Тема : озбекстан республикасы пукаралык хукыкы тусиниги, принциплери хэм дизими

2. Intellektual mu`lk huqiqi ob`ektlerin huqiqiy qorg`awdin` tiykarlari
Intellektual mu`lk ob`ektlerin huqiqiy qorg`aw degende, usi ob`ektlerge bola sub`ektiv huqiqlar iyesi huqiqlarinin` nizamli jaqtan qo`rg`a`win ju`zege keltiriw tiykarlarin tu`sinemiz. O`ytkeni intellektual mu`lk ob`ekti o`z-o`zinen huqiqiy qorg`awg`a alinbaydi. Al, bul ob`ektke bola sub`ektiv huqiqlarg`a iye bolg`an shaxslar /avtordin` tiykarinda paydalaniwshilardin` huqiqlari burinnan payda aliwshinin` huqiqlari ha`m sol siyaqlilar / huqiqiy jaqtan qorg`aladi.
Intellektual mu`lk ob`ektlerin huqiqiy qorg`awg`a aliw;
Olardin` payda boliwi fakti tiykarinda;
PK da yamasa basqa nizamlarda na`zerde tutilg`an jag`daylarda ha`m ta`rtipte wa`killigi bar ma`mleket organi ta`repinen huqiqti qorg`aw hu`jjetinin` beriliwi tiykarinda ju`zege keledi.
Ja`riya etilmegen ma`limlemege bola huqiqiy qorg`aw sha`rtleri nizam menen belgilenedi.
Intellektual ob`ektlerdin` to`mendegi tu`rleri boyinsha olardi huqiqiy qorg`aw, olardin` payda boliwi (ju`zege keliwi) fakti tiykarinda boladi:
-ilim, a`debiyat, ko`rkem o`ner shig`armalari:
-EEM ushin bag`darlamalar ha`m mag`liwmatlar bazalari;
-atqariwlar, atqariwlardi saxnalastiriw, esittiriw ha`m qo`rsetiwler
-topologik ha`m integral shámalar
Bunda ob`ekt do`retiwshi ta`repinen awizeki, jazba, ko`rinis tu`rinde yamasa basqalar ta`repinen pa`mlew /qabil etiw/ ushin imkaniyat beretug`in basqa ob`ektivlik formada ko`rinis beriwi menen do`retilgen boladi. Usi waqittan baslap, og`an bola basqa shaxslarda sub`ektiv huqiqlar ju`zege keledi ha`m huqiqiy jaqtan qorg`aladi. Usinday jag`dayda ob`ektten u`shinshi shaxslardin` paydalaniwi, ob`ekttin` dizimnen o`tkeriliwi yamasa basqa da ra`smiy ko`rinislerge iye boliwi talap etilmeydi. Ha`tteki, ob`ekt keyin ala dizimnen o`tkeriliwi tiyisligi haqkindag`i ta`rtip bar bolsa da /misali, EEM ushin bag`darlamalar ha`m mag`liwmatlar bazasi ushin ma`mleketlik dizim bar / usi jag`daylar olardin` huqiqiy jaqtan qorg`aliwina ta`sir etpeydi. ONda intellektual mu`lk ob`ektleri O`zbekstan Respublikasi aymag`inda yamasa sirt ellerdin` aymag`inda jaratiliw a`hmiyetke iye emes.
Birqatar intellektual mu`lk ob`ektlerin haqiqiy jaqtan qorg`aw PK da yamasa basqa nizamlarda /misali: oylap tabiwshiliq, paydali model`, ko`rkem o`ner u`lgileri haqkindag`i nizam, selektsiyaliq jetiskenshilikler haqkindag`i nizam ha`m sol siyaqlilar/ belgilengen ta`rtipte wa`killigi bar ma`mleketlik uyim ta`repinen huqiqiy qorg`aliwdin` beriliwi arqali a`melge asadi. Bul ushin intellektual mu`lk ob`ektine bola o`z sub`ektiv huqiqlarin moyinlaniwina haqili bolg`an ma`pler puxara yamasa yuridikaliq shaxs belgilengen ta`rtipte wa`killigi bar ma`mleketlik uyimg`a mu`ra`ja`a`t etiwi ha`m o`z talabin tiykarlawshi hu`jjetlerdi usiniwi tiyis. Talap qanaatlandirilg`an jag`daylarda wa`killigi bar ma`mleketlik uyim puxara yamasa yuridikaliq shaxsti intellektual mu`lk ob`ektine bola sub`ektiv huqiqlarinin` qorg`aliwig`a aling`anlig`in bildiiriwshi hu`jjet /patent, gu`waliq qag`azi, esapqa aling`ani haqqinda hu`jjet/ huqikiy qorg`aw jarlig`i beriledi, wa`killigi bar ma`mleketlik uyim usinday talapti biykarlag`an jag`dayda bul haqkinda tiyisli daliyllengen qarar shig`aradi. Qarardin` u`stinen appeliyatsion keneske yamasa sudqa nizamlarda belgilengen ta`rtipte shag`im etiwi mu`mkin.
