Тема : озбекстан республикасы пукаралык хукыкы тусиниги, принциплери хэм дизими

3. Intellektual ob`ektlerine bola ha`m mu`lklik huqiqlar
Intellektual xizmet na`tiyjelerinin` avtorlari menen mine usi na`tiyjelerge bola shaxsiy ha`m mu`lklik hukiqlarg`a iye boladi. INtellektual xizmet na`tiyjelerine bola onin` avtorliq shaxsiy hukiqlari degende, mu`lklik mazmung`a iye bolmagan usi na`tiyjege bola ko`rkem-do`retiwshi sipatindag`i da`rejesin moyinlaw, bekkemlew ha`m qorg`awg`a qaratilg`an absolyut hukiklar tu`siniledi ha`m hukiqlar avtordin` tek g`ana o`zine tiyisli bolip, basqa birewge jetkeriliwi yag`niy avtordan shetletiwi mu`mkin emes. Shaxsiy huqiklardin` mazmuninin` ko`lemi ha`r bir intellektual xizmettin` na`tiyjesi ushin o`z aldina belgilenedi. Misali, avtorliq huqiqi ob`ektlerine bola avtordin` shaxsiy huqiqlari ko`lemi ken` avtorliq huqiqi, atina bolg`an huqiq, shig`armanin` qol qatilmaslig`ina baylanisli huqik ha`m basqalar. Ayirim ob`ektler boyinsha /misali selektsiya jetiskenshiliklerinde/ shaxsiy huqiq ob`ekt avtori sipatinda moyinlaniw huqiqi menen sheklenedi.
Intellektual xizmet na`tiyjelerinin` avtori shaxsiy huqiqlar menen birqatarda, usi na`tiyjege bola muqiklik huqiqlarg`a da iye. Mu`lklik huqiqtin` mazmuni avtordin` usi o`zi do`retken intellektual xizmettin` na`tiyjesinen paydalaniwi, basqalarg`a haqi to`lew esabinan paydalaniwg`a beriw yamasa haqi esabinan paydalaniw ushin ruxsat beriw yamasa haqi esabinan usi na`tiyjege bola huqiqlardin` basqalarg`a jetkeriw imkaniyatlari menen belgilenedi.
Avtorliq mu`lklik huqiqlarinin` ko`lemi toliq yamasa shegaralang`an boliwi mu`mkin. Intellektual xizmet na`tiyjesine bola absolyut huqiklar /PK nin` 1034 stat`yasi/ avtordin` o`zine emes, al basqa shaxsqa tiyisli bolg`an bolsa, avtordin` intellektual xizmetinin` na`tiyjesine mu`lklik huqiqlari sheklengen xarakterge iye boladi. Misali, avtorliq huqiqinda jalg`asiwshi hukiq yamasa u`les huqiqi, selektsiyaliq jetiskenshilikler boyinsha selektsionerlerdin` patent iyesinin` siyliq aliw huqiqi, oylap tabiwshinin` oylap tabiwdan ilimiy izertlew ha`m jeke maqsetlerde paydalaniw huqiqi ha`m basqalar.
Shaxsiy mu`lklik emes huqiklardin` avtorina onin` mu`lklik hukiklarinan biyg`a`rez tiyisli boladi ha`m onin` intellektual xizmetinin` na`tiyjelerine bolg`an mu`lklik huqiqlar basqa shaxslarg`a o`tken jag`dayda da onin` o`zine saklanip qaladi. Intellektual huqiqtin` na`tiyjelerine bola huqiqlar tek g`ana ko`rkem do`retiwshi-jaratiwshinin` (avtordin`) o`zine tiyisli boladi, mu`lklik huqiklar bolsa, u`shinshi shaxslarg`a da tiyisli boliwi mu`mkin. /Misali, ob`ekt buyirtpa tiykarinda qurilg`anda/ mu`lklik huqiqlar puxaraliq qatnasiqlarda belsene ha`rekette boliwi: ol basqalarg`a haqi to`lew esabinan yamasa tekinge o`tkeriliwi, girew predmeti boliwi, miyras ta`rtibinde o`tiwi mu`mkin. Shaxsiy huqiqlar bolsa, do`retiwshi avtordin` shaxsi menen baylanisli bolip, onin` basqa birewge o`tkeriliwi mu`mkin emes. Intellektual xizmet na`tiyjesine bola, mu`lklik huqiqlar puxaraliq qatnasiqlarg`a qanday ha`rekette boliwinan biyg`a`rez, jeke hukiqlar tek g`ana do`retiwshi avtordin` o`zinde saqlanip qaladi ha`m mu`lklik huqiqlardan paydalaniwshilar do`retiwshi jaratiwshi /avtor/ din` shaxsiy hukiqlarina a`mel etiwleri sha`rt. Misali, shig`armag`a bola absolyut huqiqti satip alg`an baspa shig`armani basip shig`ariwda avtordin` atin ko`rsetiwi, shig`armanin` qol qatilmaslig`ina a`mel etiwi tiyis.
