələn 
silahlı müharibə idi. Danışıqlar çox ləng gedirdi. 1811-ci il uzunu bu ümid və qayğı 
qorxusu  qabarma  və  çəkilmə  kimi  gəlib  gedirdi  və  heç  kəs  bilmirdi  ki,  İngiltərə  və 
Fransa  nə  edəcəkdir.  Birləşmiş  Ştatlar  güman  edirdi  ki,  Fransa  onun  xahişlərinə 
güzəştə gedəcəkdir. Lakin heç kəs düşünmürdü ki, Amerika eyni zamanda Fransa və 
İngiltərənin hər ikisi ilə vuruşmaq iqtidarındadır.  
Konqressin 1811-ci ilin noyabrındakı iclasından sonra radikal hərəkətlər hiss 
olunmağa  başlandı.  Bu  on  ikinci  konqressin  ilk  sessiyası  idi.  Nümayəndələr 
Palatasının  ümumən  yüz  qırx  bir  üzvündən  yetmişi  yeni  üzvlər  olub,  əsasən  gənc 
adamlardan  ibarət  idi.  Onların  liderləri  də  özləri  kimi  gənc  adamlar  idi.  Onların 
içərisində  daha  çox  seçilən  otuz  beş  yaşlı  Henri  Kley  idi.  Müzakirələrdə  heç  kəs 
onunla  qüvvəsini  sınaya  bilməzdi.  O,  müzakirə  döyüşlərinin  həqiqi  ustası  idi. 
Palatanın  Cənubi  Karolinadan  olan  üzvü  Con  Kalhoun  gənc  olmasına  baxmayaraq 
başqalarından seçilirdi. Onlarla birgə yeni eranın nümayəndələri olan, Nümayəndələr 
Palatasında  Cənubi  Karolinadan  olan  Lanqdon  Çeves  və  Uilyam  Launders, 
Kentukkidən Riçard Conson, Nyu Yorkdan Piter Buel Porter, senatda isə Corciyadan 
olan  Uilyam  Qrouford  liderlərin  yaxın  silahdaşları  hesab  olunurdu.  Kley 
Nümayəndələr  Palatasının  spikeri  və  təşkilatçısı  seçilmişdi  və  Palata  əslində 
müharibəyə  aparıb  çıxaran  işlərlə  məşğul  olurdu.  Prezident  isə  bu  xəttə  alternativ 
olan heç bir şey təklif edə bilmirdi.  
Müharibə  üçün  şərait  tam  müəyyən  olunmamışdı.  Neytral  ticarətə  Fransa 
İngiltərədən daha böyük ziyan vurmuşdu. 1812-ci ilin yazında Fransa donanmasına 
gizli  surətdə,  Amerika  gəmilərini  tutduqları  yerdə  onları  yandırmaq  icazəsi 
verilmişdi. 1809-cu ilin on iki ayı ərzində amerikan gəmilərindəki yüklərlə birlikdə 
min  adam  tutulmuşdu.  Hər  il  yeni  gəmilərdəki  gəmi  heyətlərinin  tərkibinə  yük 
dövriyyəsi artdığından, əlavə olaraq dörd min iki yüz adam götürmək  lazım gəlirdi. 
Hesablamalara  görə  yeni  adamların  iki  min  beş  yüz  nəfəri  Britaniya  təbəələri  olub, 
kral  hərbi-dəniz  qüvvələrindən  fərarilik  edənlər  idi.  Hər  bir  Amerika  dənizçisi  öz 
vətəndaşlığı barədə özü ilə sənəd gəzdirirdi və bu sənəddə onun "gözü, burnu, ağzı, 
çənəsi,  saçlarının  rəngi,  bədən  quruluşu,  ona  xas  olan  işarələr  və  çapıqlar"  təsvir 
olunurdu.  Elə  bil  ki,  bu  adam  sahibindən  qaçmış  qul  idi.  Lakin  bu  sənəd  heç  də 
təhlükəsizlikdən  xəbər  vermirdi.  İngiltərə  ilə  münasibətlər  getdikcə  kəskinləşirdi. 
