Тема : озбекстан республикасы пукаралык хукыкы тусиниги, принциплери хэм дизими

Avtorlardin` huqiklari ha`m olardi qorg`aw.
Avtorlardin` huqiklari o`z mazmunina bola jeke mu`lklik emes ha`m mu`lklik xarakterdegi huqiklar bolip bo`linedi.
Nizamnin` 17 stat`yasina muwapiq, shig`armanin` avtorina to`mendegi jeke huqiklar tiyisli:
avtorliq huqiki;
avtordin` atina bolg`an huqiq;
shig`armanin` qol qatilmaslig`ina bolg`an huqiq.
A`dette uliwma ta`rtip boyinsha avtorliq jeke huqiklar tek g`ana avtordin` o`zine g`ana tiyisli boladi, huqiklar avtorlardan shetletiliwi yamasa basqasha formada basqa shaxsqa o`tkeriliwi mu`mkin emes. Sonliqtan da avtordin` jeke mu`lklik emes huqiklarin a`melge asiriwdanbas tartiwi haqqinda basqa qanday da bir shaxs penen du`zilgen kelisim ha`m avtordin` bud haqqindag`i arzasi a`hmiyetli esaplanbaydi ha`m heshqanday huqikiy aqibetlerdi keltirip shig`armaydi. Usinday kelisimlerge bola pu`tkilley jaramsiz kelisimlerge baylanisli ta`rtipler qollaniladi.
Avtordin` jeke huqiklarinin` ishinde avtorliq huqiki tiykarg`i orindi iyeleydi. Bul huqik avtordin` basqa ha`r qanday jeke yamasa mu`lklik huqiklarinin` payda boliwi ushin birinshi na`wbettegi tiykar. Egerde shig`arma kimnin` do`retiwshilik miyneti menen do`retilgen bolsa, sol shaxs shig`armanin` avtori dep moyinlanadi., ta`n alinadi. Avtor /birliktegi avtorlar/ o`zi do`retken shig`armag`a bolg`an avtorliq huqiki basqa shaxslardin` mine usi shig`armag`a avtorliq huqikinin` moyinlaniwin talap etedi /Nizamnin` 10,18 stat`yalari/. Avtorliq huqikin moyinlaw shig`arma do`retiwshinin` o`z intasi menen yamasa buyirtpa tiykarinda /jumis beriwshinin` tapsirmasina baylanisli yamasa sha`rtnama tiykarinda/ do`retilgenligi a`xmiyetke iye emes. Bunda en` a`hmiyetlisi avtordin` shig`armani o`z do`retiwshilik miyneti menen do`retiw fakti esapqa alinadi. Avtorliq huqikinin` payda boliwi ushin shig`armanin` dag`azalaniwi yamasa dag`azalanbawi a`hmiyetke iye emes, biraq dag`azalang`an shig`armalarg`a bola o`zine ta`n avtorliq prezumitsiyasi /prezumitsiya- kerisi tastiyiqoanbag`ang`a shekem haqiyqatliq sipatinda ta`n alinatug`in halat, fakt /ha`rekette boladi. Bug`an tiykarinan shig`arma birinshi ret dag`azalang`anda avtor sipatinda ko`rsetilgen shaxs, eger de onin` avtori emes ekenligi da`liyllep berilmegen bolsa, shig`arma avtori esaplanadi.
Avtorliq huqikin belgilewde shig`arma avtori ko`rsetilmey yamasa laqabi menen dag`azalang`anlig`i o`zine ta`n o`zgeshelikti belgileydi. Eger ati ko`rsetilmey /avtordin` ati ko`rsetilmesten, anonim tu`rinde/ basip shig`arilg`anda, do`retiwshi bul shig`arma o`ziniki ekenligin a`shkara ja`riyalap, belgilengen ta`rtipte da`liyllep beriwi tiyis. Eger de shig`arma laqap astinda basip shig`arilg`an bolsa, avtordin` laqabi onin` kim ekenligine gu`man tuwdirmaytug`in jag`daylar bug`an kirmeydi. /Misali, Aybek laqabi astinda shig`arilg`an shig`arma ataqli jaziwshi Musa Tashmuxammedovke tiyisli ekenligi ha`mmege ma`lim/, joqaridag`i ta`rtipke a`mel etedi. Misali “Mushtum” jurnalinda 20-jillari o`z shig`armalarin dag`azalag`an ayirim do`retiwshiler onlap laqaplardan paydalang`an. Atap aytqanda Abdulla Qadiriy Julqinbay laqabinan basqa Battol, Dumbu`l ha`m sol siyaqli bir martelik laqaplar astinda da shig`armalar ja`riyalag`an.