Puxaraliq ma`mile qatnasiwshilarinin` tovarlar, jumislar ha`m xizmetlerdin` ayriqsha belgilerin sa`wlelendiriwshi qurallarg`a bola huqiq iyelerine bul qurallar boyinsha mu`lklik huqiqlar tiyisli boladi.
Ayriqsha ajiratiw belgileri/ jeke belgilerin sa`wlelendiriwshi qurallarg`a bola huqiklar intellektual xizmet na`tiyjelerine bolg`an huqiqlar siyaqli eki tu`rde: yag`niy shaxsiy ha`m mu`lklik xarakterdegi hukiklarg`a bo`linedi, demek, og`an eki tu`rli xarakterdegi hukiq sipatinda qaraladi, olardin` ayriqsha ajiratiw belgileri /jeke belgilerin sa`wlelendiriwshi qurallarg`a/ bola hukiq iyesinin` huqiqi tek g`ana mu`lklik emes, bir waqitta shaxsiy xarakterde de boladi. Biraq ol hu`qiq belgili bir ta`rtipte ha`m sha`rtlerge a`mel ete otirip, haqi to`lew yamasa biypul waqitsha basqalarg`a o`tkeriliwi, paydalaniwi ushin beriliwi mu`mkin boladi. /Firmanin` atina berilgen hukiqtan basqa/.
Avtorliq huqiqi /intellektual xizmet na`tiyjesinin` avtori dep moyinlaniw huqiqi/ jeke mu`lklik emes hukiq esaplanadi ha`m do`retiwshilik miyneti menen intellektual xizmet na`tiyjesin do`retken shaxsqa g`ana tiyisli boladi.
Intellektual xizmet na`tiyjesinde oylap tabilg`an yamasa shig`armani o`zinin` aqili, do`retiwshilik xizmetin miyneti menen do`retken usi na`tiyjesinin` avtori dep ta`n alinadi, moyinlanadi. Bul hukiq do`retiwshilik xizmet jemisine bola avtorliq huqiqi dep atalip, qalg`an barliq shaxsiy hukiklardin` o`zegin quraydi. Basqasha shaxsiy hukiklar usi hukiq bar bolg`an jag`dayda g`ana onnan kelip shig`atug`in o`zine ta`n o`nim-ekinshi hukiq esaplanadi. Avtor sipatinda ta`n alinatug`in hukiq o`z mazmuni boyinsha, shaxsiy mu`lklik emes hukiq bolip esaplanadi. Yag`niy ol birinshiden, do`retiwshi jaratiwshinin` shaxsi menen baylanisli, ekinshiden, mu`lklik-ekonomikaliq mazmung`a iye emes, u`shinshiden, hukiq iyesinin` o`zinin` shetletiliwi mu`mkin emes. Usinday hukiq do`retiwshilik miyneti menen intellektual xizmet na`tiyjesinde do`retken shaxs g`ana tiyisli boladi. Do`retiwshilik qa`siyetlerge iye bolmag`an, bul a`dettegi, mexanikaliq xarakterdegi minneti menen do`retiwshilik xizmetinin` na`tiyjesin do`retiwde qatnasqan shaxslar avtorliq huqiqqa iye bolmaydi.