1812-ci  ilin  aprelində  Birləşmiş  Ştatlarda  embarqo  bərpa  edildi.  Bu  müharibəyə 
hazırlıq idi və 18 iyunda müharibə elan edildi. Bir gün qabaq isə ingilis parlamenti 
əvvəlki qaydaları ləğv etmişdi.  
Münasibətlərin  tamam  məhv  olduğu  bir  ərəfədə  İngiltərə  nəhayət  bu  qərara 
gəlmişdi. Belə siyasət Konqress üçün olduqca ağılsız və düşünülməmiş bir addım idi. 
Randolfun  ehtirasla  dediyi  kimi:  "Ölkə  embarqo  qoyulması  və  başqa  ölkələrlə 
münasibətlərin qadağan olunması ilə demək olar ki, öz-özünü yeməyə keçdi". Ölkə 
üçün heç də vuruşmaq vaxtı deyildi. Hakimiyyət partiyası embarqo və münasibətləri 
kəsmək barədə qərar verməklə yanaşı ordunu da buraxmışdı. Hökumətin gəlirləri isə 
sülh dövründə öz tələbatını ödəməyə ancaq çatırdı.  
Müharibənin başlanmasına səs verən Konqress bu müharibəni aparmaq üçün 
lazım  olan  vergilərin  yığılması  barədə  Qallatinin  təklifini  rədd  etdi.  Əvvəlki 
Konqress isə Birləşmiş Ştatların bankına, hökumətin yeganə səmərəli maliyyə orqanı 

 
196 
kimi  imtiyazlar  verməkdən  imtina  etmişdi.  Beləliklə  milli  valyuta  iflasa  uğradı, 
nəticədə isə bu qarmaqarışıqlıqda iqtisadiyyatın sürətli depressiyası başlandı.  
Bencamin Franklinin peyğəmbərcəsinə dediyi: "Kornvallisin təslim olması ilə 
başa  çatan  müharibə  sadəcə  inqilab  müharibəsi  idi  və  istiqlaliyyət  müharibəsi  hələ 
vuruşulmamışdır"  –  sözləri  həqiqət  olduğunu  göstərdi.  1811-ci  ildə  baş  verən  iki 
hadisə  İngiltərə  ilə  böhranı  sürətləndirdi,  -  bunlar  Birləşmiş  Ştatların  Londondakı 
elçisinin  geri  çağırılması  və  dənizdə  iki  gəmi  arasında  gözlənilmədən,  qəfildən  baş 
verən  duel,  atışma  idi.  Uilyam  Pinkni  Birləşmiş  Ştatların  ən  bacarıqlı 
diplomatlarından  biri  idi,  işlədiyi  beş  il  ərzində  Britaniya  hökuməti  ilə  hədər  yerə 
mübarizə  apardıqdan  sonra  "dostcasına  olmayan"  qaydada  bu  ölkəni  tərk  etdi.  Bu 
hadisə hökuməti bir qədər narazı saldı.  
1911-ci  ilin  dekabrında  keçirilən  Konqress  onun  spikeri  Henri  Kleyin 
başçılığı  altında  ölkənin  şərəfinin  bərpa  edilməsini  tələb  etdi.  Burada  isə 
müharibədən başqa bir alternativ yox idi. Prezident Medison tərəddüd edirdi. Bir az 
sonra  Konqress  prezidentə  səlahiyyət  verdi  ki,  altı  ay  ərzində  militsiaya  yüz  min 
adam çağırsın. 1 iyunda prezident özünün müharibə barədəki müraciətini Konqressə 
göndərdi. O, ləngimədən müharibə elan etməyi tələb edirdi. Bu deklarasiyada iki şey 
əlamətdar idi, birincisi, artıq beş il ərzində daimi bərabər “casus belli” mövcud idi, 
ikincisi,  həmin  dövrdə  Fransa  İngiltərə  ilə  bərabər  qaydada  incimişdi.  Medison 
müharibə elan etdi.  
