Тема : озбекстан республикасы пукаралык хукыкы тусиниги, принциплери хэм дизими

Avtorliq huqiqinin` ob`ektleri
PK nin` 1041 stat`yasina muwapiq avtorliq huqiqi do`retiwshilik xizmettin` na`tiyjesi bolatug`in ilim, a`debiyat, ko`rkem o`ner shig`armalarina olardin` maqseti ha`m qa`dir-qimbati, sonday-aq sa`wlelendiriw usilinan biyg`a`rez beriledi.
Ha`r qanday shig`armanin` avtorliq huqiqi ob`ekti sipatinda qorg`aliwi ushin ol do`retiwshilik xizmettin` jemisi bolwi sha`rt. Sog`an baylanisli a`piwayi, ku`ndelikli turmistag`i gu`rrin`lesiwler, pikir alisiwlar avtorliq huqiqtin` ob`ekti bola almaydi. Do`retiwshilik protsess bul en` aldi menen insannin` pikiri, aqil miynetinin` jemisi. Ol o`zine ta`n original xarakterge iye.
Huqiqiy a`debiyatlarda do`retiwshilik protsesstin` eki jag`dayi belgilep ko`rsetiledi:
a/ shig`armani do`retiw protsessinin` sanali, intellektual xarakteri:
b/ do`retilgen shig`armanin` jan`alig`i, originallig`i;
Do`retiwshinin` do`retiwshilik protsessinin` sanali, intellektual xarakteri sonnan ibarat, shig`arma jazilmastan burin ol do`retiwshinin` sanasinda, qiyalinda qa`liplesedi, payda boladi. Shig`arma belgili bir oy-pikir tiykarinda payda bolip, ol pikir-ideya, pikir-reje, pikir-qaralama tu`rinde basqishlardan o`tedi. Sol tu`rinde shig`arma jazilip, qa`liplesip baradi.
Shig`armanin` jan`alaniwi do`retiwshilik xizmettin` za`ru`rli elementi sipatinda shig`armanin` jan`a mazmuninda, jan`a formasinda, jan`a ideyalarinda, jan`a milliy kontseptsiyasinda sa`wlelenedi.
Shig`armanin` jan`alig`i haqqindag`i o`lshem absolyut xarakterge iye bolmay, salistirmali xarakterge iye. Ilim pa`n salalarindag`i shig`armalarda jan`a ideyalar, sheshimler u`lken a`hmiyetke iye bolsa, a`debiy shig`armalarda ha`m ko`rkem o`ner shig`armalarinda formaliq jan`aliq a`hmiyetli orindi iyeleydi. Misali, o`tmishte “Hamsa” bes da`stannin` syujeti boyinsha Nizamiy, Ganjaviy, Xisrov Dehleviy, A`lisher Nawayi shig`armalar do`retkeni bug`an ayqin da`liyil. Aybektin` “Qutli qan” ha`m Hamzanin` “Bay ha`m xizmetshi” shig`armalari da syujeti boyinsha usaslig`i bar. Biraq, shig`arma formasi jag`inan bir birine usamaydi. Sol sebepli de avtorliq huqiqta forma boyinsha jan`aliq o`zine say tu`rinde birinshi rejege shig`adi dewge boladi.
Shig`armanin` avtorliq huqiqi ob`ekti sipatinda qorg`aniw ushin ja`ne bir belgisi-bul onin` ob`ektivlik formada sa`wlelengenliginde. Shig`armadag`i ideya, mazmun, oy-pikir, obraz u`shinshi shaxslardin` qabil etiwi, tanisiwi ushin imkaniyat beretug`in belgili bio ob`ektiv formada sa`wlelengen boliwi sha`rt. Usi ma`nisten alip qarag`anda, ele avtordin` oy-pikirlerinde bolg`an biraq, basqalardin` qabil etiwi ushin ob`ektiv formag`a keltirilmegen shig`arma-avtorliq huqiqi ob`ekti bolip tabilmaydi.
PK nin` 1041-stat`yasina muwapiq, shig`arma awizeki, jazba tu`rinde, yamasa oni tu`siniw imkaniyatin beretug`in basqa ob`ektiv formada sa`yalelengen bolwi tiyis. Jazba tu`rinde yamasa materialliq tu`rinde o`zgeshe usilda sa`wlelengen shig`arma /qoljazba, mashinkada jazilg`ani, notali jaziwlar, texnikaliq qurallar ja`rdemindegi jaziw, sonin ishinde audio ha`m vidio jaziwi, eki o`lshemli yamasa ken`isliktegi ko`lemli ko`riniste ha`m basqa/ onin` u`shinshi shaxslardin` paydalaniw imkaniyatinin bar yamasa joqlig`inan biyg`a`rez, ob`ektivlik formag`a iye bolip esaplanadi. Materialliq denede sa`wlelenbegen awizeki yamasa basqa tu`rdegi shig`arma, yag`niy ol u`shinshi ta`reptin` qabil etiwi maqul kelgen bolsa, massa aldinda shig`ip so`ylew, massaliq orinlaw ha`m basqalar/ ob`ektiv formag`a iye esaplanadi.
