Тема : озбекстан республикасы пукаралык хукыкы тусиниги, принциплери хэм дизими

Avtorliq huqiqi sub`ektleri
Avtorliq huqiqi sub`ektlerinin ishinde, ilim, pa`n, a`debiyat, ko`rkem o`ner shig`armalarin do`ertiwshilik miynet penen do`retken shaxs-avtor ayriqsha orindi iyeleydi. Puxaranin` avtorliq sub`ektivlik huqiqinin` payda boliwi, ilim, a`debiyat yamasa ko`rkem o`ner shig`armalarinin` avtori sipatina ta`n aliniwi, onin` jasina, aqil ha`m ruwxiy halatina, shig`armanin` jaziliw ornina, basilip shiqqan yamasa shiqpag`anlig`ina baylanisli emes. O`zbekstan Respublikasi aymag`inda dag`alang`an yamasa ob`ektiv tu`rde bar bolg`an shig`armalari do`retken shaxstin` avtorliq huqiqi onin` qaysi ma`mlekettin` puxarasi ekenliginen biyg`a`rez ta`n alinadi.
Shig`armalari sirt ellerde basilip shiqqan yamasa qoljazba tu`rinde sirt elde saqlanip atirg`an O`zbekstan Respublikasi puxaralarinin` avtorliq huqiqi da ta`n alinadi. Eger de usinday shaxs sirt eldin` puxarasi bolsa, onin` avtorliq huqiqi O`zbekstan Respublikasi ta`repinen du`zilgen xaliqaraliq sha`rtnamalar tiykarinda belgilenedi.
Shig`armani do`retiwge qatnaspag`an bolsa da, avtordin` huqiqiy miyrasxori bolg`an shaxslar ha`m yuridikaliq shaxslar da avtorliq sub`ektiv huqiqlarinin` sub`ekti bolip esaplanadi. Usinday taypadag`i sub`ektlerge avtordin` barliq huqiqlari emes, al shig`armadan paydalaniw boyinsha belgili bir huqiqlari g`ana o`tedi. Avtorliq sub`ektiv huqiqlardin` usinday formadag`i o`tiwi miyras yamasa avtor menen du`zilgen sha`rtnama tiykarinda ju`z beredi. Xizmet tapsirmasin orinlaw boyinsha do`retilgen shig`armadan tapsirma maqsetinde paydalang`anda ha`m tapsirmadan kelip shig`atug`in ko`lemde paydalaniw huqiqi, egerde jumis beriwshi menen avtor arasindag`i sha`rtnamada o`zgeshe jag`day na`zerde tutilmag`an bolsa, shig`arma do`retiw haqkindag`i tapsirma bergen ha`m avtor menen miynet qatnasiqlarin ornatqan shaxsqa /jumis beriwshige/ tiyisli. Jumis beriwshi onnan paydalaniw huqiqin basqa shaxsqa beriwge haqili /Nizamnin` 35 stat`yasi/.
Shig`armalardin` do`retiliwin sho`lkemlestiriwshi shaxslar /entsiklopediyalardin` basip shig`ariwshilari fil`mlerdin` prodyuserleri, tayarlawshilari ha`m sol siyaqlilar/ tiyisli shig`armalardin` avtori bolip esaplanbaydi. Biraq, nizamda na`zerde tutilg`an jag`daylarda usinday shaxslar mine usinday shig`armalardan paydalaniwda absolyut huqiqlarg`a iye boladi.
Entsiklopediyalardan, so`zliklerden, ilimiy jumislardin` da`wirlik ha`m lawazimli toplamlarinan, gazetalar, jurnallar ha`m basqa da`wirlik basilimlardan paydalaniwdin` absolyut huqiqi olardin` basip shig`ariwshilarina tiyisli. Usinday basilimlardan ha`r qanday formada paydalang`anda da basip shig`ariwshi o`zinin` atin ko`rsetiwge yamasa atinin` ko`rsetiliwin talap etiwge haqili.
