Тема : озбекстан республикасы пукаралык хукыкы тусиниги, принциплери хэм дизими

A`JINIYaZ ATINDAG`I NO`KIS MA`MLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI

MILLIY IDEYa, RUWXIYLIQ TIYKARLARI HA`M HUQIQ TA`LIMI KAFEDRASI

Puqaraliq huqiqi
Milliy ideya, ruwxiyliq tiykarlari ha`m huqiq ta`limi bakalavr ta`lim bag`dari 3-kurs studentleri ushin lektsiya tekstleri

NO`KIS-

INTELLEKTUAL MU`LK HUQIQI


1. Intellektual mu`lk ob`ektlerinin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri
Intellektual mu`lk ob`ektleri puxaraliq huqiqtin` ayriqsha o`zine ta`n ob`ekti bolip esaplanadi, “Intellekt”-latinsha so`z bolip, “aqil” ma`nisin an`latadi. Intellektual mu`lk ob`ektleri puxaraliq huqiqtin` basqa ob`ektleri-zatlar, bahali qag`azlardan to`mendegi o`zgeshelikler boyinsha ayirilip turadi:
a/ ko`pshilik jag`daylarda intellektual mu`lk ob`ektleri materialliq ko`riniste emes, al ideya, bilim, ma`limleme tu`rinde ko`rinis beredi. Ob`ektivlik formada sawlelengen ideya, bilim materialliq alip ju`riwshide, materialliq ko`riniste: misali, sizilma, ma`ket, apparat, qurilmada ja`mlengen boliwi mu`mkin. Biraq bunday ideya, bilim, birinshi, onin` materialliq birligi mudami ekinshi orinda boladi:
b/ ideya, bilim tu`rindegi intellektual mu`lk ob`ektine a`dettegi materialliq zatqa iyelik etkendey iyelik etiwi mu`mkin emes;
v/ usinday ob`ektlerden bir waqittin` o`zinde sheksiz ko`lemdegi shaxslar paydalaniwi mu`mkin:
g/ intellektual mu`lk huqiqi ob`ektlerine mu`lk huqiqinin` mu`ddetsiz ekenligi haqkindag`i ta`rtip /PK nin` 164 stat`yasi/ qollanilmaydi. O`ytkeni, ko`pshilik jag`daylarda nou xawg`a bola qatnasti itibarg`a almag`anda intellektual mu`lk huqiqi a`meldegi nizamlarda belgilengen mu`ddetler menen shegaralang`an boladi.
d/ nizamlarda belgilengen mu`ddetlerdin` o`tiwi menen intellektual mu`lk huqiqi iyesinin` belgilengen intellektual mu`lk jag`daylari ob`ektine bola biykar etiledi ha`m bul ob`ektler uliwma insaniy bayliqqa aylanip, ha`rkim onnan belgili bir sha`rtler tiykarinda /avtordin` shaxsiy huqiqlarida a`mel ete otirip/ biypul ha`m ruxsatsiz paydalaniwg`a haqili boladi:
e/ intellektual mu`lk huqiqi ob`ektleri ideya ko`rinisinde bolg`an jag`daylarda olarg`a bola zatlar siyaqli iyelik etiw mu`mkinshiliginin` bolmawi, olardan bir waqittin` o`zinde ko`pshilik shaxslardin` paydalana aliw imkaniyatlarinin` bar ekenligi sebepli usinday ob`ektlerge bola mulik huqiqin qorg`awda vindikatsion dawani qollaw /PK nin` 228 stat`yasi/ imkaniyati a`meliyatta a`melge asirilmaydi.
e/ intellektual mu`lk huqiqi ob`ektlerine bola a`dettegi mu`lk hukiki emes, al absolyut hukiqlar haqqindag`i ta`rtipler qollaniladi:
d/ intellektual mu`lk hukiqinin` a`mel etiwi bir waqitta belgili bir aymaq penen de shegaralang`an boladi. Misali, oylap tabiwshiliqqa baylanisli O`zbekstan Respublikasi patent mekemesi ta`repinen berilgen patent O`zbekstan Respublikasi aymag`inda, sonday-aq O`zbekstan Respublikasi menen sirt eller arasinda du`zilgen eki ta`replemeli sha`rtnama tiykarinda belgilengen aymaqlarda g`ana a`mel etedi.
z/ ko`p g`ana intellektual mu`lk ob`ektlerine bola olardin` avtorlari shaxsiy huqiqlari bar bolip, usi ob`ektlerden paydalaniwshilar usi shaxsiy hukiqlarg`a a`mel etiwi tiyis boladi.
Intellektual mu`lk ob`ektleri bul ob`ektlerdin` qanday xizmet jemisi ekenligi, olardin` huqiyqiy rejimi ha`m sol siyaqli o`zegesheliklerine qarap to`mendegi tu`rlerge bo`linedi, Misali:
