Тема : озбекстан республикасы пукаралык хукыкы тусиниги, принциплери хэм дизими

Sanaat mu`lki tu`sinigi, tu`rleri ha`m olardi huqiqiy qorg`aw

Sanaat mu`lki intellektual mu`lk ob`ektlerinin` quram bo`legi bolip esaplanadi. “Sanaat mu`lki” atamasin sol ma`nisinde tu`sinbewimiz tiyis. Usi atamani qollaniw 18- XMIII-XIX a`sirlerde Evropa ma`mleketlerinde huqiqiy jarliq-patent arqa`li qorg`alatug`in oylap tabiwlar-texnikaliq xarakterdegi sheshimlerdi, tiykarinan sanaat salasinda qollang`anlig`i menen baylanisli. Ha`zirig waqitta sanaat mu`lki sanaatta g`ana emes, al turmistin` barliq salalarinda ken` qollaniladi. Bul atama onshelli ayqin bolmasa da, barliq nizam taniwshiliqta bekkem orin iyelegenligi xaliqaraliq konventsiyalarda, rawajlang`an ma`mleketlerdin` nizamlarinda intellektual mu`lk huqiqi ob`ektlerin huqiqiy qorg`aw jarlig`i tiykarinda qorg`alatug`in u`lken bir topardin` ati sipatinda da`stu`riy jaqtan ken` qollanilip kelmekte. Sanaat mu`lkin qorg`aw boyinsha Parij konventsiyasinda sanaat mu`lkinin qorg`aniw ob`ektleri sipatinda to`mendegiler ko`rsetiledi: 1/ oylap tabiwlar, 2/ paydali model`ler, 3/ sanaat u`lgileri, 4/ tovar belgileri, 5/ xizmet ko`rsetiw belgileri, 6/ firmanin` ati, 7/ da`regin ko`rsetiw, 8/ tovardin` kelip shig`iw orninin ati/1-2 stat`yalar/, 9/ g`a`rremlik ba`sekinin` aldin aliw.
O`z ku`shindegi PK da sanaat mulkine bolg`an huqiq, oylap tabiw, paydali model` sanaat u`lgisine bolg`an mu`lk sipatinda na`zerde tutiladi.
PK nin` 1082 stat`yasina muwapiq oylap tabiw, paydali model`, sanaat u`lgisi jaratiliw fakti boyinsha emes, al arnawli huqiqiy qorg`aw jarlig`i hu`jjeti-patent berilgen jag`dayda g`ana qorg`aladi. Huqiqiy qorg`aw jarlig`i - oylap tabiw paydali model` ha`m sanaat u`lgisine bola patent-da`slepki patent dep ataladi.
Oylap tabiw, paydali model`, sanaat u`lgisine bola bola qoyilatug`in patent aliw huqiqi keltirip shig`aratug`in talaplar ha`m patent mekemelerinin` usinday hu`jjetti beriw ta`rtibi O`zbekstan Respublikasinin` 1994 jil 6 mayda qabil etilgen “Oylap tabiwlar, paydali model`ler ha`m sanaat u`lgileri haqqinda”g`i Nizam /bunnan keyingi tekste nizam dep ataladi/ menen belgilenedi.
Oylap tabiwdin` patentke qa`biletlilik sha`rtleri usi nizamnin` 5 stat`yasinda belgilep qoyilg`an. Usig`an muwapiq, oylap tabiw sipatinda ko`rsetilgen ob`ekt /yag`niy a`meliy a`hmiyetke iye bolg`an mashqalanin` sheshimi/ egerde ol jan`a oylap tabiwshiliq do`retiwshisine iye bolsa, sonday-aq oni a`meliyatta qollaniw mu`mkin bolsa, patent tiykarinda huqiqiy jaqtan qorg`aladi.
Oylap tabiw, eger de ol texnikaliq rawajlaniw da`rejesinen ayqin ko`rinis bermese, oylap tabiwshiliq da`rejesine iye bolmaydi.
Texnikaliq rawajlaniw da`rejesi oylap tabiwdin` u`stinligine shekemgi sa`nede du`n`yada g`alaba a`shkara ja`riyalang`an ha`r qanday mag`liwmatlardi o`z ishine aladi. Oylap tabiwdin` jan`alig`in aniqlaw waqtinda birqa`nsha burin u`stinlikke iye bolg`an jag`dayda tapsirilg`an ha`m qaytarip aling`an talapnamalar da esapqa alinadi.