Audiovizual shig`arma, sonin` ishinde fil`m do`retiw boyinsha sha`rtnama du`ziw, egerde usinday sha`rtnamada o`zgeshe jag`daylar na`zerde tutilmag`an bolsa, usi shig`arma avtorlarinin` shig`armasin paydalaniwg`a, oni taratiwg`a, ko`pshilik aldinda atqariwg`a, ko`pshiliktin` diqqatina jetkeriwge, kabel` arqali beriwge, efir arqa`li uzatiwg`a ha`m shig`armadan ha`r qanday formada g`alaba paydalaniwg`a, fil`mnin tekstin subtitrlew ha`m dublyaj etiwge bolg`an absolyut huqiqlarin shig`armani tayarlawshig`a /prodyusserge o`tkeriwge/ alip barmaydi.
Joqaridag`ida ko`rinip turg`aninday shig`armani do`retiwge sho`lkemlestiriwshi yuridik shaxslar, yag`niy gazeta, jurnal, ilimiy toplamlar, basip shig`ariwshi basilimlar kino-telestudiyalar, esittiriw ha`m ko`rsetiw ha`m ko`rsetiwge tayarlawshi sho`lkemler, avtorliq huqiqi ko`leminde avtorliq huqiqlarina bola a`dewir qisqa, tiykarinan, shig`armalardan paydalaniw menen baylanisli. Basqasha aytqanda, shig`arma belgili bir fizikaliq shaxstin` do`retiwshilik miyneti menen g`ana do`retiledi, sonliqtan da yuridikaliq shaxslar avtor bola almaydi.
Avtorliq huqiqlardin` en` a`hmiyetli ta`rtiplerinin` biri bul birliktegi avtorliq boyinsha qatnasiqlardi ta`rtipke saliwshi normativler. Nizamnin` 11 stat`yasina muwapiq, eki yamasa onnan aslam puxaranin` birliktegi do`retiwshilik miynetinin` na`tiyjesinde do`retilgen shig`armag`a bolg`an avtorliq huqiqi usi shig`arma bo`qinbes, bir pu`tin yamasa ha`r birewi erkin mazmung`a iye bo`qimlerden turatug`inlig`inan biyg`a`rez avtorlardin` barlig`ina birdey tiyisli boladi.
Birliktegi avtorliqtin` to`mendegi belgileri bar bolip: a/ usinday onnan aslam shaxslardin` birliktegi do`retiwshilik miyneti; b/ usinday birliktegi xizmet na`tiyjesinde ju`zege kelgen shig`armag`a bola avtorliq huqiqinin` usinday xizmette qatnasqan barliq shaxslarg`a tiyisli ekenligi; v/ ja`ma`a`tlik shig`armanin` do`retilgenligi.
Birliktegi avtorlar ta`repinen do`retilgen bir shig`armag`a bola olardin` huqiqlari ha`m o`z-ara qatnasiqlarinin` uliwma mu`lk institutinin` birliktegi mu`lk ha`m u`lesli mu`lkke bola sherik mu`lk iyelerinin` huqiqlari ha`m o`z-ara qatnasiqlarina salistiriw mu`mkin. O`ytkeni usinday huqiqiy ta`rtipke saliw mexanizminde usasliqlar bar.
