Tema: Matematika sabaǵında «Ólshemler» temasında oqıtıwdıń tiyimli jolları Joba

1.2. Baslawısh klass matematika sabaqlarında ólshemlerdı úyretiwdiń áhmiyeti
Muǵdar haqqındaǵı qıyallardı rawajlandırıwda kólem hám massa menen xarakterlenetuǵın ózgeshelikleri menen tanıstırıw járdem beredi. «Ídıslardıń sıyımlılıģı» hám «litr» túsinikleriniń kiritiliwi zatlardıń ózgeshelikleri haqqında keńislikdegi qıyallardıń rawajlanıwına járdem beredi.
«Litr» sabaǵına tayarlıq dáwirinde balalarda zatlardıń kólemlik ózgeshelikleri haqqındaǵı qıyallardıń qáliplesiwine járdem beretuǵın shınıǵıwlardı kirgiziw kerek.
Massanı ólshew. Uzınlıq, kólem haqqındaǵı qıyallardı qáliplestirayotganda biz tiykarlanıp kóriw xossiga tayanamiz. Massa túsinigin qáliplestiriwde «barik» (grekshe «baros» — salmaqlıq) tayaniladi. Qálegen dene jerge tartılıwı nátiyjesinde tayanshga basım beredi yamasa ildirilgen ipni nıqlaydı. Kaftga, gewdege beriletuǵın bunday basım áne sol «barik» hisni beredi. Barik basım muǵdarı massaǵa tuwrı proporsional. Dene massası qansha úlken bolsa, salmaqlıq xissi sonsha úlken boladı. Salmaqlıq kúshiniń massaǵa proporsionallıǵı sebepli, kóbinese bul eki túsinik: massa hám salmaqlıq shálkestirib yuriladi. Oqıwshılar kóbinese «massa» termini ornına «og'irlik» terminin isletediler. Bul fizikada eki túrli túsinikler bolıp tabıladı.
Salmaqlıq — vektor muǵdar. Salmaqlıq — bul dene tayanshga basatuǵın yamasa qıstırıp qoyıwdı tartatuǵın kúsh bolıp tabıladı. Salmaqlıq tayanshning jaǵdayına baylanıslı. Eger tayansh vertikal yunalishda tezleniw menen háreketlense, ol túrde dene zurikish yamasa salmaqsızlıq jaǵdayında bolıwı múmkin. Salmaqlıq tayansh jaǵdayına baǵlıq. Salmaqlıq prujinali dinamometr menen olshenedi. Salmaqlıqtıń ólshem birligi — nyuton.
Massa — skalyar muǵdar. Fizika nızamları massanı energiyanıń ózgeris ólshewi retinde ashıp beredi. Massa richagli tárezilerde olshenedi. Massanıń ólshem birligi kilogramm bolıp tabıladı.
Baslawısh mektepte tek deneniń massası uyreniledi, usınıń sebepinen «Salmaqlıq», salmaǵın «tortish», «og'irlik taslari», «og'irligini teńlestirish» sózlerin ılajı bolǵanınsha isletmay, «massa», «jismlarning massasın ólshew», «massani ólshew ushın ásbap», «massa ólshewshi» sózlerinen paydalanıw kerek.
Zatlardı massası boyınsha parıqlay alıw qábileti, túrli massalı zatlardı «og'ir», «yengil» sózleri menen belgilew qábileti balalarda ámeliy turmıs tiykarında bul waqıtqa kelip payda bulgan. Endigiden bul temanı urǵanishdan maksad massa x, akida anik oyda sawlelendiriwdi forma - lantirish, balalardı massa birlikleri (kg, g, s, t) menen tanıstırıwdan ibarat.
Jaqındaǵı sawda dúkanına barılsa, balalar úlken massalardı onlıq hám júzlıq tárezilerde ólshew menen tanısadılar.
Massa birliklerinde kórsetilgen muǵdarlardı qosıw hám ayırıw onlıq sanaq sistemasında natural sanlar ústinde tiyisli ámeller menen uyqas qóyıladı.
Waqıt ólshewlerin úyreniw. waqıt filosofiyalıq kategoriya, waqıt materiyaning jasaw forması bolıp tabıladı, usınıń sebepinen oǵan anıqlama beriwdiń ılajı yuq. waqıt túsinigi adamdıń ámeliy iskerligi processinde qáliplesedi.
Temanı úyreniwdiń tiykarǵı waziypası balalardı waqıt birlikleri hám olardıń munasábetleri menen tanıstırıw, waqtın saat boyınsha anıqlawǵa úyretiw bolıp tabıladı.
Waqıt bul hádiyselerdiń dawamıy ekenligi haqqında dáslepki tasavvurlarni balalar kún, hápte sıyaqlı birlikler menen tanısıp payda etediler. Hár kúni mektepke barıw kerek. Qandayda bir waqıttan keyin hádiyse tákirarlanadı. Kún ótti, tugadi. Bir neshe kúnden keyin shınıǵıwlardan azat bulinadigan kún keledi — bir hápte ótti.
Baslawısh klasstıń tayarlıq dáwirinde «oldin», «keyin» (ilgeri) túsinikleri kiritiledi. Bul túsiniklerdi bekkemlew ushın oqıtıwshı sabaqlıqtaǵı súwretlerge uqsas waqıt haqqındaǵı qıyallardı ashıp beretuǵın bir neshe súwretler sistemasına ıyelewi kerek. Keyinirek táwliktiń bólimleri: tań, kunduz, keshte, tún túsinikleri, «bugun», «kecha», «ertaga» túsinikleri qáliplestiredi.