Misali, oylap tabiwshinin` sizilmasi tiykarinda oylap tabilg`an qurilmani soqqan usta ha`m basqalar.
Avtorliq huqiqi basqa shaxisqa o`tkerilmeydi, berilmeydi. Do`retiwshilik xizmettin` na`tiyjesine bola avtorliq huqiqi do`retiwshi-jaratiwshinin` o`zine g`ana tiyisli, onin` o`zinen ha`r qanday jag`dayda, ha`r qanday tiykarda shetletiliwi, basqa birewge o`tkeriliwi mu`mkin emes. Sol sebepli avtorliq hukiqtin` kelisim yamasa sha`rtnama tiykarinda o`tkeriw /satiw, sawg`a etiw/ yamasa onnan basqa shaxslardin` paydasina bola bas tartiw avtordin` o`z erki, iqtiyari ha`m qa`lewi menen ju`z berse de haqiyqiy esaplanbaydi. O`ytkeni, bir shaxs ekinshi bir shaxstin` onin` atina dissertatsiya jazip bariwi, shig`arma jazip beriwi haqqindag`i kelisimleri haqiyqiy esaplanbaydi ha`m nizamg`a muwapiq emes kelisim esaplanadi. O`zbekstan Respublikasi jinayat Kodksinin` 149 stat`yasinda intellektual mu`lk ob`ektine bola avtorliq hukiqin o`zlestirip aliw, birge avtor boliwg`a ma`jbu`rlew ha`reketleri ushin jinayiy uwapkershilik belgilengen. Eger do`retiwshilik xizmettin` na`tiyjesin/ oylap tabiw shig`arma/ o`zi yamasa onnan aslam shaxstin` birliktegi do`retiwshilik miyneti menen do`retilgen bolsa, olar birliktegi avtor bolip esaplanadi. Birgeliktegi avtorlardin` shaxsiy hukiqlari uliwma ta`rtipler boyinsha ken` ko`lemde bolwi moyinlanadi. Mu`lklik hukiklardin` ko`lemi bolsa, birgeliktegi avtorlardin` arasinda o`z-ara kelisim tiykarinda belgilenedi ha`m ten` emes da`rejede bo`liniwge jol qoyilmaydi. Intellektual mu`lktin` ayirim ob`ektlerine bola nizamda shig`arilg`an tolig`i menen avtorlari bolip esaplanatug`in shaxslardin` mug`dari sheklep qoyiliwi mu`mkin. Usi ta`rtip intellektual mu`lk ob`ektin aratiwda og`ada ko`pshilik qatnasatug`in tu`rlerine bola a`mel etedi. Misali, kinofil`m mine usinday ob`ekt bolip esaplanadi. Bul protsesske ko`pshilik o`z miyneti menen qatnassa da kinofil`mnin` avtori bolip stsenariydin` avtori, saxnalastiriwshi rejisser, bas operator, bas su`wretshi ha`m sol siyaqli sheklengen mug`dardag`i shaxslar esaplanadi.
Jaratiliw fakti sebepli huqiqiy qorg`alatug`in ob`ektleri de bola avtorliq huqiqlar usi jaratiliw fakti tiykarinda ju`zege keledi ha`m ra`smiy ta`rtiplerge a`mel etiliwi talap etilmeydi. Wa`killikli ma`mleket uyimi ta`repinen hukikiy qorg`aliw jarlig`i tiykarinda hukiqiy qorg`awg`a alinatug`in intellektual mu`lk ob`ektine bola avtorliq huqiqi huqiqiy qorg`aw jarlig`i hujjetti yamasa basqa hu`jjet tiykarinda belgilenedi. Misali, “selektsiya jetiskenlikleri haqkinda”g`i n`izamnin` 4-stina tiykarlanip, patent ma`selesi ta`repinen o`zi do`retken ob`ektine bola patent iyesi bolmag`an ha`r bir selektsionerlerge avtorliq huqiqin tastiyiqlawshi selektsioner gu`walig`i beriledi.
Barliq shaxsiy huqiqlar siyaqli avtorliq-jaratiwshiliq huqiqlari mu`ddetsiz qorg`aladi.