Oylap tabiw ob`ektleri ha`r qiyli ko`rinislerge iye. Ayirim jag`daylarda burinnan bar bolg`an ob`ekttin` jan`a maqsetlerde qollaniliwi da oylap tabiw esaplanadi. Misali, qurilmalar, usillar mikroorganizmlerdin` shtamplari, o`simlikler ha`m haywanlar kletkalarinin` tu`rleri, sonday-aq burinnan belgili bolg`ane qurilmalar, usillar, mikroorganizmler shtamplardi jan`a maqsette qollaniw oylap tabiw sipatinda moyinlanadi.
To`mendegiler oylap tabiwg`a jatpaydi:
ilimiy teoriyaliq ha`m matematikaliq usillar;
xojaliqti sho`lkemlestiriw ha`m basqariw usillari;
sha`rtli belgiler, tablitsalar, qag`iydalar;
aqil menen islenetug`in operatsiyalardi basqariw ta`rtipleri ha`m usillari;
EEM ler ushin algoritmler ha`m bag`darlamalar;
ima`ratlar, kompleksler, aymaqlardi rejelestiriw joybarlari ha`m shámalari;
estetikaliq talaplardi qanaatlandiriwg`a bag`darlang`an o`nimlerdin` tek g`ana sirtqi ko`rinisine bola sheshimler;
integral shámalardin` topologiyalari;
o`simlik sortlari ha`m haywan na`silleri;
ja`miyetlik ma`pler, adamgershilik ha`m a`dep-ikramliliq ta`rtiplerine qarsi sheshimler /insandi ruwxiy yamasa fizikaliq qiynawg`a saliw qurallari, buziqshiliq qurallari ha`m basqalar/.
Paydali model`lerdin` patentke qa`biletlilik sha`rtleri nizamnin` 6-stat`yasinda belgilep qoyilg`an.
Islep shig`ariw qurallari ha`m tutiniw buyimlarinin` konstruktiv jaqtan jasaliwi; tayarlaniwi; sonday-aq olardin` quram bo`lekleri paydali model` esaplanadi.
Paydali model` sipatinda ko`rsetilgen ob`ekt eger ol jan`a bolsa, oni a`meliyatta qollaniw mu`mkin bolsa, patent beriw arqali huqiqiy qorg`aladi. Usi talaplar oylap tabiwg`a qoyilatug`in talaplarg`a usaydi. Usinin` menen birge, olardin` arasinda aytarliqtay ayirmashiliqlar da bar. Misali, paydali model` oylap tabiwshiliq da`rejesine iye emes. Paydali model` ob`ektlerinin` ko`lemi tar, atap aytqanda, usillar, element mikroorganizm shtamplari, o`simlik ha`m haywanlar kletkalarinin` tu`rleri, sonday-aq olardin` jan`a maqsette qollaniliwi paydali model` bolip esaplanbaydi. Sonday-aq oyap tabiwg`a jatpaytug`in ob`ektler de paydali model` sipatinda qorg`awg`a alinbaydi.
Buyimnin` sirtqi ko`rinisi sa`wlelendiretug`in ko`rkem-konstruktorliq sheshimleri ko`rkem o`ner u`lgisi esaplanadi. Usi sheshimler buyimnin` konstruktiv o`zgeshelikleri emes, tek te sirtqi ko`rinisin, sirtqi kelbetin qa`liplestiredi, a`debiy konstruktorliq sheshim sipatinda sanaat u`lgisi ko`rkem o`ner shig`armalarinan usi belgisi menen ayiriladi, onda buyimnin` konstruktiv texnikaliq jaramliliq, qolayliliq o`zgeshelikleri, islew qabileti ha`m estetikaliq sipati shiraylilig`i, bezetilgenligi bir tutas ja`mlesken boliwi tiyis.
Sanaat u`lgisi sipatinda ko`rsetilgen ob`ekt egerde ol jan`a o`zine ta`n bolsa, oni a`meliyatta qollaniw mu`mkin bolsa, patent beriw arqali haqiqiy jaqtan qorg`aladi /Nizamnin` 7 stat`yasi/.
Sanaat u`lgisi egerde buyimnin` estetikaliq ha`m /yamasa/ ergonomik o`zgesheliklerin belgilewshi a`hmiyetli elementlerinin` ja`mlemesi sanaat u`lgisine u`stinlik beriw sa`nesine shekem ja`ha`nde ja`riya etilgen mag`liwmatlardan ma`lim /ayqin ko`rinip turg`an/ bolmasa jan`a esaplanadi.
