Tema: Baslawısh klaslarda algebra elementlerin oqıtıwdıń bazı bir usılları Jobası: I. Kirisiw II. Tiykarģı bólim

2. Sanlı hàm hàripli añlatpalar menen tanıstırıw
Baslawısh klaslarda arifmetikalıq materiallardı úyrenip juwmaqlaw algebralıq materiallardı hám matematikalıq simvollardı úyreniw menen ulıwmalastırıladı. Baslawısh klaslarda oqıwshılar alfavitti matematikalıq simvol tárizinde qollana baslaydı. Sol arqalı algebralıq ańlatpa, teńlik, teńsizlik haqqında dáslepki maǵlıwmat aladı. Bular haqqında maǵlıwmat beriwdiń tiykarǵı maqseti arifmetikalıq ámellerdiń mánisin tolıǵıraq ashıw, sonday-aq, keyingi klaslarda úyreniletuǵın algebra páni ushın zárúrli tayarlıqtı ámelge asıradı.
Biraq, algebralıq mısallardı sheshiw ushın algebra qaǵıyda hám nızamlarına tiykarlanbastan arifmetikalıq qaǵıydalarǵa tiykarlanadı. Mısalı, 3+a=10 nan a qosılıwshını tabıw belgisiz komponentti tabıw qaǵıydası menen sheshiledi. Belgili, baslawısh klass dástúriniń tiykarǵı mazmunı natural sanlardı awızeki hám jazba nomerlew hám olar ústinde 4 arifmetikalıq ámellerdi orınlanlaydı. Sonıń ushın 1-klastan baslap oqıw hám jazıw uqıplılıqları bir neshe basqıshqa bólip oqıtıladı.
Mısalı, 10 ishinde awızeki hám jazba nomerlew, 100, 1000 hám kóp xanalı sanlar haqqında maǵlıwmatlar beriledi. Sanlı ańlatpalar degende sandı ayırım ámeller menen birlestirgen yamasa bólek jazılǵan bir xanalı, yamasa eki xanalı yamasa kóp xanalı sanlardı oqıw hám jazıwdı túsinemiz. Sanlı ańlatpalar tek ǵana arifmetikalıq ańlatpalarda 4 ámeldi orınlaw emes, geometriyalıq máseleler, arifmetikalıq hám algebralıq máselelerdi sheshiwde tuwrıdan-tuwrı qollanıladı. Mısalı, úshmúyeshliktiń perimetri, kubtıń kólemi, shamalar haqqındaǵı sanlı ańlatpalar qollanıladı. Úshmúyeshliktiń tárepleri 3 sm, 4 sm bolsa, onıń perimetri qansha? 3 sm+4 sm+5 sm=12 sm. Qosındı sózi menen tanıstırıwda onıń eki túrli mániste ańlatılıwın túsindiriw kerek.
1)eki san arasına «+» belgisin qoyıp qosındını tabıw.
2)bir san alıp onı eki san qosındısı kórinisinde hár qıylı kóriniste jazıw:Mısalı, 1) 3+5 , 2) 9= □+5
Matematikalıq ańlatpalar.
Sanlar hám olar ústinde ámellerdi belgileytuǵın matematikalıq simvollardıñ málim qaǵıydaları boyınsha dúzilgen izbe-izligi matematikalıq ańlatpa dep ataladı. Bul kórinistegi jazıwlar ózgeriwshi ańlatpaları bolıp tabıladı: a-b; 14+s; (35-b):5 Tómendegiler sanlı ańlatpalar : 6 -4; 6 -3-2; (26 -12) +2+4 hám basqa. Matematika programmasında balalardı matematikalıq ańlatpalardı jazıw hám oqıwǵa úyretiw ámellerdiń orınlanıwı tártip - qaǵıydaları menen tanıstırıwda esaplar orınlaw hàm olardan paydalanıwǵa úyretiw, ańlatpalardı orın almastırıw menen tanıstırıw názerde tutılǵan. Oqıwshılardı sanlı ańlatpalar menen tanıstırwda tòmendegi basqıshlarģa itibar qaratamız.
