Тема : озбекстан республикасы пукаралык хукыкы тусиниги, принциплери хэм дизими

Elektron esaplaw mashinalari /EEM/ ha`m mag`liwmatlar bazalarin huqikiy qorg`aw
Ilimiy-texnikaliq rawajlaniw ja`miyet turmisinin` barliq salalarina aytarliqtay ta`sir ko`rsetpekte ha`m ol rawajlaniwdin` tiykarg`i derei esaplanadi. Bul ta`sir, en` aldi menen komp`yuterler /EEM/ ja`rdeminde ma`limlemelerdi saqlaw, qayta islew ha`m uzatiw xizmeti menen baylanisli bolg`an tarawlarda ayriqsha ko`zge tu`spekte. Sol sebepli de usinday xizmetti huqikiy ta`rtipke saliw, onin` na`tiyjelerin huqikiy qorg`aw u`lken a`hmiyetke iye. O`zbekstan Respublikasinda /1994 jil 5 may/ “EEM ushin do`retilgen bag`darlamalar ha`m mag`liwmatlar bazalarinin` huqikiy qorg`aliwi haqqinda” nizam qabil etilgen. Usi nizamnin` 3-stat`yasina muwapiq EEM ushin mag`liwmatlar bazalari ha`m bag`darlamalar avtorliq huqiki ob`ektleri toparina kirgiziledi. Bunin` ma`n`isi sonda, avtorliq huqikinin` ko`pshilik normalari /ob`ektke bola huqikiy qorg`awdin` payda boliw sha`rti, avtorliq huqikinin` a`mel etiw mu`ddetleri, avtordin` jeke ha`m mu`lklik huqiklari ha`m basqalar/ komp`yuter bag`darlamalarinin` do`retiwshileri ushin da qollaniladi.
Mag`liwmatlar bazasi degende EEM ler ja`rdeminde tabiw ha`m qayta islew mu`mkin bolatug`in formada bir sistemag`a saling`an mag`liwmatlar /Misali, maqalalar, esap-kitaplar/ kopleksin tu`sinemiz.
EEM /komp`yuter/ ushin jaratilg`an bag`darlama degende belgili bir na`tiyjege erisiw maqsetinde EEM, EEM shaqapshalari ha`m basqa da komp`yuter qurallarinin` islewi ushin bag`darlang`an mag`liwmatlar ha`m ko`rsetpeler /biylikler, buyriqlar/ kompleksin tu`sinemiz.
EEM ushin bag`darlamalar ha`m magliwmatlar bazalarina bola avtorliq huqiki olar jaratilg`annan keyin ju`zege keledi ha`m onda avtorliq huqikinin` basqa ob`ektleri siyaqli olardi dizimnen o`tkeriw ha`m basqa da ra`smiy ta`rtiplerge a`mel etiwi sha`rt emes. Sol sebepli de nizamnin` 9 stat`yasina muwapiq Eem ushin jaratilg`an bag`darlamalardi yaki mag`liwmatlar bazalarin tiyisli wa`killigi bar ma`mleketlik mekemelerde dizimnen o`tkeriw /reestrge aliw/ haqqindag`i talapqa a`mel etpeyi huqik iyesin absolyu huqiklardan ayirmaydi, biraq ta bul huqiklardi a`melge asiriw, oni qorg`awdi qiyinlastiradi. Egerde bag`darlama yamasa mag`liwmatlar bazalari dizimnen o`tkerilgen bolsa, olarg`a bola mu`lklik huqiklar, basqa shaxsqa o`tkeriw haqqindag`i sha`rtnamalar da tiyisli ma`mleketlik mekemede /yag`niy ma`mleketlik patent mekemesi janindag`i agentlikte/ dizimnen o`tkeriliwi tiyis.