Sanaat u`lgisi egerde onin a`hmiyetli elementleri ja`mlemesi buyimnin` estetikaliq o`zgesheliklerinin` unamli xarakteri menen baylanisli bolsa, o`zine ta`n /original/ esaplanadi.
Sanaat u`lgileri, egerde oni /buyimdi tayaralaw arqali/ qayta-qayta tayarlaw, ko`beytiw mu`mkin bolsa, sanaatta /a`meliyatta/ qollaniw mu`mkin dep esaplanadi.
Solay etip, ko`rkem-konstruktorliq sheshimi egerde ko`rkemlik jaqtan ha`m ma`limleme-mag`liwmat jag`inan ja`mlengen, sawlelengen, kompoziyatsiyaliq bir pu`tinlik, aqilg`a muwapiq ratsional formag`a iye /yag`niy konstruktiv-texnologik halatqa say/ ha`m ergonika normalarina muwapiq bolsa, saaat u`lgisi dep moyinlanadi /mis, jen`il avtomobil`lerdi jan`a model`leri/.
To`mendegiler sanaat u`lgisi dep esaplanbaydi: tipografiya /baspa/ o`nimleri /gazeta, jurnal, kitap, ha`m basqalar, arxitekturaliq formadan tisqari/, sanaat, gidrotexnikaliq kompleksler ha`m basqa statsionar, suyiq gaz ta`qiletli, shashalip ketetug`in yamasa sog`an usag`an moddalardan turatug`in o`zgeriwshi formadag`i ob`ektler, buyimlar tek g`an texnikaliq funktsiyasi menen baylanisli sheshimler /gayka, shrup, bolt, vint ha`m sol siyaqlilar/ ja`ma`a`tlik ma`perge, adamgershilik ha`m a`dep-ikramliliq ta`rtiplerine qayshi sheshimler.
Sanaat mu`lki ob`ektine bolg`an huqiq-avtorina /birliktegi avtorlarg`a/ yamasa onin` /olardin`/ huqiqiy miyrasxorlarina tiyisli boladi. Ja`ne de huqikiy qorg`aw jarlig`i /patent, gu`waliq/ menen tastiyiqlanadi. Egerde birneshe shaxs bir birinen biyg`a`rez tu`rinde sanaat mu`lki ob`ektin do`retken bolsa, huqiqiy qorg`aw jarlig`i /patent, da`slepki patent, gu`waliq/ na bolg`an huqiq patent mekemelerine birinshi bolip talapnama tapsirg`an shaxsqa beriledi.
Da`slepki patent ha`m gu`waliq da`slepki ekspertiza o`tkerilgennen keyin, patent bolsa, ob`ekt a`hmiyeti boyinsha ekspertizadan o`tkerilgennen keyin beriledi.
Oylap tabiwg`a berilgen patent oylap tabiwdin` jan`alig`in, oylap tabiwshiliq da`rejesin, patenttin` haqiyqiylig`i ha`m patent iyesinin` oylap tabilg`ang`a iyelik etiwi ha`m onnan paydalaniwina bola absolyut huqiqin tastiyiqlaydi.
Sanaat u`lgisine, paydali model`ge berilgen patent te tap usinday waziypalardi atqaradi.
Jarliq iyesinin` absolyut huqiqi usi jarliq /patent/, gu`waliq, da`slepki patent haqqindag`i mag`liwmatlar patent mekemesinin` ra`smiy ma`limlemesinde dag`azalang`an sa`neden baslap, haqiyqiy esaplanadi.
U`stinlikke iye bolg`an sa`neden baslap, oylap tabiwg`a bolg`an patent 20 jil dawaminda, sanaat u`lgisine bolg`an patent on jil dawaminda o`z ku`shinde boladi.
Oylap tabiwg`a berilgen da`slepki patent ha`m paydali model`ge berilgen patent bes jil dawaminda o`z ku`shinde boladi.
Sanaat u`lgisi, paydali model` patenti, o`z ku`shinde boliw mu`ddeti patent iyesinin` o`tinishine bola patent mekemesi ta`repinen tiyisli ra`wishte bes jilg`a ha`m u`sh jilg`a soziliwi mu`mkin.
Patent da`slepki patent beriw ta`rtibi nizamnin` 14, 26 stat`yalarinda belgilep qoyilg`an.
