Тема : озбекстан республикасы пукаралык хукыкы тусиниги, принциплери хэм дизими

AVTORLIQ HUQIQI


Avtorliq huqiqi ob`ektlerin huqiqiy qorg`aw.
Avtorliq huqiqi tu`sinigi, printsipleri ha`m tiykarg`i kategoriyalari
Intellektual xizmet o`nimleri arasinda avtorliq huqiqi ha`m sin`ar huqiqlar ob`ektleri ayriqsha bo`leklenip turadi. Bul ayriqshaliq do`retiwshi-avtorliq huqiqi statusinda da, avtorliq huqiqi ha`m sin`ar huqiqlari ob`ekti bolg`an ilim, a`debiyat,kem o`ner shigarmalari, atqariwshiliq xizmeti huqiqiy rejiminde de o`z sa`wleleniwin tapqan.
Du`n`yadag`i ha`r qiyli ma`mleketler arasinda ja`miyetlik ma`deniy baylanislar ku`sheytip barg`an sayin bir ma`mlekettegi do`retiwshilerdin` shig`armalarinan basqa ma`mlekettegi adamlar paydalaniw imkaniyatlari ken`eyip barmaqta, bul da o`z gezeginde avtorliq ha`m sin`ar huqiqlar du`n`yasinin` ko`plegen ellerinde bir qa`lipte ta`rtipke saliniw za`ru`rligin keltirip shig`armaqta. Usi za`ru`rlikke baylanisli avtorliq huqiqi boyinsha pu`tkil du`n`ya konventsiyasina /oni Jeneva konventsiyasi da dep ataydi/ ja`ne de a`debiy ha`m ko`rkm shig`armalardi qorg`aw boyinsha Xaliqaraliq konventsiya /oni Bern konventsiyasi dep te ataydi/ islep shig`arilg`an ha`m du`n`yanin` ko`plegen elleri o`z milliy nizamlarin anaw yamasa minaw konventsiya tiykarinda jetilistirmekte. Bern konventsiyasi normativleri avtorliq huqiqlardi huqiqiy qorg`awda ayqin xarakterge iye O`zbekstan Respublikasi Oliy Majlisi ta`repinen 1996 jili 30 avgustta qabil etilgen “Avtorliq huqiqi ha`m sin`ar huqiqlar haqqinda”g`i nizam mazmunin da Bern konventsiyasinin` tiykarg`i ta`rtipleri berilgen.
Avtorliq huqiqi puxaraliq huqiqtin` quraminin` bir bo`limi bolip, onin` en` a`hmiyetli institutlarinan esaplanadi. Avtorliq huqiqi ha`m sin`ar huqiqlar a`debiyat, ko`rkem o`ner shig`armalarin do`retiw, olardan paydalaniw ha`m atqariw menen baylanisli bolg`an shaxsiy ha`m mu`lklik qatnasiqlardi ta`rtipke saladi.
Avtorliq huqiqi printsipleri dep onin` tiykarinda bolg`an ta`rtiplerge aytiladi. Bul printsiplerdin` ishinde O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasinin 47 stat`yasinda belgilep qoyilg`an do`retiwshilik erkinligi u`lken a`hmiyetke iye. Onin` mazmuni sonnan ibarat, do`retiwshi o`z do`retiwshilik o`nimnin` temasin tan`lawda, onin formasin belgilewde, oni jaziw usillarin tan`lawda, onnan paydalaniwda erkin ha`m biyg`a`rez. Usinin` menen birqatarda, bul erkinlik nizam shen`berinle a`melge asirilawi tiyis. Do`retiwshi o`z shig`armasi arqali Konstitutsiyaliq du`zimge qarsi ku`sh ko`rsetiw yamasa uyatsizliqti na`siyatlaw, basqalardin` huqiqlarin ayaq asti etiw maqsetlerin na`zerde tutpawi kerek. A`hmiyetli Konstitutsiyaliq printsiplerdin` ja`ne biri do`retiwshilik o`nimge bola tsenzuranin` jol qoyilmawi haqkindag`i ta`rtip.
Avtor shig`armani do`retiwde yamasa dag`azalawda, egerde ol ma`mleketlik sirlardi, jeke qupiyalar yamasa basqalardin` nizamli ma`pleri menen baylanisli bolmasa, aldin` ala ruxsat aliw, shig`armanin` mazmunin qadag`alawdan o`tkeriw talap etilmeydi. Avtorliq huqiqlardin` ja`ne bir tiykarg`i ta`rtiplerinin` biri-avtorliq huqiqlardin` payda boliwi, oni qorg`aw, shig`armani do`retiw fakti tiykarinda ju`zege keliwi, onin` qanday da bir ra`smiyshilikke a`mel etiliwin talap etpewi. Usi printsip PK nin` 1041 stat`yasi ha`m Nizamnin` 5-stat`yasinda o`z sa`wleleniwin tapqan.
Avtorlardin` shig`armalarin do`retiw ha`m olardan paydalaniwda ruwxiy ha`m materiallliq ma`pdarliqti ha`r ta`repleme qorg`awda nizamlarda belgilep qoyilg`an`. Usi printsip avtorliq huqiqiy mu`na`sibetlerdin` qatnasiwshilarinin` huqiq ha`m minnetlemelerin belgilewshi normativlerde g`ana emes, al sub`ektiv huqiqlardi a`melge asiriw kepilliklerinde de, avtor huqiqlarin qorg`aw boyinsha ma`mleketlik organlarinin` juwapkershiligine ju`klengen minnetlemelerde de, buzilg`an avtorliq huqiqlardin` qorg`aliwin ta`miyinlewshi normativlerde de o`z sa`wleleniwin tapqa`n.
Avtorliq huqiqi boyinsha mu`na`sibetler O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasi Puxaraliq kodeksi /1041,1081-stat`yalar/, “Avtorliq huqiqi ha`m sin`ar huqiqlar haqqinda”g`i Nizam EEM ushin bag`darlamalar ha`m mag`liwmatlar bazalari haqqinda nizam, “Baspa xizmeti haqqinda”g`i Nizam, “G`alaba xabar qurallari haqqinda”g`i Nizam ha`m basqa da nizam hu`jjetleri menen ta`rtipke salinadi. Bul bag`darda a`sirese PK u`lken a`hmiyetke iye. PK nin` tikkeley avtorliq huqiqi menen baylanisli qatnasiqlardi ta`rtipke saliwshi normativlerden tisqari basqa normativleri de usi salada ta`rtipke saliwshi waziypalardi orinlaydi. Misali: puxaralardin` ilim, a`debiyat, ko`rkem o`ner shig`armalarinin` avtori boliw huqiqi /PK nin` 18 stat`yasi/, materialliq ha`m ruwxiy ziyanlardi o`ndiriw boyinsha ta`rtipleri /PK nin` 14,1021-stat`yalari/.
Intellektual xizmet na`tiyjelerine bolg`an absolyut huqiqlar haqkindag`i ta`rtipler /PK nin` 97 stat`yasi/ solardin` qatarinda.