Wa`kkilligi bar ma`mleketlik uyim /ko`p ob`ektler boyinsha usinday uyim bar bolip, O`zbekstan Respublikasi ilim ha`m texnika komiteti Patent mekemesi esaplanadi/ huqikiy qorg`aw jarlig`in beriwde to`mendegi jag`daylardi a`lbette u`yrenip shig`adi.
a/ huqiqiy qorg`aliw beriliwin sorap atirg`an Ob`ekt intellektual mu`lk ob`ekti sipatinda tiyisli o`zgesheliklerge iye me, joq pa;
b/ o`z atina huqiqiy qorg`aw jarlig`i beriliwin sorap, mu`ra`ja`t etip atirg`an puxara yamasa yuridikaliq ta`reptin` talabi nizamli tiykarlarg`a iye me, joq pa;
v/ huqikiy qorg`aw jarlig`inin` beriliwi basqa shaxslardin` nizamli huqiqi ha`m ma`plerine ziyan keltirmey me ha`m basqalar.
Ayirim tu`rdegi intellektual liq mu`lk ob`ektlerin wa`killigi bar uyim ta`repinen huqiqiy qorg`aw jarlig`i tiykarinda huqiqiy qorg`aliwi boyinsha ta`rtip belgilengenliginin` a`hmiyeti sonda, onda birinshiden, huqikiy qorg`aw jarlig`i intellektual mu`lk ob`ektlerinin sapa jag`inan tiyisli talarlarg`a juwap bere aliw za`ru`rligin, ekinshiden, atina huqikiy qorg`aw jarlig`in alg`an shaxstin` sub`ektiv hukiklarin tastiyiqlawshi ha`m bul huqiqlardin` basqalar ta`repinen a`mel etiwshi ta`miyinlewshi qural ekenligin ko`rsetedi. Usinin` menen birge, bul ta`rtip huqiq qorg`aliwdin` ju`zege keliwi ha`m onin` a`mel mu`ddetlerin belgilewde daw-ja`njellerge orin qaldirmaydi, sonday-aq basqa ellerdin` aymaqlarinda usi ob`ektke bola tap usinday qorg`aw jarlig`in aliwdi jen`illestiredi. Ayirim ob`ektler boyinsha, usinday ob`ektti jaratiwshi bolg`an do`retiwshinin` avtorliq jeke huqiqlarin da o`zine ta`n gu`walandiradi. Ob`ektke bola huqiqiy jarliqtin` bar boliwi atina jarliq berilgen shaxstin` sub`ektine huqiqlari buzilg`an jag`dayda, sud joli menen qorg`aliwg`a tiykar boladi.
Intellektual mu`lk to`mendengi ob`ektlerdin` huqiqiy qorg`aliwin ma`mleketlik uyim ta`repinen huqiqiy qorg`aliw jarlig`inan beriliwi tiykarinda ju`zege keledi.
Oylap tabiwshiliq, sanaat u`lgisine bola patent beriliwi;
Paydali model`ge bola gu`waliq beriledi /oylap tabiwshiliqlar, sanaat u`lgileri, paydali model`ler haqqindag`i nizamnin` 3-stat`yasi/:
Tuximgershilik tabislarina bola patent beriledi:
Tovar (xizmei) ko`rsetiw belgisine bola ol ma`mleketlik dizimnen o`tkerilip, gu`waliq beriledi:
Firmanin` ati ma`mleketlik dizimnen o`tkerilip, /reestrge kirgizilip/ bul haqqinda gu`waliq (dolalatnama) beriledi:
Tovar shig`arilg`an jerdin` atina bolg`an huqik ma`mleketlik dizimnen o`tkerilip, onnan paydalaniw huqiqi haqqinda gu`waliqnam beriledi.