EEM ushin jaratilg`an bag`darlama yamasa mag`liwmatlar bazasina avtorliq, sonday-aq avtordin` ha`m ob`ektke bola absolyut huqiklardin` iyesi wa`killiklerinin` mazmuni tiyisli nizam xu`jjetleri menen belgilenedi. Usinday nizamlardin` qatarina Avtorliq ha`m sin`ar huqiklar haqqindag`i nizam /onin` 16,17,18,19,21, 22 ha`m basqa stat`yalari/ nin` tiyisli ta`rtipleri belgilengen. Bunnan basqa avtorliq yamasa absolyut huqik iyesi bag`darlama yamasa mag`liwmatlar bazasin modifikatsiyalaw, sonin` ishinde bag`darlamanin` bir bag`darlaw tilinen basqa tilge o`tkeriliwi a`melge asiriwg`a ruxsat beriwge haqili. Bag`darlama ha`m mag`liwmatlar bazalarina bola mu`lklik huqiklar sha`rtnama tiykarinda yamasa miyras ta`rtibinde basqa shaxslarg`a o`tedi. Sha`rtnama jazba tu`rinde du`ziliwi ha`m onda ob`ektten paydalaniw ko`lemi ha`m usillari haqi to`lew ta`rtibi ha`m ug`dari, sha`rtnama mu`ddeti ko`rsetiliwi sha`rt.
Eem ushin jaratilg`an bag`darlamalar yamasa mag`liwmatlar bazasinin` nusqasina nizamli iye bolg`an shaxs absolyut huqik iyesinen qosimsha tu`rde ruxsat almag`an tu`rinde usi ob`ektler o`z waziypasina muwapiq, jumis penen baylanisli ha`r qanday ha`reketlerdi a`melge asiriwg`a, sonin ishinde EEM ge jazip qoyiw ha`m onin` esinde saqlawg`a, sonday-aq aniq ko`rinip turg`an qa`telerdi du`zetiwge haqili. Bag`darlama yamasa mag`liwmatlar bazasinin` nusqa`sin nizamli tiykarinda alg`an shaxs huqiklarinin` da`rejesi ha`m mazmuni EEM ushin jaratilg`an bag`darlamalar ha`m mag`liwmatlar bazalarinin` huqikiy qorg`aliwi haqqindag`i nizamnin` 12, 13 stat`yalarinda belgilengen. Usi Nizamnin` 14 stat`yasina muwapiqliq ha`m absolyut huqikti qorg`aw usillari na`zerde tutiladi. EEM ushin jaratilg`an bag`darlama ha`m mag`diwmatlar bazasinin` avtori yamasa absolyut huqik iyesi:
o`z huqiklarinin` ta`n aliniwi /moyinlaniwi/ huqikinin` buziliwina shekemgi bolg`an halatinin` qayta tikleniwi ha`m huqik buziwshiliq ha`reketlerinin` toqtatiliwi;
jetkerilgen ziyannin` o`teliwin /sonin` ishinde huqik buziwshi ta`repinen nizamsiz aling`an da`ramat summasin o`zine o`ndirilip beriliwin/;
payda ko`rgen huqik buziwshidan jetkerilgen ziyandi o`tewdin` esabinan en` kem is haqinin` jigirma esesinen aslam mug`darda qu`ni to`leniwi /qaysi mug`darda boliwin sud belgileydi/ talap etiwge haqili.
Sud ushin jaratilg`an bag`darlamalar ha`m mag`liwmatlar bazalarinin` avtorliq huqiki buzilg`an jag`dayda tayarlang`an nusqalarin /yag`niy kontrafakt nusqalarin/ alip qoyiw ha`m olardi joq qilip jiberiw haqqinda qarar shig`ariwg`a haqili. Kontrafakt nusqalardi aliwda paydalanilatug`in materiallar ha`m u`skeneler sudtin` qarari menen byudjetlik da`ramatqa o`tkeriliwi yamasa absolyut huqik iyesinin` o`tinishine bola ziyandi o`tew esabinan beriliwi mu`mkin.

SANAAT MU`LKINE BOLG`AN HUQIQ

1.