Тема : озбекстан республикасы пукаралык хукыкы тусиниги, принциплери хэм дизими

8. Tovar shig`arilg`an orninnin` atinan nizamsiz tu`rde paydalang`ani ushin juwapkershilik
Tovar shig`arilg`an orinnin` atinan nizamg`a qilap ra`wishte paydalaniw degende en` alid menen, og`an tiyisli gu`walig`i bolmag`an jag`dayda tovar shig`arilg`an jaydin` atinan paydalaniw tusiniledi. Sonday-aq, islep shig`arilip atirg`an tovari arnawli sapag`a, o`zgeshelikke, belgige iye bolmay qaliwina baylanisli gu`walig`inin` o`z mu`ddetinen burin toqtatilg`an yamasa biykar etilgen shaxs ta`repinen tovar shig`arilg`an orinnin` atinan paydalaniw tu`siniledi.
Tovar shig`arilg`an orinnin` atinan nizamg`a qilap ra`wishte paydalaniw na`tiyjesinde, en` aldi menen, tovar shig`arilg`an orinnin` atinan paydalaniwg`a nizamli hukiqi bolg`an shaxslardin` huqiqlari buziladi. Qala berse, ko`pshilik jag`daylarda tovar shig`arilg`an orninnin` atinan nizamsiz tu`rde paydalaniw na`tiyjesinde tutiniwshilar aldanadi, olarg`a to`men sapadag`i tovarlar arnawli sapadag`i, o`zgeshelikke iye, belgili tovar sipatinda o`tkeriledi. Usinin` menen birge bul jag`day aldag`i waqitlarda tovar shig`arilg`an orinnin` ati qollanilatug`in ha`r qanday tovarlarg`a bola isenimsizliktin` kelip shig`iwina sebepshi boladi. Sol sebepli tovar shig`arilg`an orinnin` atinan nizamg`a qilap ra`wishte paydalaniwga qarsi gu`reste tovar shig`arilg`an orinnin` atinan paydalaniw huqiqina iye bolg`an shaxslar ha`m tutiniwshilardin` huqiqlarin qorg`awshi sho`lkemler ayriqsha statusqa ha`m huqiqlarg`a iye. O`ytkeni:
1/ tovar shig`arilg`an orinnin` atinan nizamg`a qilap ra`wishte paydalanatug`in shaxstan huqiqqa qilap ha`reketlerin toqtatiwdi;
2/ tovardan onin` idisi ha`m oraminan, blankalar, reklamadan ha`m basqa hu`jjetlerden nizamg`a qilap ra`wishte paydalanip atirg`an atti yamasa sol at penen almastiratug`in da`rejedegi uqsas belgilerdi) joq etip taslawdi;
3/ egerde tovardag`i onin` idisi yamasa oamindag`i orinnin` ati yamasa sog`an uqsas belgilerdi joq etip, o`ıirip taslawdin` ilaji bolmasa, tiyisli ra`wishte tovardin` idisi ha`m oramin alip qoyiw, ma`mleden shig`arip aliw ha`m joq etip taslawdi talap etiwge haqili.
Nizam buziwshi usi talaplardi iqtiyarla orinlawdan bas tartqanda bul ma`jbu`riy tu`rde ha`m nizam buziwshiliq esabinan a`melge asiriladi.
Tovar shig`arilg`an orinnin` atinan paydalaniw hukiqina iye bolg`an shaxs usi hukiqti buzip, orinnin` atinan nizamg`a qilap ra`wishte paydalang`an shaxstan usinin` na`tiyjesinde o`zine jetkerilgen ziyannin` toliq o`teliwin talap etiwge haqili. Bul jerde PK nin` 14-stat`yasinda na`zerde tutilg`an ta`rtipler qollaniladi. Tovar shig`arilg`an orinnin` atinan paydalaniw huqiqina iye bolg`an shaxsqa jetkerilgen ziyan to`mendegilerde ko`rinis beriw mu`mkin:
1/ nizamg`a qilap ha`reket na`tiyjesinde bazarda onin` tovarlarinin` o`tpey qaliwi, sol sebepli islep shig`ariw ko`lemin qisqartiwi, toqtatip qoyiwg`a ma`jbu`r boliwi;
2/ nizamg`a qilap ha`reket na`tiyjesinde alalmay qalg`an, biraq ol a`melge aspag`anda a`dettegi normal puxaraliq qatnasta aliwi mu`mkin bolg`an da`ramat (orinnin` ati) qollanilatug`in tovarlar yamasa tovarlardin` topari boyinsha/;
3/ nizam buziwshi ta`repinen to`men sapadag`i tovarlardin` orni atinan paydalanip, aylanisqa kirgiziliwi na`tiyjesinde tutiniwshilarda jaydin` ati ko`rsetilgen tovarlarg`a bola isenimsizlik jag`dayi ha`m onin` aqibetlerin saplastiriw boyinsha shig`inlar.