Avtordin` atina bolg`an huqiktin` a`hmiyeti sonda, avtor /birliktegi avtorlar/ shig`armadan o`z ismi, sha`riypi, laqabin ko`rsetken jag`dayda yamasa atin ko`rsetpey, paydalniwg`a ruxast beriw boyinsha absolyut huqikqa iye.
Avtor shig`armani o`zinin ismi, sha`riypi menen dag`azalag`anda, ol tiyisli ma`mleketlik organlarda belgilep qoyilg`an, tuwilg`anlig`i haqqindag`i gu`waliqta yaki pasportta jazilg`an atinan paydalanadi. /Misali, Abdulla Aripov, Erkin Vaxidov ha`m sol siyaqli jag`daylar/.
Shig`arma laqap penen ja`riyalang`anda, avtordin` ismi-sha`riypin bildirmeytug`in sha`rtli so`z birikpesi tiykarinda jag`azalanadi. Laqap basqasha at /Misali, Djorj, SAnd, Kamila, Nadira/ avtordin` tuwilg`an jerinin ati, /Al` Buxari, Qon`irtawli, Al`-Xorezmi, Chustiy/ yamasa qanday da bir predmettin` ati ko`rinisinde boladi. Klassikaliq a`debiyat wa`killerinin` ko`pshiligi laqapqa iye bolg`an. Avtor o`zi qa`legen laqapti tan`law huqikina iye, biraq tan`lag`an laqap basqalardin` atlarin, laqaplarin, olar menen avtorliq shaxsin aljastiriwg`a alip keletug`in da`rejede qaytalanbawi, ma`mleketlik ra`smiy nishanlarina jaqin bolmawi maqsetke muwapiq. A`lbette, a`dep-ikram ta`rtiplerine de a`mel etiwi tiyis.
Shig`armanin` o`z ismi-sha`riypi menen, laqap astinda yamasa atin ko`rsetpey ja`riyalaw avtordin` jeke isi, onin` tilegi ha`m erkine baylanisli. Atin ko`rsetpey yamasa jasirin at penen ja`riyalaw motivleri ha`r qiyli boliwi mu`mkin: shig`armanin` avtorliq shaxsin bilmegen jag`dayda oqiwshi ta`repinen qalis bahalaniwina imkaniyat beriw, shig`armanin` ko`rkemlik da`rejemsn`ne kewli tolmag`anlig`ina baylanisli o`z ismi-sha`riypi menen ja`riyalawdan tartiniwi, shig`armani anaw yamasa minaw sebeplerge baylanisli o`z atinan ja`riyalaw arqali kelip shig`iw mu`mkin bolg`an o`zi ushin qolaysiz jag`daylarg`a jol bermew ha`m basqalar, biraq shig`arma avtordin` ati ko`rsetilmey yamasa jasirin laqap penen /jasirin laqap, usi orinda avtordin` shaxsin ashiq, a`shkara ko`rsetiwge imkaniyat bermeytug`in laqap ma`nisinde qollanilmaqta/ bul shig`armag`a bola o`z huqiklarin a`melge asiriwda belgili jag`daylarda qiyinshiliqlar tuwdiratug`inlig`in atap o`tiwi tiyis.
Avtordin` shig`armanin` qol qatilmaslig`ina bolg`an huqiki nizamnin` 20-stat`yasinda o`z sawleleniwin tapqan. Onda avtor o`z shig`armasina o`zgeris ha`m qosimshalar kirgiziw ja`ne de shig`armag`a o`zinin` kelisimisiz qanday da bir shaxs ta`repinen o`zgerisler yamasa qosimshalar kirgiziwden shig`armani qorg`aw boyinsha absolyut huqikqa iye.