Intellektual xizmettin` na`tiyjeleri. Intellektual xizmet o`z xarakterine bola, insan xizmetininen` joqarg`i ko`rinisi-do`retiwshilik xizmet bolip tabiladi. Insannin` do`retiwshilik xizmeti, usi xizmetti a`melge asiriwdin` usil-qurallari, xizmeti jemisinin` o`zgesheliklerine bola insannin` sanali xizmetinin` basqa ko`rinisi a`dettegi, ku`n`delikli xizmetten bo`leklenip turadi.
A`dettegi, kun`delikli xizmet turaqli ta`kirarlanip turiwshi xizmet bolip, onda xizmettin` o`zi de, onda payda bolatug`in na`tiyjeler de aldin ala belgili boladi. Sol sebepli de a`dettegi, ku`ndelikli xizmet reproduktiv xizmet bolip esaplanip, onda tayin oy-pikirler formal` logika yamasa basqasha nizam-ta`rtipler tiykarinda qaytadan payda boladi. Do`retiwshilik xizmet /aqil, oy/ intellektual xizmet bolip, onin` na`tiyjesinde ilim, texnika, a`debiyat yamasa ko`rkem o`ner salasinda jan`a, do`retiwshilik erkin on`im jaratadi/ Qaran`iz: Ionas V.L.Proizvedenie tvorchestva v grajdanskom prave. M., 1972, 9-10-betler/
Intellektual xizmettin` na`tiyjelerine to`mendegiler kiredi: ilim, a`debiyat, ko`rkem o`ner shig`armalari, esittiriw sho`lkemlerinin` orinlaw atqariwshilari, fonogrammalari ha`m esittiriw, ko`rsetiwler:
Elektron esaplaw mashinalari ushin bag`darlamalar ha`m mag`liwmatlar bazalari6
Oylap tabiwshiliq, paydali model`ler, o`ner u`lgileri;
Selektsiyanin` jetiskenshilikleri;
ja`riya etilmegen ma`limleme, sonin` ishinde islep shig`ariw qupiyalari /nou-xou/.
puxaraliq mu`na`sibeti, qa`tnasiwshilardin` tovarlari, jumislar ha`m xizmetlerdin` jeke elementlerin sawlelendiriwshi qurallarg`a bola huqiqlarg`a absolyut huqiqlar haqkindag`i ta`rtipler qollaniladi. Puxaraliq mu`na`sibetlerde ha`r qiyli sub`ektler qatnasadi, usinin` menen birge, ma`limleme ha`r qiyli on`imler ha`m xizmetlerde ha`rekette boladi. Mine usinday jag`dayda sub`ektler, olar islep shig`arg`an tovarlar ha`m ko`rsetilgen xizmetler ayriqsha ajiralip turatug`in belgilerine iye boliwlari sha`rt, olay bolmag`ana xa`rqiyli jan`ilislar, qiyinshiliqlar ju`zege keliwi mu`mkin. Mine usinday ayriqsha qaralip turatug`in belgileri puxaraliq mamilesi qatnasiwshilirinin` o`zlerin, onin` islep shig`ariw tovarlari, orinlaytug`in jumislari ha`m qorsetetug`in xizmetlerinin jeke belgileri/ intellektual belgilerin/ sa`wlelendiriwshi qurallar bolip esaplanadi. Usinday ariqsha ajiralip turatug`in belgilerdin` to`mendegi tu`rleri bar: Firmanin` atlari
tovar xizmet ko`rsetiw/xizmet ko`rsetiw/ belgileri;
tovar shig`aratug`in orninin ati.
Belgili bolg`anday-aq intellektual xizmet en` tez rawajlanip baratirg`an dinamikaliq protsess bolip esaplanadi. Joqari pa`tler menen dawam etip atirg`an protsess na`tiyjesinde intellektual xizmettin` jan`a o`nimleri payda bolmaqta. Misali, topogral ha`m integral mikroshámalar. Olar bar bolg`an nizamlarda na`zerde tutilmag`an bolsa da olarg`a bola PK nin` 1081 stat`yasi 3-ba`ntinde belgilengen ta`rtiplerdin` mazmuninan kelip shig`ip, intellektual mu`lk haqkindag`i ta`rtipler qollaniladi. Puxaraliq mu`na`sibet qatnasiwshilarinin` olar islep shig`arip atirg`an tovarlar, ko`rsetetug`in xizmetlerdin` jan`a ajiratiw belgileri payda boliwi mu`mkin xa`m usinday jag`day da olarg`a bola PK nin` 4 bo`limine tiyisli ta`rtipler qollaniladi.