Eger birliktegi avtorlar ta`repinen do`retilgen shig`arma mazmuninin` birligine bir pu`tinligine ziyan kelmegen jag`daylarda quram bo`leklerge bo`liniw mu`mkin bolsa, ol jag`dayda nizamnin` 11 stat`yasi 2-3 ba`ntlerinde na`zere tutilg`an ta`rtipler qollaniladi. Onda aytiliwinsha egerde shig`armanin` belgili bir bo`leginen onin` basqa bo`qimlerge baylanisli bolmag`an tu`rinde paydalaniw mu`mkin bolsa, bul o`z betinshelik mazmung`a iye bolg`an bo`lim dep ta`n alinadi. Usinday shig`armalar qatarina qosiq /muzikasi ha`m qosiqtin` teksti menen birgelikte/, kitap /tekst ha`m og`an islengen su`wretler menen birlikte/, spektakl` /dramanin` teksti, muzikasi ha`m saxna bezewi/ sol siyaqlilar kiredi. Usinday shig`armalar salistirmali o`z betinshelikke iye bolg`an birliktegi avtorliqqa iye bolip, olardin` ha`r biri bo`legi ayriqsha ko`rkem a`debiy, ilimiy yamasa a`debiy a`hmiyetke iye usinday shig`armanin` belgili bir bo`leginin` avtori o`z bo`limine bola avtorliq huqiqina iye nizamg`a muwapiq birliktegi avtorlardin` ha`r biri, egerde olar arasindag`i kelisimde basqasha jag`daylar na`zerde tutilmag`an bolsa, shig`armanin` o`zi do`retken, erkin mazmung`a iye bolg`an bo`limnen o`z qa`lewine bola paydalaniwg`a haqili. A`debiyatlarda bunday jag`daylarda shig`armani do`retiwshiler ortasinda birliktegi avtorliq emes, al ha`r qiyli shig`armalardan birlikte paydalaniw halati ju`z beredi degen ko`z qaraslar da bar. Bug`an juwap retinde basqa avtorlar usinday shig`armalardin` ha`r bir bo`limi, do`retiwshilik xizmettin` belgili bir tu`rinin` jemisin /misali, qosiqtin` teksti, poetikaliq shig`armanin` muzikasi ha`m kompozitorliq xizmeti na`tiyjesinde do`retilgen muzikaliq shig`arma/ quraydi. Biraq, olar birlestirilgende avtorliq huqiqtin` jan`a ob`ekti-qosiq ju`zege shig`adi, dep haqili tu`rde aytiw mu`mkin.
Salistirmali birliktegi avtorlardin` uliwma bir shig`arma boyinsha minnetlemeler ushin juwapkerlik boladi u`lesi juwapkershilik haqkindag`i ta`rtipti qollaniw mu`mkin. Basqasha aytqanda usinday birliktegi avtorliqtin` birewi ta`repinen o`zinin` minnetlemesin buzg`anlig`i basqa avtorlar ushin huqikiy aqibetlerdi keltirip shig`armaydi. Ha`r bir avtor o`z bo`limi boyinsha juwap beredi Birgeliktegi avtorliqtin` ja`nei bir tu`ri absolyut birliktegi avtorliq. Bunda birliktegi avtorlar ta`repinen do`retilgen shig`armanin` mazmuni boyinsha bir pu`tinlikti qurap, ol erkin bo`limlerge bo`linbeydi. Bug`an X.Nur`mon, Sh.Shoraxmetovtin` “Ata”, Il`f. Petrovtin “Altin buzaw”, “12 stul” shig`armalari ayin misal bola aladi. Onda barliq shig`armalarg`a bola avtorliq huqiki bir waqittin` o`zinde barliq birliktegi avtorlarg`a ten`dey da`rejede tiyisli boladi.
Nizamnin` 11 stat`yasina muwapiq buday jag`daylarda shig`armadan paydalaniwda jetkilikli tiykarlar bolmay turip, qadag`an etiwge avtorlardin` hesh birewi de huqikli emes. Bo`linbeytugin shig`arma do`retiw boyinsha birliktegi avtordin` minnetlemesi ushin juwapkershilik ma`selelerinde de birliktegi uliwma minnetlemeler haqkinda ta`rtiplerdi qollaniw mu`mkin. O`ytkeni, usinday jag`daylarda bir avtordin` minnetlemesi boyinsha basqa birliktegi avtorlar da tikkeley juwapker boladi.