Shig`armani basip shig`ariw, ko`pshilik aldinda ashiq orinlaw yamasa onnan basqasha formada paydalaniw waqtinda shig`armanin` o`zine de, onin atina da qandayda bir o`zgeris kirgiziwge tek g`ana avtordin` kelisimi menen jol qoyiladi.
Avtordin` kelisimisiz onin` shig`armalarin bezewler menen, alg`i so`z, son`g`i so`z, tallaw yamasa qanday da bir tu`sinikler menen basip shig`ariw qadag`an etiledi.
Avtordin` shig`armasinin` qol qatilmaslig`ina bolg`an huqikinin` a`xmiyeti sonnan ibarat, ha`r qanday do`retiwshilik shig`arma-do`retiwshi shaxstin` bir tutas quras bo`legi. Shig`armada avtordin` tek g`ana oy-pikirleri emes, du`n`yag`a ko`z qa`rasida sa`wlelenedi.
Ha`tteki shig`armanin` da`rejesi, do`retiwshinin` jeke qa`bileti de ja`mlenedi. Sol sebepli de shig`armanin` qol qatilmaslig`in buziw avtordin` shaxsina bola huqiqin buziliwshiliq sipatinda bahalanadi. Avtordin` o`liminen keyin shig`armanin` qol qatilmaslig`in qorg`aw wa`siyatnamada ko`rsetilgen shaxs ta`repinen, usinday ko`rsetpe bolmag`an jag`dayda avtordin` miyrasxorlardi, sonday-aq nizamg`a muwapiq, o`z juwapkershiligine avtorliq huqiqin qorg`aw ju`kletilgen wa`killigi bar mekemeler ta`repinen a`melge asiriladi.
Shig`armani ja`riyalawg`a bolg`an huqik o`z mazmunina bola: jeke ha`m mu`lklik xarakterge iye bolg`an huqik bolip esaplanadi.
Nizamnin` 21 stat`yasina muwapiq, avtor qandayda bir qatlamdag`i shaxslardin` shig`armadan paydalaniwina, tanisiwina imkaniyat jaratip beriw /shig`armani dag`azalaw/ huqikina iye. Shig`armani basip shig`ariw, ko`pshilik aldinda orinlaw, ko`pshilikke ko`rsetiw joli menen yamasa basqasha formada ja`riya etiw arqali avtor ta`repinen yamasa onin` kelisimi menen qanday da bir qatlamdag`i shaxslardin` shig`armadan paydalniwi ushin birinshi ret imkaniyat tuwdirip berilse, shig`arma ja`riyalang`an dep esaplanadi.
Avtor bir waqittin` ishinde shig`armani ja`riyalaw haqqinda burin qabil etilgen qarardan bas tartiw /shig`armani qaytarip aliw/ huqikina da iye, biraq bul jag`dayda avtor shig`armadan paydalaniw huqikina alg`an shaxslarg`a usinin` natiyjesinde jetkerilgen ziyandi, sonin` ishinde qoldan ketken paydanin` ornin o`tewi sha`rt. Egerde shig`arma ja`riyalang`an bolsa. Avtor shig`armani qaytarip alg`anlig`in ko`pshilikke ma`lim etiwi tiyis. Bul jag`dayda avtor shig`armanin` aldin ala tayarlap qoyilg`an bo`limlerin o`z esabinan alip taslawg`a haqili.
Avtor shig`armadan ha`r qanday formada ha`m ha`r qanday usilda paydalaniw boyinsha absolyut huqikqa iye.
Shig`armadan paydalaniw huqiki, sonday-aq, shig`armani ja`riyalaw huqiki, avtordin` shig`armani paydalaniw /ko`beytiw, ta`kirarlaw/ huqiki menen tig`iz baylanisli bolip, o`zine say formada shig`armani ju`zege asiriw formasi esaplanadi.