Müharibə  elan  edilməsi  baş  verdikdən  sonra  Yeni  İngiltərə  federalistlərinin 
bir  hissəsi  etiraz  dərc  etdirdilər.  Elan  etdilər  ki,  müharibə  milli  deyil,  partiya 
müharibəsidir  və  buna  görə  bütün  məsuliyyətdən  imtina  edirlər.  Medison  militsia 
üçün  ştatlara  çağırışla  müraciət  edəndə  Massaçusetsin,  Konnektikutun  və  Rod 
Aylendin  qubernatorları  öz  kvotalarını  göndərməkdən  sakitcə  imtina  etdilər. 
Beləliklə  ştatların  yekdilliyinin  itirilməsindən  adminstrasiyanın  fəaliyyətinə  əlavə 
maneə yarandı.  
Yuxarı  Kanadada  gözəl  enerjiyə  və  hərbi  bacarığa  malik  olan  general  İsaak 
Brok  ingilis  qoşunlarına  komandanlıq  edirdi.  Amerikan  sərkərdəsi  Hall  Detroyt 
çayını keçəndə böyük sürətlə bir neçə yüz adamla irəliyə tələsdi. Hall bütün Miçiqanı 
16  avqust  1812-ci  ildə  düşmənə  təslim  etdi.  Buna  görə  Hall  hərbi  məhkəmə 
tərəfindən  mühakimə  edildi  və  ona  ölüm  hökmü  verildi,  lakin  inqilab  qarşısındakı 
xidmətlərini nəzərə alaraq prezident onu əfv etdi.  
Henri Adams deyirdi: "Dünya döyüşləri arasında kiçik iş çıxa bilər, bu yarım 
saatda ola bilər, lakin bu yarım saatda Amerika Birləşmiş Ştatları birinci növ dövlət 
səviyyəsinə  qalxdı".  Bu  söz  dəniz  döyüşündə  amerkanların  qələbəsi  ilə  əlaqədar 
olaraq  deyilmişdi.  Bir  saat  ərzində  mövqe  seçdikdən  sonra  ingilis  və  amerikan 
gəmiləri  bir-birinə  yaxınlaşdı  və  bir  neçə  dəqiqədən  sonra  ölümcül  atəş  başlandı. 
Yarım saat ərzində ingilislərin tərifli “Guerriere” gəmisi təslim oldu. Amerikanların 
“Constitution” gəmisi də ciddi zədə almışdı. Onun itkisi öldürülmüş və yaralanmış 
14 adam idi, düşmənin isə itkisi 79 nəfər idi. Kapitan Hall ingilis gəmisinin qalığına 
atəş  açırdı,  əsirləri  götürdü  və  Bostona  tələsdi.  Hətta  federalistlər  də  qələbənin 
sevincinə  qoşuldu  və  bu  xəbər  bütün  ölkəyə  yayıldı.  “Guerriere”  gəmisinin 
məğlubiyyəti  dəniz  qələbələrinin  ilki  deyildi.  Altı  gün  əvvəl  32  toplu  amerikan 
"Esseks" freqatı Britaniyanın 20 tonlu "Alert" adlı döyüş katerini əsir götürmüşdü.  

 
197 
1813-cü  ilin  yazında  Diaborn  o  vaxtlar  York  adlanan  Toronto  şəhərini  işğal 
etmək istəyirdi. Bu şəhər Yuxarı Kanadanın paytaxtı idi. Bu məqsəd üçün o, general 
Tsebulon Paykı göndərdi. Qızğın döüşdən sonra amerikanlar şəhəri tutdular, bu vaxt 
yer  qəflətən  dəhşətli  partlayışdan  titrədi.  Beş  yüz  barıt  çəlləyi  olan  anbar 
partladılmışdı.  Yüzə  qədər  adam  ölmüşdü  və  iki  dəfə  çox  adam  isə  yaralanmışdı. 
Ölümcül  yaralananların  arasında  general  Payk  da  var  idi.  Britaniyalılar  partlayışın 
qəza  olduğunu  bildirdilər,  çünki  ölənlərin  yarısı  onların  adamı  idi.  Bu  iddianın 
ədalətli olduğunu göstərirdi.  
Eri gölü döyüşü günorta başlandı, iki saat ərzində artilleriya atəşi kəsilmişdi. 