Huqiq iyesi-patent penen qorg`alg`an oylap tabiw, paydali model`, sanaat u`lgilerinen o`z qa`lewine bola paydalaniw boyinsha absolyut huqiqqa iye. Usinday absolyut huqiq to`mendegi quram bo`leklerden turadi:
a/ huqiqiy qorg`alg`an sheshimlerdi qollana otirip, o`nim islep shig`ariw, xizmet ko`rsetiw, jumis orinlaw;
b/ patent penen qorg`alg`an texnologiyaliq protsesslerdi o`zinin` islep shig`ariwinda qollaniw, engiziw, iske asiriw;
v/ qorg`alg`an sheshimge iye bolg`an o`nimlerdi satiw yamasa satiwg`a usinis etiw;
g/ mine usinday qorg`alg`an sheshimge iye bolg`an buyimlardi import etiw.
Usi quram bo`lekler bir pu`tin tutas halda absolyut huqiq mu`lkn quraydi. Usinin` menen birge huqiqiy qorg`aw onin ayirim bo`leklerin g`ana o`z ishine aliwi mu`mkin. Misali, neft`ten benzin aliw usii. Bul usil tiykarinda islep shig`arilg`an o`nimnin` o`zi huqiqiy qorg`aw astinda bolmayi. Belgili bolg`aninday-aq jarliq berilgen sheshim, o`nimge bola absolyutlik huqiq en` keminde O`zbekstan Respublikasi aymag`inda o`z ku`shinde boladi. O`ytkeni, usinday o`nimdi O`zbekstan Respublikasi aymag`ina alip kiriw /import etiw/ huqiqi da absolyutlik huqiq iyesine tiyisli.
Basqa ha`r qanday shaxslar oylap tabiw, paydali model` ha`m sanaat u`lgisinen patent iyesinin` ruxsati yamasa onin` menen kelisim tiykarinda paydalaniwlari tiyis.
Nizamnin` 12 stat`yasina muwapiq to`mendegi jag`daylarda patent iyesi absolyut huqiqti buziwshi sipatinda moyinlanbaydi:
O`zbekstan Respublikasinda qorg`alip atirg`an sanaat mu`lki ob`ektlerinde bar bolg`an qurilmalardi Parij konventsiyasi qatnasiwshisi bolg`an basqa ma`mlekettin` transport qurallarinda, usi qural O`zbekstan Respublikasi aymag`inda waqitsha yamasa tosinnan turip qalg`an waqtinda qollaniw - bul qurilmalardan tek g`ana usi quraldin` za`ru`rlikleri ushin g`ana paydalaniw sha`rti menen;
huqiqiy qorg`aw jarlig`in alg`an sanaat mu`lki ob`ektlerinen quralg`an qurallar u`stinen ilimiy-izertlew yamasa ta`jiriybe o`tkeriw;
huqiqiy qorg`aw jarlig`in alg`an sanaat mu`lki ob`ektlerinen quralg`an qurallar: ta`biyiy apatlar, katastrofa, epidemiya ha`m basqa da ayriqsha jag`daylarda qollanw:
huqiqiy qorg`aw jarlig`i berilgen sanaat mu`lki ob`ektlerinen quralg`an qurallardi, eger de bul qurallar xojaliq qatnasiqlarina nizamli jol menen kirgizilgen bolsa, qollaniw;
patentler menen qorg`alg`an sanaat mu`lki ob`ektlerinen quralg`an qurallardi da`ramat almay, jeke maqsetlerge paydalaniw, qollaniw;
da`rixanalarda vrach retsepti boyinsha bir ma`rtelik da`riler tayarlaw;
Nizamnin` 30 stat`yasinda belgilengen jag`daylarda, ta`rtipte ha`m mug`darlarda burinnan paydalaniwshi ta`repinen huqiqiy qorg`aniw jarlig`in alg`an sanaat mu`lki ob`ektlerinen paydalaniw.