Shig`armani paydalaniw /ta`kirarlaw, ko`beytiw, tarqatiw/ basqasha jollar menen a`melge asiriw to`emendegi ko`rinislerde boladi;
Shig`armani ko`pshilik aldinda ja`riyalaw /ko`rgizbege qoyip, eksponat sipatinda ko`rsetiw/;
Shig`armanin` materialliq-zatlay nusqalarin ijarag`a beriw /mis: vidiofid`mnin` videokassetasin/;
Shig`armani ko`pshilik aldinda atqariw /oqip beriw, shertip beriw/: shig`armani efirge uzatiw /radio yamasa televidenie arqali translyatsiya etiw/, sonin` ishinde kabel` yamasa jer joldasi arqali uzatiw;
Shig`armani texnika ja`rdeminde jazip aliw;
Shig`armanin` texnikaliq jaziwin esittiriw yamasa ko`rsetiw, sonin` ishinde radio ha`m televidenie arqali;
Shig`armadan keyin ala paydalaniw maqsetinde oni awdariw yamasa qayta islew;
Qala qurilisi, arxitekturaliq, dizain-joybarlarin a`meliy iske asiriw;
Shig`armag`a onin` ob`ektivlik formasin da`slepki, tu`p nuskada qanday bolsa sol halattag`i formasin qaytalap beriw /shig`armani basip shig`ariw, audio yamasa manitlentasi yamasa videokasseta jaziwlarinan nusqa ko`shiriw ha`m sol siyaqlilar/ ta`kirarlaw bolip esaplanadi.
Shig`armanin` nusqalarin satiw, almastiriw, ijarag`a beriw yamasa importqa shig`ariw shig`armani tarqatiw bolip esaplanadi.
Egerde shig`armanin` nusqalari nizam tiykarinda basqa shaxsqa berilgen bolsa, olardi keyin ala avtordin` kelisimisiz ha`m biypul tu`rde tarqatiwg`a jol berilmeydi.
Shig`armadan paydalaniw faktin belgilewde, shig`armadan payda /da`ramat/ aliw maqsetin na`zerde tutip yamasa na`zerde tutpay paydalaniw a`hmiyetke iye emes.
Shig`armanin` mazmunin quraytug`in ta`rtiplerdi /ashiliwlar, oylap tabiwlar, basqa da texnikaliq, ekonomikaliq sho`lkemlestiriwshilik ha`m sol siyaqli sheshimlerdi/ a`melde qollaniw shig`armadan avtorliq huqiki ma`nisinde paydalaniwdi an`latpaydi. Basqasha aytqanda, misali, qanday da bir shaxs ilimi monografiyada berilgen mag`liwmatlar ha`m sizilmalar tiykarinda qurilma yamasa u`skene jasap, onnan paydalaniw usi shig`armadan avtorliq huqiki ko`z qarasinan paydalang`an bolip tabiladi.
Shig`armadan basqa shaxslarg`a to`lemli tu`rinde paydalaniwg`a beriw avtordin` shig`armalarin paydalaniw boyinsha absolyut huqikinin` quram bo`legi bolip esaplanadi. Avtordin` shig`armadan paydalaniw huqikina iyelik etiw ta`rtibi nizamnin` 24 stat`yasinda berilgen. Og`an bola avtor yamasa shig`armag`a absolyut huqikqa iye bolg`an basqa shaxs sha`rtnamag`a, sonin` ishinde ashiq sawda tu`rinde duzilgen sha`rtnamag`a baylanisli shig`armadan paydalaniw bag`darindag`i barliq huqiklardi basqa shaxsqa beriwi (paydalaniw huqikin basqa shaxsqa o`tkeriwi) mu`mkin.
Shig`armada paydalaniw huqiki bir shaxstan ekinshisine universal huqikiy miyrasxorliq ta`rtipte o`tedi. Misali: avtor qaytis bolg`annan keyin onin` mu`lklik huqiklari onin` miyrasxorlarina miyras ta`rtibinde o`tedi.
Huqiq iyesi basqa shaxsqa shig`armadan belgili bir da`rejede paydalaniwi ushin ruxsatnama /litsenziya/ beriw mu`mkin.
Usinday ruxsatnama /litsenziya/ shig`armadan onin` da`slepki formasinda paydalaniwi ushin da, qayta islengen formada, sonday-aq awdarma, aranjirovka formasinda ha`m sol siyaqli usillarda paydalaniw ushin da talap etiledi.
Shig`armadan paydalaniwdin` ha`r bir usilin qollaniwda huqik iyesinin arnawli ruxsatnamasi /litsenziyasi/ talap etiledi.