Birliktegi avtorlar arasindag`i qatnasiqlar uliwma ta`rtipler boyinsha o`z-ara kelisim tiykarinda belgilenedi. Usinday kelisimde ha`r qiyli ma`seleler, misali, shig`arma basilip shiqqanda muqabada qaysi avtorlar toparinin` ati, familiyasi qanday ta`rtipte jaziliwin, qa`lem haqini bo`listiriw ha`m basqalar na`zerde tutiliwi mu`mktn. Usinday kelisim bolmag`an jag`dayda shig`armag`a bola avtorliq huqiki barliq avtorlar ta`repinen birlikte a`melge asiriladi, qa`lem haqi olar arasinda ten` bo`listiriledi. Egerde birliktegi avtorlar o`z-ara kelisimge erise almasa, kelispewshilik sud ta`repinen sheshiledi.
Nizamda fil`mlerdin` avtorlari, ekilemshi shig`armalardin` avtorlari, interv`yu avtorlari haqqindag`i ma`seleler tikkeley o`z sa`wleleniwin tapqa`n bolip, olar avtorliq huqiki sub`ektleri esaplanadi. Nizamnin` 12 stat`yasina muwapiq, to`mendegiler kinofil`m, telefil`m, videofil`mnin` toliq avtorlari esaplanadi:
fil`mdi saxnalastiriwshi rejisser;
stsenariya avtori;
belgili bir audiovizual shig`arma ushin arnawli do`retilgen tekstli yamasa tekstsiz muzikaliq shig`armanin` avtori;
saxnalastiriwshi /su`wretke aliwshi/ operator;
Usinday shig`armanin birliktegi avtorlarinin` toparina fil`mdi paydalanilg`an basqa shig`armalardin` avtorlari da kirgiziliwi mu`mkin.
Burinnan bar bolip, sonday-aq fil`mnin` u`stinde jumis alip bariw protsessinde do`retilip, fil`mde paydalanilg`an shig`arma avtorlardin` ha`r biri uliwma fil`mge bolg`an avtorliq huqikinan biyg`a`rez, erkin mazmung`a iye bolg`an o`z shig`armasina avtorliqti saqlap qaladi.
Ekilemshi shig`armalar, a`dette basqa shig`arma tiykarinda do`retiledi. Ekilemshi shig`armani do`retiw ushin tiykar bolg`an shig`arma tiykarg`i yamasa biriishi shig`arma sipatinda ko`rinedi. Misali Abdulla Qadiriydin` “O`tken ku`nler” romani tiykarg`i shig`arma bolsa, “O`tken ku`nler” radiopostanovkasi yamasa “O`tken ku`nler” ko`rkem fil`mi stsenariyasi ekilemshi shig`arma bolip esaplanadi.
Basqa shig`armalardi qayta isdegen shaxslar, awdarmashilar, toplamlar ha`m basqada ja`mlengen shig`armalardi du`ziwshiler ekilemshi shig`armanin` avtori dep moyinlanadi. Ekilemshi shig`armanin` avtori qayta islengen, awdarilg`an yamasa ja`mlengen shig`armag`a kirgizilgen shig`arma avtordin` huqiklarina a`mel etken jag`dayda g`ana ekilemshi shig`armag`a bolg`an avtorliq huqikinan paydalanadi. Qanday da bir tiykarg`i shig`arma negizinde belgili bir mug`darda ekilemshi shig`armalar do`retiw mu`mkin, basqasha aytqanda bahali shig`armag`a bolg`an avtorliq huqiki basqa shaxslardin` sol tiykarg`i shig`arma negizinde ekilemshi shig`armalar do`retiliwine hasla tosqinliq etpeydi.
Interv`yu –soraw-juwap tu`rindegi shig`arma esaplanadi. Onda interv`yu beriwshi ha`m interv`yu aliwshi qatnasadi. Interv`yudi jazip aliwshig`a bolg`an avtorliq huqiki birliktegi avtorliq tiykarinda interv`yu bergen shaxs penen interv`yu o`tkergen yamasa oni jazip alg`an shaxsqa egerde olardin` arasindag`i kelisimdi basqasha jag`daylar na`zerde tutilmag`an bolsa tiyisli. Biraq interv`yu tekstin basip shig`ariw, ko`rsetiw yamasa esittiriw interv`yu bergen shaxstin` kelisimi menen boladi.