Tema: Matematika sabaǵında «Ólshemler» temasında oqıtıwdıń tiyimli jolları Joba

Zamanagóy muǵdar ólshemleri
Matematikada úyreniletuǵın tiykarǵı túsiniklerden biri muǵdar túsinigi bolıp tabıladı. Baslawısh klaslarda uzınlıq, deneniń massası hám kólemi, waqıt, figuranıń júzi sıyaqlı muǵdarlar úyreniledi. Baslawısh klaslarda bul muǵdarların tiykarǵı muǵdarlar dep ataladı. Bunnan tısqarı baslawısh klass oqıwshıları ayirim tuwındılıq muǵdarlar (tegis háreket tezligi hám basqalar) menen de tanısadılar. Tuwındılıq muǵdarlardı úyreniwde olardı ólshew máselesi úyrenilmeydi.
1-2-klasslarda oqıwshılar uzınlıq, massa (salmaqlıq) kólem, waqıt haqqında hám olardıń ólshem birlikleri haqqında oyda sawlelendiriwge iye boladılar.
Mısallardı sheshiw processinde olar baha, muǵdar, tezlik, aralıq, ónimlilik túsinikleri menen tanısadılar.
Temanı úyreniw processinde soǵan erisiw kerek, oqıwshılar óz-ara baylanıslı, biraq ulıwma basqa-basqa, mazmunģa iye bolǵan “muǵdar” hám “nomer” túsiniklerin anıq parqına bara alıwları kerek.
Mısalı, sım oramınan bir bólek kesip alıp, ólshem birligi detsimetrden paydalanıp, 1 dm, 2 dm, 3 dm,.. ., 20 dm sıyaqlı uzınlıqları belgilep baramız. Yaģniy usı ólshem birligin sım uzınlıǵı boyınsha izbe-iz qoyıw menen ólsheymiz hám tiyisli atı - (20 dm) jazıp qoyamız.
Eger basqa ólshem birligi, mısalı, santımetrden paydalanǵan bolsa, muǵdardıń nomer belgisi ózgeshe bolǵanına erisemiz. Bul nomerdi de tiyiwi atı menen (200 sm) jazıp qoyamız. Metr ólshem birliginen paydalansaq usı muǵdardıń taǵı bir cifrlı kóriniske iye bolamız (2 m).
Nomer hám ólshemler túsiniklerin óz-ara parıqlaw bul basqıshda usı járdemlerden asa ıqtıyatlılıq menen paydalanıw kerek boladı.
78, 40, 11, 99 sıyaqlı mısallarda belgilerdi qollaw menen baylanıslı shınıǵıwlardı qáliplestiriwde, áyne cifrlardıń (sanlardıń) ózin salıstırıw zárúrligi 23 sm, 2 dm, 5 dm, 1 m sıyaqlı shınıǵıwlardı sheshiwde bolsa muǵdarlar salıstırıp atirģanliģi qayta-qayta aytılıwı kerek.
Muǵdar hám san (nomer) sóz dizbegilerdi qollaw menen baylanıslı basqa shınıǵıwlar da sol sıyaqlı anıq hám túsinikli ańlatılıwı kerek.
Ol yamasa bul muǵdar haqqında oyda sawlelendiriwdi qáliplestiriw hám olardı ólshew usıllardı ayriqshalıqqa iye sonda da, hár bir muǵdardı úyreniwde ulıwma basqıshlardı bólek atap ótiw maqsetke muwapıq bolar edi. Oqıtıwshı hár bir muǵdardı úyreniw processinde áne usılarǵa súyene otirip, oqıwshılar iskerligin tómendegishe qurawı múmkin.
Muǵdarlardı úyretiw boyınsha metodikalıq sxema.
1. Balalarda ámeldegi usı muǵdarlar haqqındaǵı túsiniklerdi anıqlaw (balalardıń turmıslıq tájiriybesine shaqırıqıw).
2. Birdey atlı muǵdarlardı salıstırıw (shamalap kórinis, salistiriw, ólshew hám basqa hár qıylı usıllar menen).
3. Usı muǵdardıń ólshew ásbapları menen tanıstırıw.
4. Oqıwshılarda ólshew kónlikpeleri payda etiw.
5. Birdey atamadaģi muǵdarlardı qosıw hám ayırıw (máselelerdi sheshiw processinde).
6. Muǵdarlardıń jańa ólshew birlikleri menen tanıstırıw, bir atamadaģi muǵdarlardı basqa ólshem birliklerine aylandırıw. Eki birdey atlı ólshew birliklerin bir eki atlı ólshem birligine aylandırıw hám kerisinshe.
7. Eki qıylı atlı muǵdardı qosıw hám ayırıw.
8. Muǵdarlardı sanlarǵa kóbeytiw hám bolıw.
Túrli muǵdarlar haqqında qıyallardı qáliplestiriw maqsetinde túrli ámeliy shınıǵıwlar hám mısallar atqarıladı, kórsetiletuǵın hám bólek kónlikpeli qurallarda paydalanıladı. Bul jumıs barlıq oqıwshılar qatnasıwında, bólek-bólek hár bir oqıwshı menen hám gruppa usılında ámelge asıriladı.