Do`retiwshi shig`armanin` u`shinshi shaxslari ta`repinen tu`siniliwi, qabil etiliwi ha`zirshe insannin` ko`riw ha`m esitiw o`zgeshelikleri, qa`bileti tiykarinda payda boladi.
Jazba shig`armalar videoko`rinisler, eki o`lshemli shig`armalar /su`wretler/, ken`isliktegi ko`lemli formadag`i ko`rinisler /misali, mu`sin, arxitekturaliq ima`ratlar/ ko`riw sezimleri arqali qabil etilse, muzika, so`zler, ko`rkem oqiwlar esitiw sezimleri arqali qabil etiledi.
Avtorliq huqiqi ob`ektleri to`mendegi tu`rlerden turadi:
a`debiy shig`armalar /ko`rkem a`debiy, ilimiy, oqiw-publitsistikaliq ha`m basqalar/:
dramaliq ha`m stsenariyaliq shig`armalari:
tekstli ha`m tekstsiz muzikali shig`armalar:
muzikali-dramaliq shig`armalar:
xoreografiyaliq shig`armalar ha`m pantomimolar,
audiovizual shig`armalar /kino, tele-ha`m videofil`mler, slaydofil`mler, diafil`mler ha`m basqa da kino, tele ha`m de videoshig`armalar/, radioshig`armalar:
ren`li ko`rsetiw, skul`ptura, grafika, dizainliq shig`armalar ha`m basqa da su`wretlewshi g`alabaliq ko`rkem o`ner shig`armalari:
dekorativlik-a`meliy ha`m saxna bezewi o`neri shig`armalari:
fotografiyaliq shig`armalar ha`m fotografiyaliq usildag`i do`retilgen shig`armalar:
geografiya, biologiyaliq kartalar ha`m basqa kartalar, geografiya, geografiya ha`m basqa pa`nlerge baylanisli sizilmalar, eskizler, tu`sinikler:
barliq tu`rdegi elektron esaplaw mashinalari ushin bag`darlamalar, sonin ishinde a`meliy bag`darlamalar ha`m operatsiya sistemalari. /Nizamnin` 6-stat`yasi/.
Avtorliq huqiqi ob`ekti boliwi ushin shig`arma pitkerilgen boliwi sha`rt emes. Sog`an baylanisli shig`arma tamamlanbag`an bolsa da egerde olarda do`retiwshilik elementleri bar bolsa, avtorliq huqiqtin` g`a`rezsiz ob`ekti bolip esaplanadi.
Avtorliq huqiqi dag`azalang`an /basilip shiqqan/ sonldy-aq basilip shiqpag`an, ele qoljazba tu`rinde bolg`an shig`armalarg`ada birdey engiziledi.
Avtorliq huqiqinin` `eriliwi ushin shig`armani dizimnen o`tkeriw yamasa qanday da bir ra`smiylikke a`mel etiw talap etilmeydi. O`ytkeni, intellektual xizmettin` basqa ob`ektleri boyinsha huqiqiy qorg`aw sol ob`ekt ushin wa`killigi bar ma`mleket mekemesi ta`repinen arnawli qorg`aw jarlig`i /patent, gu`waliq/ alg`annan keyin payda boladi.
Avtorliq huqiqi ideyalar, kontseptsiyalar, printsipler, sistemalar, usinis etilip atirg`an sheshimler, ob`ektiv bar bolg`an ashiliwlarg`a bola/ egerde olar ilimiy shig`arma sipatinda ob`ektivlik formag`a keltirilmegen bolsa/ engizilmeydi. Ra`smiy hu`jjetler /nizamlar, qararlar, biylikler ha`m sol siyaqlilar /sonday-aq olardin` ra`smiy awdarmalari, ra`smiy nishanlari, xaliq awizeki shig`armasi, a`piwayi baspa so`z ma`limlemesi tu`rindegi ku`ndelikli jan`aliqlarg`a baylanisli ha`m ag`imdag`i waqiyalar haqkindag`i xabarlar, insannin tikkeley individual shig`arma do`retiwge qaratilg`an do`retiwshilik xizmetinin` qatnasiwisiz belgili bir tu`rdegi islep shig`ariwg`a belgilengen texnikaliq qurallardin` ja`rdeminde na`tiyjeler /misali, robot ta`repinen jazilg`an muzika, jazilg`an qosiq/ avtorliq huqiqi ob`ekti bolip esaplanbaydi.