Bir  neçə  ingilis  gəmisi  öz  atəşini  amerikan  flaqmanına  istiqamətləndirmişdi  və  iki 
saata  onun  130  adamından  üçdə  ikisi  öldü  və  ya  yaralandı.  Axırda  "Lourens"  batan 
kimi görünürdü və batmayan kapitan Perri öz bayrağını dalğalandırıb düşmənin gözü 
qarşısında  açıq  qayıqda  özünün  ikinci  böyük  gəmisi  olan  "Niaqara"ya  keçdi. 
İngilislərin  iki  gəmisi  xarab  oldu  və  amerikanlar  bundan  faydalanıb,  öz 
göyərtilərindən ölümcül atəş yağdırdılar və iyirmi dəqiqə sonra Britaniya donanması 
ağ bayraq qaldırdı və təslim oldu.  
Perri general Harrisona lakonik raport göndərdi: "Biz düşmənlə görüşdük və 
onlar  bizimkidirlər".  Onun  bu  sözləri  özünə  deviz  götürdüyü  Lourensin  "Gəmini 
vermə"  nəcib  sözləri  kimi  tezliklə  məşhur  oldu.  Beləliklə  Eri  gölü  amerikanların 
əlinə keçdi.  
Britaniyalı  general  Henri  Prokterin  min  nəfərlik  nizami  əsgəri  və  üç  min 
hindusu  olmasına  baxmayaraq  döyüşməkdən  imtina  etdi,  öz  anbarlarını  yandırdı  və 
fortu  tərk  etdi.  Bu  vaxt  igid  Tekamseh  britaniyalılar  tərəfində  vuruşan  hindu 
döyüşçülərinin  komandanı  idi  və  o,  Prokteri  açıq  qorxaqlıqda  ittiham  etdi  və  onu 
qorxana  qədər  quyruğunu  dik  saxlayan  və  qorxu  onun  quyruğunu  aşağı  saldıranda 
qaçan kök itlə müqayisə etdi.  
Prokter  az  sayda  öz  tabeliyində  olanlarla  bataqlıqlara  və  adamsız  yerlərə 
qaçdı.  Hindu  başçısı  Tekamseh  həlak  olanların  arasında  idi.  O,  Temza  döyüşündə 
vuruşarkən  ölmüşdü.  O,  öz  ölümünü  Birləşmiş  Ştatların  gələcək  vitse-prezidenti 
Riçard M.Consonun qolları üstündə qarşılamışdı.  
Napoleon  sivilizasiyalı  dünyanın  düşməni  idi,  deməli  Amerikanın  örtülü 
düşməni  idi.  İngiltərə  onunla  demək  olar  ki,  təkcə  vuruşurdu.  Bütün  Avropa  onun 
tərəzisinin  gözünə  atılmışdı.  İndi  isə  Amerika  Napoleon  qüvvələrinə  qoşulmuşdu. 
Onun  planlaşdırdığı  niyyətlərə  heç  də  uyğun  olmayaraq,  hadisələrin  gedişi  buna 
gətirib  çıxarmışdı.  Bu  olduqca  faciəli  və  təbii  bir  hal  idi  ki,  müharibə  Amerika 
tərəfindən  Fransaya  qarşı  deyil,  İngiltərəyə  qarşı  aparılır.  Bu  Yeni  İngiltərə 
federalistlərinin müharibəyə olan münasibəti idi və Fransa əleyhinə müharibəyə qarşı 
olanlara onlar xain kimi baxırdılar.  
Yük  limanlarının  ticarəti  həm  İngiltərədən,  həm  də  Fransadan  nəhəng  miqyasda 
ziyan çəkirdi. Lakin neytral yüklərin daşınması da nəhəng gəlir gətirirdi. Bu gəmilər 
tutulmaqdan  yan  keçməyi  bacarır,  çox  az  itki  ilə  öz  yollarını  davam  etdirirdilər. 
Embarqo  başladıqdan  sonra  Yeni  İngiltərə  real  müxalifətə  çevrildi.  Bu  Nyu  Yorka 
yayıldı,  burada  nəzarət  respublikaçılardan  federalist  çoxluğun  əlinə  keçmişdi. 