I-Basqısh. 1-klasstıń basınday-aq, qosıw hám alıw ámelleri mánisin ózlestiriw basqıshında balalar bunday ańlatpalardı oqıydı "Beske birdi qossaq , altı boladı", " Segizden ùshti ayırsa bes boladı". Mısallardıń jazıwındaǵı " +"hám " -" belgileriniń mánisi bul belgi boyınsha ózlestiriledi. Birinshi klastan baslap ámel aģza atları kiritiledi: 3+2. Bul 3 va 2 sanlarınıń qosındısı 5 ke teń. 6 -4. Bul 6 hám 4 sanlarınıń ayırması. Ol 2 ge teń. Qosıwda sanlardıń atları (komponentleri): I- qosılıwshı, 2-qosılıwshı hám qosındı dep ataladı. Bul sózlerdi ózlestirip hám yadlap alıwǵa shama menen úsh hápte ajratıladı. Oqıtıwshılardıń itibarın mine bul faktga qaratamız :oqıtıwshınıń "qosıwda sanlardıń atların aytıp ber",-degen sorawına balalar ádetde mine bunday juwap beredi: " birinshi qosılıwshı, ekinshi qosılıwshı, qosındı". Oqıtıwshı kóbinese bul faktti ajıratpastan bul juwaptı tuwrı dep tabadı : qosıwda birinshi hám ekinshi qosılıwshılar sanlar bolıp tabıladı, qosındı bolsa ámel nátiyjesi bolıp tabıladı. Usınıń sebepinen bul jerde oqıtıwshı eki soraw qoyıwı kerek. Qosıwda sanlar qanday ataladı? " " Qosıw nátiyjesi qanday ataladı? " dep soraw beriwi kerek boladı.
Qosıw ámelin úyrengennen keyin alıw àmellerin ùyrenedi. Balalar "azayıwshı", " alınıwshı", " ayırma" atamaların úlken qıyınshılıqlar menen eslep qaladı. Bul sózlerdiń mánisi ústinde islew ushın olardı kórsetpe qurallardan paydalanıw kerek. 9 úlken kubdı sanap alıw hám bir-biriniń ústine qoyıw múmkin. Úlken taw payda boldı. Endi 9 dan 3 ti ayiramiz 3 kubtı alıp taslaymiz tawdı kishireyttiremiz, usınıń sebebinen 9 -bul azayıwshı ,al 3 alınıwshı bolıp tabıladı, 3 kubti alıp taslaģanımızda , stol ústinde bar zat hám alǵan zatımız arasındaǵı parq qaldı, yaǵnıy 6 ayırma bolıp tabıladı. Ayırıwǵa tiyisli 9 -3-6 hám taǵı basqa mısallardı jazıp atırģanda , oqıtıwshı balanıń dıqqatın jazılǵan mısalda azayıwshınıñ eń úlken san ekenine qaratadı. Bul sabaqlarda oqıtıwshı balalarǵa matematika tiliniń qásiyetleri haqqında sóylep beredi. Bul qısqa, qısqasha til bolıp tabıladı. Balalar sanawdı biledi sonday eken esaplaw usılların ózlestire aladı.Tiykarınan matematikanı biliw bul onıń atamalar mánisin ózlestiriw ,matematikalıq tildi iyelew bolıp tabıladı. Sol maqsette sabaqta matematikalıq diktant ótkerip turıw jaqsı xızmet etedi.Mısaldı bunday oqıw múmkin:
1. Ámel boyınsha. 5 ke 4 ti qosıñ
2. Sanlardıń atı boyınsha. 6 hám 4 sanlardıń qosındısın tabıń.
3. Nátiyjesi boyınsha. 9 dı 3ke kemeytiriń.
4... màrte, kemeytiriń, asırıń. Matematikalıq sóylewdi rawajlandırıw ushın bunday tapsırma beriw paydalı bolıp tabıladı: " Bir mısaldıń ózin esletpeden paydalanıp hár túrlı usıllar menen oqı". Náwbettegi sabaqlarda awızsha sanaq jumısında matematikalıq diktant berilip ol jaǵdayda mısal túrlishe ańlatıladı.