Nizam buziwshi ta`repinen orinnin` atinan nizamsiz tu`rde paydalaniw na`tyijesinde aling`an da`ramat.
Usi attan paydalaniw huqiqina iye bolg`an shaxs /shaxslar/ paydasina yamasa usi tiyisli aymaq boyinsha ma`mleketlik byudjet esabina o`ndiriliw maqsetke muwapiq.
“Tutiniwshilardin` huqiqlarin ko`rg`aw haqqinda”g`i 1996 jil 26 aprel`de qabil etilgen Nizamnin` 5-6 stat`yalarina tiykarlanip tutiniwshi tovar islep shig`arg`an shaxs, onin` jaylasqan orni, tovar haqkinda mag`liwmatlar menen ta`miyinewi tiyis. Usi Nizamnin` 7-stat`yasina bola, egerde tovar islep shig`ariwshi o`zi yamasa tovar haqqinda jalg`an mag`liwmatlar beriwi na`tiyjesinde tutiniwshig`a sapasi to`men tovar o`tkerilse, tutiniwshi sha`rtnamani biykar etiwge ha`m ziyannin` o`ndiriwin talapi etiwge haqili.
Tovardin` kelip shig`iw orninin` ati sanaat mu`lkin qorg`aw boyinsha Parij Konventsiyasi shen`berinde de huqiyqiy qorg`aw ob`ekti esaplanadi. Sonday-aq buyimlardin` shig`arilg`an orinlarin naduris yamasa jalg`an ko`rsetkeni ushin sanktsiyalar (jaza sharalari) haqkindag`i 1891 jil 14 aprel`degi Madrid kelisiminde tovardin` shig`arilg`an orni haqkinda jan`ilisiwi sebep boliwshi belgiler, atlardi qoyg`ani ushin sanktsiyalar belgilenedi. Buyimlardin` kelip shig`iw orinlari ko`rsetkishlerin qorg`aw ha`m olardi xaliq araliq belgilew haqkindag`i 1958 jil 11 oktyabr`degi Lissabon awqami organi tovar shig`arilg`an orinnin` atlarin belgilew mexanizmin islep shiqti ha`m iske asirmaqta.
Du`n`yanin` derlik barliq ma`mleketlerinde tovarlardin` shig`arilg`an orinlari atlarinan nizamsiz tu`rde paydalaniw, usi orinlardin` atlari haqqinda naduris yamasa jalg`an mag`liwmat beriw g`a`rrem ba`sekenin` ko`rsinislerinen esaplanadi ha`m tiyisli juwapkershilik ilajlari (ziyanlarin to`letiw, aymaqqa alip kiriwdi qadag`alaw, tutqing`a aliw, tovardi joq etip taslaw ha`m basqalar) ko`riliwge sebepshi boladi. “O`zbekstan Respublikasinin` tovar bazarlarinda monopolistlik xizmetti sheklew ha`m ba`seki haqkinda”g`i 1996 jil 27 dekabr`de qabil etilgen Nizamnin` 8-stat`yasina bola yuridikaliq shaxstin` intellektual xizmeti na`tiyjelerinen ha`m olarg`a ten`lestirilgen idividuallastiriw qurallarinan, o`nimdi, xizmetlerdi orinlawdi individuallastiriw qurallarinan nizamsiz tu`rde paydalanip tovar satiw, tovardin` o`zgesheligi, oni tayarlaw usili ha`m orni boyinsha tutiniwshini aljastiriw diyanatsiz ba`seki esaplanadi ha`m qadag`an etiledi.

1 Ўзбекистон Республикасининг янги қонунлари. 14 сон. “Адолат” нашриёти, 1997 й., 72 бет.