Ümidsiz  qaydada  bu,  dövlətin  bütövlükdə  mövcudluğuna  olmasa  da,  hökumətin 
özünə qorxu yaradırdı.  

 
198 
Müharibə kursu işləri azacıq yaxşılaşdırdı. Prezident nizami ordunu altı min 
nəfərdən iyirmi beş min nəfərliyə çatdırmaq haqqında səlahiyyət aldı. Bundan başqa 
icazə verildi ki, əlavə əlli min nəfər könüllü qüvvə cəlb etsin və ştatların militsiasının 
tərkibində  olan  yüz  min  adamdan  istifadə  etsin.  Lakin  könüllü  qüvvəni  yığmağa 
adam  yox  idi  və  zabitlər  bu  adamları  yığmaqda  çətinlik  çəkirdilər.  Massaçusetsin, 
Konnektikutun,  Nyu  Hempşirin  qubernatorları  adamların  əsgərliyə  götürülməsini 
qadağan etməsələr də, onların təşkil olunmuş militsiasının ştatlara qoyulmuş limitdən 
kənar  istifadə  edilməsinə  imkan  vermədilər.  Prezident  buna  müvafiq  olaraq  federal 
qarnizonları Yeni İngiltərədən çıxardı.  
Ölkənin  pullarının  əksəriyyəti  Yeni  İngiltərədə  və  böyük  limanlarda  idi,  bu 
yerlərdə  isə  müharibə  heç  də  populyar  deyildi.  Adamlar  hökumətə  kömək 
göstərilməsindən imtina edirdilər, çünki bu hökumət ticarəti dağıtmışdı, biznesi iflasa 
uğratmışdı.  Hökumətə  etimad  getdikcə  aşağı  düşürdü.  İdxaldan  alınan  yüngül 
gömrük  rüsumu  ölkənin  əsas  limanları  blokadada  olduğu  bir  şəraitdə  hökumətə 
lazımi  kömək  göstərə  bilməzdi.  Müharibə  üç  ilə  qədər  uzandı.  Bu  sərhədlər 
üstündəki  müharibə  idi,  uzun  şimal  sərhədlərində,  müdafiəsiz  sahillərdə,  körfəzdə 
sahilə çıxmaq üçün olan asan nöqtələrdə müharibə gedirdi. İnqilab dövründə olduğu 
kimi,  ölkənin  ürəyi  toxunulmamış  qalmışdı.  Detroyt  və  Niaqara  boyu  kiçik  xəttdə, 
böyük göllərin sahillərində və sularında, Şampleyn xəttinin yuxarısında və aşağısında 
döyüşlər  gedirdi.  Sahildə  ingilis  gəmiləri  çoxaldıqca,  hər  bir  mühüm  liman 
bağlanırdı.  Hücum  etmək  üçün  heç  bir  əks  qüvvə  tapmadıqda,  bu  gəmilərin 
komandaları  müdafiəsiz  qalan  məntəqələrə  hücum  edir,  onları  yandırır  və  qarət 
edirdilər.  1814-cü  ilin  avqustunda  güclü  Britaniya  qüvvələri  Çesapik  buxtasında 
sahilə  çıxdılar,  bura  paytaxta  çox  yaxın  idi.  Onlar  Vaşinqtona  tərəf  yürüş  etdilər. 
Hökumət  isə  heç  yerdə  strateji  cəhətdən  vacib  bir  nöqtə  tapa  bilmədiyindən  öz 
müdafiəsini təşkil etmək barədə düşünməmişdi. İngilislər heç bir çətinlik çəkmədən 
paytaxtı  tutdular.  Hökumət  qulluqçuları  ancaq  qaçıb,  əsir  düşməkdən  canlarını 
qurtardılar. İctimai binalar yandırıldı.  
1812-ci ildə Ceyms Medison De Uitt Klintona qalib gələrək yenə də prezident 
seçilmişdi.  Klintonu  federalistlər  və  narazı  olan  demokratlar  müdafiə  edirdilər. 