Intellektual mu`lk ob`ektlerine bola berilgen huqiqiy qorg`aniw jarlig`inda ob`ekttin` ati, onin` ayriqsha belgileri, usi ob`ekttin` avtori /oylap tabiw, paydali model`, sanaat u`lgileri, tuximgershilik jetiskenshiliklerine bola huqiqlar iyesinin` ati/ huqiqiy qorg`aw mu`ddetinin` baslaniw ha`m biykar etiliw waqti usi jarliqti bergen wa`killigi bar ma`mleketlik uimnin` ati ko`rsetiledi, onin` baslig`i ta`repinen qol qoyilip, mo`r menen tastiyiqlanadi. Firmanin` atina berilgen qorg`aniw jarlig`inin` a`mel etiyai mu`ddet penen shegaralanbaydi. Tovar/xizmet ko`rsetiw belisi/. Tovar shig`arilg`an orinnin` atina bolg`an huqiq boyinsha berilgen huqiqiy qorg`aw jarlig`inin` a`mel etiw mu`ddeti wa`killigi bar ma`mleketlik uyim ta`repinen belgilengen ta`rtipte uzaytilip turiwi mu`mkin. Sanaat u`lgileri ha`m paydali model`ge bola berilgen huqiqiy qorg`aw zu`ru`rligi sheklengen mu`ddetke uzaytiliwi mu`mkin
Wa`killigi bar ma`mleketlik uyim ta`repinen huqiqiy qorg`aw jarlig`inin` aliniwi sha`rt bolg`an intellektual mu`lk ob`ektlerine bola huqiqlar usinday jarliq alinbag`an jag`daylarda sud yamasa basqa ma`mleket organlari ta`repinen huqiqiy qorg`almaydi. Huqiqiy qorg`aw jarlig`i ha`r qanday ma`mleketlik uyim yamasa ja`miyetlik sho`lkem ta`repinen emes, basqa nizam hu`jjetlerinde belgilengen wa`killigi bar ma`mleketlik mekeme ta`repinen beriliwi tiyis.
Sirt ellerdin` wa`killigi bar uyimlari ta`repinen intellektual mu`lk ob`ektine bola berilgen huqiqiy qorg`aw jarlig`i O`zbekstan Respublikasi aymag`inda a`mel etiliwi O`zbekstan Respublikasi qatnasiwinda xaliqaraliq konventsiyalar, sha`rtnamalar, eki yamasa ko`p ta`replemeli kelisimler, yamasa O`zbekstan Respublikasinin` wa`killigi bar ma`mleketlik mekemeleri ta`repinen dizimnen o`tkeriliwi yamasa tiyisli huqiqiy jarliq beriliwi tiykarinda a`mlge asadi.
Ja`riya etilmegen ma`limlemelerdi huqiqiy qorg`aw nizamlarda belgilengen birqatar sha`rtler tiykarinda /PK nin` 98-stat`yasi, ka`rxanalar haqqindag`i Nizamnin` 34-stat`yasi, Ma`mleketlik sirlardi saqlaw haqqindag`i nizamnin` 1-5 stat`yalari, ma`limlemelestiriw haqqindag`i Nizamnin` 2-3 stat`yalari/ belgilenedi. Ko`p jag`daylarda usinday sha`rtler tiykarinda ja`riya etilmegen ma`limleme iyesinin` usi ma`limlemege bola faktliq monopol halati ko`rinis beredi. Faktliq monopol halat-to`mendegi sha`rtlerdin` bir waqittin` o`zinde bar ekenligin bildiredi:
a/ ja`riyalanbag`an ma`limleme u`shinshi shaxslarg`a belgisiz boliwi:
b/ mine usi belgisizligine baylanisli ol haqiqiy yamasa salistirmali kommertsiyaliq qung`a iye boliwi:
v/ u`shinshi shaxslarg`a usinday ma`limlemelerdin` nizam tiykarlarinda erkin paydalana aliwi/ tanisiwi, xabardar boliwi, paydalaniwi/ imkaniyatlardin` bolmawi:
g/ ma`mlimlemenin` iyesi onin` qupiyalig`i/sirin/ saqlaw boyinsha barliq ilajlardi ko`rgen boliwi tiyis.
Faktliq monopol halatin huqiqiy qorg`aw jarlig`in beriw, dizimnen o`tkeriw/ usinday ma`limleme nou-xou sipatinda litsenziya sha`rtnamasi tiykarinda beriliw jag`daylarinan basqa/ yamasa basqa ra`smiy jag`daylarg`a a`mel etiw ta`rtibinde ra`smiylestiriliwi tiyisli emes.
Ja`riyalanbag`an ma`limleme iyesinin` huqiqlarina u`shinshi shaxslardin` insapsiz ha`reketleri, g`a`rremlik ba`seki sanaattag`i jansizliq, xizmetkerdi satip aliw arqali ziyan jetkergende sud joli menen huqiqiy qorg`awg`a alinadi. Ja`riya etilmegen ma`limlemeler u`shinshi shaxslar ta`repinen a`dil tu`rde yamasa ol ta`repinen o`z betinshe izleniw tiykarinda tabilg`anda ja`riyalanbag`an ma`limlemege bola huqiq iyesinin` sub`ektiv huqiqlari huqiqi jaqtan qorg`almaydi /o`ytkeni, ol faktliq monopol iyeliginen a`meliy biynesip boladi/.