PK nin` 1034 stat`yasi “Oylap tabiwlar, paydali model`ler ha`m jan`a sanaat u`lgileri haqqinda”g`i Nizamnin` 11, 31 stat`yalarina muwapiq sanaat mu`lki ob`ektlerine bola absolyut huqiq iyesi usi ob`ekttin` o`zinin` qa`lewinshe paydalaniwg`a, basqalardin` paydalaniwina ruxsat beriwge yamasa paydalaniwdi qa`dag`an etiwge haqili. Nizamlar basqa shaxslar ta`repinen a`melge asiratug`in ha`r qanday ha`reketler absolyut huqiqi buziw dep belgileydi. Egerde huqiqiy qorg`aw jarlig`i berilgen oylap tabilg`an zat, paydali model` yamasa sanaat u`lgilerinen absolyut huqiq iyesinen ruxsat almastan paydalang`an jag`dayda:
a/ o`nim tayarlaw;
b/ texnologiyaliq protsesslerdi jolg`a qoyiw, qollaw;
v/ sirttan alip keliw /import/;
g/ satiwg`a usinis etiw, satiw;
d/ puxaraliq qatnasiqlarg`a basqasha bag`darda kirgiziw /misali, ijarag`a beriw, sawg`a etiw ha`m basqalar/;
e/ to`lemli yamasa to`lemsiz puxaraliq qatnasiqlarg`a kirgiziw maqsetinde saqlaw;
j/ oylap tabiwshiliq patenti menen qorg`alip atirg`an usildi qollaniw yamasa oylap tabiw patenti menen qorg`alip atirg`an usil g`ana tayarlang`an o`nimdi puxaraliq ma`milege kirgiziw /satiw, ijarag`a beriw ha`m basqalar/ yamasa usi maqsette saqlaw huqiqiy qorg`aw jarlig`inin` iyesi /patent yamasa gu`waliq iyesi/ absolyut huqiqlardi buziw bolip tabiladi.
Patent /guwaliq/ iyesinin` sanaat mu`lki ob`ektinen u`shinshi shaxslardin` paydalaniwina ruxsat beriwi ayriqsha sa`wlelengen boliwi ha`m tiyisli formada ra`smiylestirilgen boliwi sha`rt. U`shinshi shaxs ta`repinen absolyut huqiq iyesi ko`zabag`a xabarlandiriw fakti ruxsat aliwg`a kirmeydi. Absolyut huqiq iyesi ta`repinen u`shinshi shaxstin` ruxsat sorlg`an mu`ra`ja`tine juwap bermewi de ruxsat berilmegenligin bildiredi. Absolyut huqiq iyesinin` ruxsat beriwi onin` ha`reketlerinde de ko`rinip turiwi mu`mkin. /Misali, oylap tabiw qurilmasin beriw/. Usinday jag`daylarda /ruxsat aliw ayqin tu`rde sa`wlelengen boliwi kerek /absolyut huqiq iyesinen /ruxsat aliw ayqin tu`rde sa`wlelengen boliwi kerek/ absalyut huqiq iyesinen ruxsat aling`an dep esaplaw mu`mkin / PK nin` 106 stat`yasina muwapiq/.
Absalyut huqiq iyesinin` huqiqlarin buziw tiyisli puxaraliq huqiqiy juwapkershilikke sebep boladi.
PK da belgilengen ta`rtiplerge muwapiq, absolyut huqiqti buzg`an dep esaplang`an shaxs bunin` kerisinshesin da`liyllep beriwi sha`rt /misali, o`nim patentlengen usil menen tayarlanbag`anlig`i/ ol bul jag`daydi da`liyllep bergenge shekem o`nim patentlengen usilda tayarlang`an dep esaplanadi. Usi huqiqiy prezumptsiya nizamnin` 29 stat`yasinda tolig`i menen o`z sa`wleleniwin tapqan. Og`an muwapiq, oylap tabiwdin`, paydali mmodel`din` jeke ba`ntine kirgizilgen ha`r bir belgisi yamasa sog`anusas formuladag`i belgi qollanilg`an bolsa, o`nim /zat/ patent berilgen oylap tabiw, paydali model`den paydalang`an jag`dayda tayarlang`an, oylap tabiw patenti menen qorg`alg`an usil bolsa, qollanilg`an dep esaplanadi.
O`nimdi aliw usilinda berilgen patenttin` ku`shi mine usi usil ja`rdeminde aling`an o`nimge bola da engizilgen.
Onda bunin` kerisinshesin tastiyiqlawshi da`liyller bolmasa, bul jan`a o`nim patent berilgen usilda aling`an dep esaplanadi.
Egerde o`nimde patentlengen sanaat u`lgisinin` borliq a`hmiyetli belgileri bolsa, ol patent berilgen sanaat u`lgisinen paydalang`an tu`rinde tayarlang`an dep moyinlanadi.

2.