Medison  sülh  dövründə  gözəl  prezident  idi.  Lakin  o,  müharibəni  idarə  etməyə  pis 
yarayırdı. Rusiya çarı I Aleksandr İngiltərə ilə Birləşmiş Ştatlar arasında sülhü bərpa 
etmək  üçün  öz  xidmətini  təklif  etdi.  Medison  təklifi  qəbul  edəndə,  Qallatini  və 
Ceyms  E.Beyardı  Rusiyadakı  elçi  Con  Kvinsi  Adamsa  qoşulmaq  üçün  Sankt-
Peterburqa  göndərdi.  Lakin  İngiltərə  imtina  etdiyindən  müharibə  davam  edirdi. 
Yalnız bundan bir il sonra İngiltərə Birləşmiş Ştatlara sülh üçün birbaşa ilk təklifini 
etdi. 
Britaniya ordusu paytaxtın üstünə yürüş edəndə Vaşinqton səkkiz min əhalisi 
olan  kənd  idi.  Prezident  və  Kabinet  paytaxta  qayıtmışdı  və  indi  əsir  düşməkdən 
yayınmaq  üçün  müxtəlif  istiqamətləri  götür-qoy  edirdilər.  Xanım  Medison  Ağ  evi 
tərk  edəndə  Vaşinqtonun  Styuard  tərəfindən  çəkilmiş  məşhur  portretini  və 
İstiqlaliyyət  Deklarasiyasının  orijinal  layihəsini  özü  ilə  götürüb  ehtiyatlı  qaydada 
qoruyurdu.  Britaniya  ordusu  gecə  düşəndə  Kapitolidən  bir  mil  aralıdakı  kvartalda 
düşərgə  salmışdı,  bu  vaxt  qoşun  dəstəsi  Rossun  və  bədnam  admiral  Kokbornun 
başçılığı  altında  ictimai  binaları  yandırmaqda  davam  edirdi.  Kokborn  qaraguruhun 

 
199 
ardınca Nümayəndələr Palatasının zalına daxil olub, məşəllə binanın yandırılmasına 
başçılıq etmişdi. Sonra isə Ağ ev oda verildi.  
İctimai binaların məhv edilməsinin müharibə əməliyyatları ilə heç bir əlaqəsi 
yox  idi.  Bu  olduqca  yaxşı  hal  idi  ki,  heç  bir  nüfuzlu  ingilis  bu  qanunsuz  əməli 
müdafiə etməyə cəhd etmədi. Nayt yazırdı ki, qeyri-hərbi binaların məhv edilməsinin 
"sivilizasiyalı  müharibəyə  zidd  qanunsuzluq  olması"  barədə  İngiltərədə  ümumi  bir 
hiss  var  idi.  Paytaxtın  iyrənc  qaydada  dağıdılmasından  sonra  amerikanların  ilk 
qələbəsi  Pittsburqda  çalındı,  ikinci  qələbə  isə,  demək  olar  ki,  Pittsburq  qələbəsinə 
bərabər  olmaqla,  Rossun  ordusunun  Baltimor  qarşısında  geri  oturdulması  idi. 
Paytaxtın  taleyi  xalqa  ibrət  dərsi  vermişdi.  Bu  vaxt  admiral  Kokrenin  böyük 
donanması Baltimora açar sayılan Makhenri fortunu bombardman edirdi. Bütün günü 
və  gecə  bombardman  davam  etdi,  lakin  dan  yeri  sökülənə  qədər  fortun  divarında 
Amerika  bayrağı  dalğalanırdı.  Həmin  gecə  gənc  Amerikan  şairi  Frensis  Skott  Ki 
atəşkəs  bayrağı  altında  avar  çəkib  Britaniya  donanmasının  yanına  üzmüşdü  ki, 
dostunun  azad  olunması  barədə  xahiş  etsin  və  Britaniya  admiralı  bütün  gecəni  onu 
mühafizə  altında saxlamışdı. O, bayrağın fort üzərində dalğalanmasını həvəslə seyr 
edirdi.  Bayraq  barıt  partlamasından  düşən  işıqda  aydın  görünürdü.  Səhər  şəfəqləri 
görünəndə  Ki  onu  hələ  də  dalğalanan  gördü  və  o,  gözəl  milli  himni  –  “The  star-