“Qosındı” termini ańlatpanıń óziniń atı retindegi hám ańlatpa ma`nisiniń atı retindegi eki mánisi de bul túrdegi máselelerdi tarqatıp alıw processinde bekkemlenedi: " Bir tarelkada 2 alma, ekinshi tarelkada 4 alma bar. Eki tarelkada hámmesi bolıp qansha alma bar? " oqıwshılar juwap beredi." Tarelkalarda 6 alma bar", yaki" eki tarelkadaǵı almalar sanı 2 hám 4 sanlardıń jıyındısına teń. Usıģan uqsas jumıs 2-klassta, kóbeytiw hám bòliw ámellerin úyreniwde ótkeriledi. " Ańlatpa", " ańlatpanıń ma`nisi" atamaları 2-klasta da kiritilgen.
II-Basqısh. Bul basqıshda matematikalıq ańlatpalar menen tanısıw ko'binese 1-basqısh ámelleri dep atalatuǵın 4+5-3, sıyaqlı ańlatpalarǵa hám 2- basqısh ámelleri dep atalatuǵın 8:2 x3 sıyaqlı ańlatpalarǵa tán bolıp tabıladı.Oqıtıwshı bunday ańlatpalardı oqıtıwdı ùyretedi. 4+5-3 "Tórtke besti qossaq hám nátiyjeden ùshti ayırıń" hàm taģı basqa.
III-Basqısh. Bul basqıshda ańlatpalar tórt ámeldiń hámmesin óz ishine aladı . Bunday ańlatpalarda da eń ápiwayı ańlatpalardı birlestiretuǵın ámel belgileri eki mániske iye. Qanday ámeldi orınlaw kerekligini ańlatadı hám ańlatpanı belgilew ushın xızmet etedi. Quramalı ańlatpalardı dúziw matematikalıq diktant járdeminde kiritiliwi múmkin. Mısalı : " 8 hám 4 sanlarınıń ko'beymesin jazıń, endi bolsa onı bolsa 20 sanın qosıń. Qanday ańlatpa payda baladı?". 8×4 + 20 (8 hám 4 sanlarınıń ko'beymesine 20 sanın qostıq). Onı qanday tártipte jazǵan bolsaq, sol tártipte esaplaymız. Aldın ko'beytiwdi orınlaymız : 8×4=32 nátiyjege 20 ni qosamız. Bunda 1-qosılıwshı dep 8 hám 4 sanlarınıń kóbeymesi, 2-qosılıwshı bolsa 20 ģa teń.
IV-Basqısh. Bul basqıshqa qawsırmalardı óz ishine alatuǵın ańlatpalar kiredi. Qawıslardı kirgiziwge tiyisli sabaq qollanbanıń “Júzlik” bapta kiritilgen edi. Tapsırma: bul kartochkalardan jańa ańlatpalar dúziń hám olardı oqiń. (qawıslardı kirgiziw tártibi) Balalar dúzedii hám oqıydı. Oqıtıwshı bul jerda sanlar " qosındısın", " ayırması", " ùyshe" ge qamalǵan deydi. Lekin dápterlerge bunday "ùyshelerdi "sızıw qolaysız. Sol sebepli ùyshelerdiñ polın hám shıfrın alıp taslaymız. Diywalların bolsa biraz iyildiremiz hàm qawıslar payda boladı.Joqarıdaǵı ańlatpalar tómendegishe kóriniste boladı. 10 + (7 + 2); (7- 2) +10; 10 -(7-2).
Bunda ámeller tàrtibin anıqlaw ańsat.Aldın qawıslar ishindegi nátiyjeni, keyin ekinshi ámeldi esaplaymiz.Ámeller tártibi haqqındaǵı bilimlerdi bekkemlew maqsetinde tómendegishe shınıǵıwlar usınıs etiledi. 1.Qawıslardı sonday qoyıñ, teńlikler tuwrı bolsın. 5-15:5=2 2.Juldızshalar ornına (+). (-) ámellerin qoyıñ. 38* 3 *7=34, 38*3*7=42