Oqıwshılar “Muǵdar” túsiniginiń tiykarǵı belgilerin hár qıylı ámeliy shınıǵıwlar dawamında hám hár qıylı mashqalalı sharayatlar sebepli ózlestirip aladılar.
Muǵdarlar hám olardıń ólshew birlikleri menen tanısıw tekǵana ámeliy áhmiyetke shınıǵıw, áyne waqıtta ol oqıwshılarda turmıslıq mashqalalardi kóre biliw múmkinshiligin qáliplestiriw hám usınıń menen olardıń biliwge qızıǵıwshılıǵın rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi.
Jámiyette oqıtıwshı, birinshiden, ósip kiyatırǵan áwladtı tárbiyalaw, olarǵa hár tárepleme bilim beriwden ibarat bolǵan jaǵımpazlı hám de juwapker wazıypalardı atqaradı.
Oqıwshılar hár tárepleme bilimli bolıwların zaman rawajlanıwı talap qılıp atır, yaǵniy hár tárepleme saw, jetik insanlar jámiyet ushın kerek bolıp atır.
Baslawısh klasslardıń programmasında matematikalıq material menen tıǵız baylanıslıliqda túrli shamalardı da úyreniw názerde tutılǵan. Shamalarsız tábiyaattı, bolmıs álemdi úyreniw múmkin emes. Muǵdarlarda túrli obektlerdiń, bolmıs dúnyanıń ózgeshelikleri sawlelengen. Matematikada shamalar muǵdarlar dep da ataladı.
Muǵdar bul zat yamasa hádiysediń qandayda bir ózgesheligi bolıp, onı basqa zat yamasa hádiysediń sol ózgesheligi menen salıstırıw hám olardan qay-qaysısı sol qasiyetke kóbirek dárejede iye ekenligin anıqlaw múmkin. Muǵdarlardı óz gezeginde shama túsinigi menen de atawımız múmkin.
Muǵdarlar - bul anıq obekt yamasa hádiyselerdiń arnawlı ózgeshelikleri bolıp tabıladı. Mısalı, buyımlardıń aralıqqa ıye boliw ózgesheligi uzınlıq dep ataladı. Anıq obektlerdiń aralıqları haqqında aytqanimizda bul sózdi isletemiz. Sonıń anıq obektlerdiń uzınlıqları haqqında sóylegende bul shamalar bir jınslı dep ataladı. Ulıwma, bir jınslı shamalar qandayda bir jıynaq obektleriniń áyne bir ózgesheligin ańlatadı. Túrli jınslı shamalar obektlerdiń túrli ózgesheliklerin ańlatadı.
Muǵdarlardı tikkeley salıstırıw menen olardıń teńligi yamasa teń emesligin anıqlawımız múmkin. Tekseriwde anıqlaw nátiyjege ıye boliwi ushın, mısalı, bir deneniń kólemi ekinshi dene kóleminen qansha úlken (kishi) ekenligin biliw ushın shamalardı ólshew zárúr. Ólshew berilgen muǵdardı birlik retinde alınǵan sol túrdegi basqa shama menen salıstırıwdan ibarat. Salıstırıw processi qaralip atirģan shamalardıń túrine baylanıslı. Biraq bul process qanday bolıwınan qaramastan, ólshew nátiyjesinde shama tańlap alınǵan birlik boyınsha málim sanlı baha qabıl etedi.
Muǵdar (shama) túsinigi quramalı túsinik bolıp, oqıwshılardıń mektepte pútkil oqıw dáwirinde qáliplestiredi.
Baslawısh mekteptiń wazıypası sonda, ol balalarda shamalardı úyreniwdiń intuitiv túsinikli usılın payda etiw bolıp tabıladı, bunıń nátiyjesinde balalarda muǵdarlar zatlar hám hádiyselerdiń ólshew menen baylanıslı bolǵan ózgeshelikleri ekenligi haqqında qıyallar payda bolıwı kerek.
Matematikada úyreniletuǵın tiykarǵı túsiniklerden biri muǵdar túsinigi bolıp tabıladı. Hár bir muǵdardı úyreniw stilistikasınıń ayriqsha qásiyetleri ámeldegi bolsada, biraq zat yamasa hádiyseniń ózgesheliklerin úyreniwde ulıwma jantasıw, muǵdarlardı úyreniwdiń ulıwma stilistikası haqqında sóylew imkaniyatın beredi. Bul stilistika (haqqında) tiykarında ámeliy usıl jatadı. Máseleler menen islew tiykarında, anıq sezim qabıllaw qábiletine súyene otirip, baslawısh klass oqıwshıların muǵdarlar ushın ulıwma bolǵan ózgeshelikleri menen tanıstırıw múmkin.