Oqıw jılı dawamında balalar hápte kúnleri atların, aylar rejimin bilip aladılar. Usınıń sebepinen kursatma qóllanba retinde klassta jırtma kalendarǵa ıyelew yamasa kórsetiw etiletuǵın kalendar jasap alıw paydalı bolıp tabıladı. Náwbettegi oqıwshı hár bir ótken kunni belgilep baradı.
Balalardıń tájiriybesinde kóp ushırasıp turatuǵın waqıt aralıqların salıstırıwlaw waqıt bul muǵdar ekenligi haqqındaǵı oyda sawlelendiriwdi qáliplestiredi. Mısalı, qay-qaysısı kóp waqtın aladı: mektepke keliwme yamasa mektepdegi shınıǵıwlarma, sabaqpa yamasa tánepispe, oqıw sheregime yamasa demalısba; qay-qaysısı kem waqtın aladı: oqıwshınıń mektepdegi shınıǵıwima yamasa ata-anasınıń jumıs kúnime. Waqıt boyınsha «uzaqraq», «qisqaraq» sózleri kiritiledi. Adamlardı jası boyınsha salıstırıp, balalar jası úlken, jası kishi, jasları teń túsiniklerin iyeleydiler.
Kishi jasdayaq balalar waqtın saat anıqlıǵında anıqlawdı úyrenip aladılar.
Ekinshi klassta waqıt ólshewlerinen: táwlik, saat, minut, ay, jıl úyreniledi.
«Waqıt ólshemleri» teması boyınsha sabaqlarda oqıwshılarǵa adamlar turmısında waqtıniń áhmiyetin túsintirip beriw, waqıt ólshewleriniń payda bolıwın balalar ózlestira alatuǵın dárejede túsindiriw oqıwshılardıń waqıt ólshewleri arasındaǵı munasábetlerdi qanshellilik biliwlerin anıqlaw kerek. Sáwbetten bólek keltiremiz:
«Adamnıń pútkil turmısı waqıt ishinde ótedi. Insan ushın waqtın ólshew, taksimlash hám kadrlaw áhmiyetli bolıp tabıladı. waqıt úzliksiz utadi, uni tuxtatish xam, kaytarish da múmkin emes. Hár bir jumıs óz dawam etiw waqtine iye. Mine biziń sabaǵımız: ol bası hám aqırına iye. Búgingi kún-chi? Onıń de bası hám aqırı bar. Hádiyselerdiń dawam etiw waqti haqqında sóylegende, biz waqtın názerde qamtımız. Salıstırıwlaw múmkin bolǵan hámme zat muǵdar menen xarakterlenedi. waqıt bul muǵdar bolıp tabıladı. Hár bir adam ushın óz turmıs waqtı ólshep berilgen. Turmısda bolsa kóp zat etiwge ulgurish kerek. Sol sebepli biz waqtın ólshewdi biliwimiz kerek. waqtın kanday ólshew kerek? Óytkeni onı 1 m sızǵısh sıyaqlı yamasa 1 kg lik tas sıyaqlı qolda ustap bolmaydı-g'oy. Biraq adam bayqaǵısh. Adamlar júdá áyyemgi-áyyemginde bir quyash shıǵıwınan náwbettegi quyash shıǵıwınasha birdey waqıt ótiwin payqaganlar. Teń waqıt aralıqlarında tákirarlanatuǵın hádiyseler waqıt ólshewleri bolıp xizmet etiwi múmkin. Siz endi quyash nege shıǵıwı hám batıwın bilesiz, sebebi Jer óz o'qi átirapında aylanadı. Jerdiń óz o'qi átirapında tolıq aylanıw waqtı táwlik dep ataladı.
Táwlik — bul úlken waqıt aralıǵı. Bir táwlik dawamında adam kup zat etiwge ulguradi. Mine, Siz balalar uxlashga, mektepke keliwge, shuǵıllanıwǵa ulgurasiz... Biraq hámme de sabaqtıń baslanıwına keshikmasdan keliwi ushın ne qılıw kerek? Taǵı da kishi waqıt ólshewi kerek. Mine ol. Saat. shesternyalar hám prujinalardan ibarat bul quramalı mexanizm millarni sheńber boylap aylanıwǵa májbúr etedi. Mine bul uzın mil bir táwlikte sheńberdi 24 ret aylanıp ótedi. Úlken mil bir aylanıwı ushın ketken waqıt bir saat dep ataladı (kartochka quyıladı ).
Saat. Úlken mil sanok boyınsha neshinshi ret sheńber- jatqanın biliw ushın, yaǵnıy saat nesheligin biliw ushın ol menen kishi mil baylanısqan hám ol saat mili dep ataladı. Sanlar jazılǵan sheńber siferblat dep ataladı. Pútkil sheńber 12 teń bólekke bólingen hám hár bir bólek janına tártip menen sanlar jazılǵan. Hár bir saattıń baslanıwın úlken mil 12 sanında turǵanında kórsetedi, sanaq boyınsha saat nesheligin qısqa saat mili kórsetedi. Saatlar modeli boyınsha waqtın aǵın suwdıń eń tereń jeriiz. oqıtıwshı waqtın aytıwdı uyretedi, Bir saat — bul kóppa yamasa azba? Biziń sabaǵımız tánepis menen birge derlik 1 saat dawam etedi. Eger sabaqta tapsırmalardı orınlaw waqtına qatań ámel etilse, júdá kóp bilim alıw múmkin. Usınıń sebepinen saattı kishilew ólshewlerge bolıw kerek. Onıń ushın sheńberdi 60 ta teń bólimge bolǵanlar. Úlken mil bul bir bólimdi basıp ótiwi ushın ketken waqıt minut dep ataladı. Bir aylanıwda minut mili 60 bólimdi basıp ótedi. Sonday eken, 1 soat—60 minut.