Avtordin` jeke huqiklari onin` o`zinen shetletiliwine yag`niy basqa birewlerge o`tkeriliwine jol berilmeydi.
Su`wretlew ko`rkem o`neri shig`armalari /portret, peyzaj, natyurmort ha`m sol siyaqlilar/inin` avtori egerde shig`arma basqa shaxs ta`repinen satip aling`an bolsa, shig`armag`a bola mu`lk huqiki iyesinin` o`z shig`armasin ta`kirarlawdi /paydalaniw huqiki/ a`melge asiriwg`a imkaniyat beriwin talap etiwge haqili. Onda avtor shig`armani ko`riw ushin imkaniyat beriwin talap etiwi mu`mkin, biraqta shig`armanin` iyesinen shig`armanin` o`zine jetkerip beriwin talap ete almaydi.
Avtordin` shig`armadan basqalardin` paydalang`ani ushin alatug`in haqisi /gonorar, qalem haqi/ mug`dari avtor menen shig`armadan paydalaniwshilar /misali: baspa, teatr, ko`rgizbe sho`lkemlestiriwshiler ha`m basqalar/ arasindag`i kelisim tiykarinda belgilenedi. Turmista usi beriletug`in haqinin` mug`dari shig`armanin` birinshi ret yamasa qayta basiliwi, tiraji, avtordin` ataq-da`rejesi, shig`armanin` buyirtpa boyinsha jaziliwi ha`m sol siyaqli halatlarg`a baylanisli. Ko`pshilik jag`daylarda ha`r bir baspada shig`armalar ushin aldin ala belgilep qoyilg`an gonorar stavkalari a`melge asiriladi.
Nizamda shig`armalardan avtordin` kelisimin almastan, biraq tiyisli haqisin to`legen tu`rinde, sonday-aq, shig`armada avtordin` kelisimin almastan ja`ne de haqisin to`lemey turip u`shinshi shaxslar ta`repinen paydalaniwg`a jol qoyilatug`in jag`daylar ayqin belgilep qoyilg`an /Nizamnin` 27,33 stat`yalari/. Avtordin` ha`m basqa shaxstin` shig`armadan paydalaniw boyinsha absolyut huqiklarin usinday sheklewlerge shig`armadan normal` paydalaniwg`a orinsiz ziyan keltirmegen ha`m avtordin` nizamli ma`plerin tiykarsiz kesitpegen jag`dayda g`ana jol beriledi.
Avtordin` mu`lklik huqiklarinin` a`mel etiw mu`ddetleri nizamnin` 38 stat`yasinda belgilep qoyilg`an. Usig`an muwapiq avtordin` huqiki avtordin` putkil o`miri dawaminda ha`m qaytis bolg`annan keyingi jildin` birinshi yanvarinan baslap o`qiw jil dawaminda o`z kushinde boladi. Birliktegi avtorliqta jaratilg`an shig`armag`a bolg`an avtorliq huqiki birliktegi avtorlardin` pu`tkil o`miri dawaminda ha`m avtorlardin` arasinda en` keyingi qaytis bolg`an shaxstin` qaytis bolg`an sa`nesinen baslap, so`n`g`i jildin` 1-yanvarinan baslap 50 jil dawaminda o`z kushinde boladi. Jasirin laqap /avtordin` atin aniqlaw imkaniyati bolmag`an laqap/ ha`m ati ko`rsetilmey basilip shiqqan shig`arma bolg`an avtorliq huqiki shig`arma basilip shiqqannan keyingi jildin` 1 yanvarinan baslap 50 jil dawaminda ku`shinde boladi. Egerde mine usi mu`ddet ishinde shig`arma avtorinin` shaxsi belgili bolip qalsa, ol jag`dayda joqaridag`i uliwma mu`ddet qollanaladi.
Avtordin` qaytis boliwinan keyin, 50 jil ishinde birinshi ret basilip shiqqan shig`armag`a bola avtorliq huqiki shig`arma basilip shiqqan jildan baslap, so`n`g`i jildin` 1 yanvarinan 50 jil dawaminda o`z ku`shinde boladi.
Avtor qaytis bolg`annan keyin onin` mu`lklik huqiklari universal miyrasxorliq ta`rtibinde miyrasxorlarg`a ha`m huqiqiy miyrasxorlarg`a o`tedi.
Avtorliq /avtor sipatinda ta`n aliniwi/, avtordin` atina /ismi, sha`riypine/ ha`m shig`armanin` qol qatilmaslig`ina bolg`an huqiklari mu`ddetsiz qorg`aladi.
Avtorliq huqiki iyesinin` absolyut huqiklarin qorg`aw usillari PK nin` 15 stat`yasi, 1040 stat`yasi, 1070 ha`m 1072 stat`yalarinda belgilep qoyilg`an. Ju`z bergen huqik buziwshiliqtin` xarakterine qarap huqikti qorg`awdin` tiyisli usili qollaniladi. Misali, avtorliq huqiki iyesinen ruxsat almaw, onin menen sha`rtnama du`zbesten onin` shig`armalarin basip shig`arg`an baspa usinin` na`tiyjesinde jetkerilgen ziyandi, sonin` ishinde, qoldan berilgen paydani da to`lewi tiyis. Egerde basip shig`arilg`an usi shig`armanin` bir bo`legi satilg`an bolsa, onnan aling`an da`ramat ta huqik iyesine beriledi. Shig`armanin` satilmay qalg`an kontrafakt nusqalari kontrafakt nusqa dep nizamg`a qayshi tu`rinde tayarlang`an ha`m ma`milege kirgizilgen avtorliq huqiki ob`ektlerine aytiladi/ huqik buziwshinin` esabinan joq etip jiberiliwi tiyis. Plagiator /o`zgenin` shig`armasinin` avtorlig`in o`zlestirgen shaxs/ jetkerilgen materialliq ha`m ruwxiy ziyandi o`tewi sha`rt. Bunnan basqa haqiyqiy avtordin` avtorliq huqiki tiyisli ra`wishte moyinlaniwi tiyis. En` a`hmiyetlisi, bul jag`dayda ju`z bergen huqik buziwshiliq usilina huqikti tiklew usili toliq muwapiq keliwi sha`rt.
Avtorliq huqiki ob`ektlerine bola absolyut huqik iyesi o`z huqiklarinan ha`mmeni xabardar etiw ushin ob`ekttin` /shig`armanin`/ ha`r bir nusqasinda sa`wlelendiriletug`in ha`m to`mendegi u`sh elementinen turatug`in avtorliq huqikin qorg`aw belgisinen paydalaniw mu`mkin:
Shen`berdin` ishine aling`an latinsha “S” ha`ribi:
Avtorliq absolyut huqiklari iyesinin` ati:
Shig`arma birinshi ret dag`azalang`an jil.
Usi belgi xaliqaraliq normada, basqa sirt ma`mleketlerdin` ko`pshiliginde de qabil etiledi. Avtor yamasa onin` miyrasxori avtorliq sha`rtnamasin du`ziw arqa`li shig`armadan paydalaniw huqikin basqa shaxsqa o`tkeriwi mu`mkin. Usinday sha`rtnama haqi to`lew esabinan du`ziletug`in sha`rtnama esaplanadi. Tayar shig`arma yamasa do`retiliwi tiyis bolg`an shig`arma ushin avtorliq buyirtpa sha`rtnamasi du`ziledi. Shig`armadan anaw yamasa onin` miyrasxorlari du`zetug`in sha`rtnama avtorliq-litsenziya sha`rtnamasi dep ataladi. Usi sha`rtnamalarg`a baylanisli ta`rtipler nizamnin` 40-44 stat`yalarinda belgilep qoyilg`an.
Shig`armag`a bolg`an avtorliq huqikinin` ku`shinde boliw mu`ddeti pitkeneen keyin, shig`arma ja`miyetlik bayliqqa aylanadi. Ja`miyetlik bayliq /jemis/ esaplanatug`in shig`armadan, basqa ob`ektlerden ha`rbir shaxs avtorliq haqisi to`lemegen ha`m qanday da bir ruxsat almag`an tu`rinde erkin paydalaniw mu`mkin. Biraq ta bul jag`dayda avtorliq huqikina, avtordin` atina bolg`an huqikqa ha`m shig`armanin` qol qatilmaslig`ina bolg`an huqikqa a`mel etiwi sha`rt.