Tema: Matematika sabaǵında «Ólshemler» temasında oqıtıwdıń tiyimli jolları Joba

2. 2. 3-4- klaslarda muǵdarlardı ólshew metodikası
Bizdi qorshap turǵan tábiyaat daǵı barlıq zatlar (predmet, hádiyseler) ni organayotganimizda, bul zatlardıń birpara umuniiy qasiyetke, yaǵnıy uzınlıq, awirliq hám taǵı basqalarǵa iye ekenligin korishimiz hám tastıyıqlawımız múmkin. Bul sapalar túrli predmetlerde túrli jaǵdaylarda payda boladı. Baslawısh klasslardıń programmasında matematikalıq material menen tıǵız baylanıslılikda túrli muǵdarlardı da o'ganish názerde tutılǵan. Muǵdarlarsız tábiyaattı, bolmıs álemdi úyreniw múmkin emes. Muǵdarlarda túrli obektlerdiń, bolmıs dúnyanıń ózgeshelikleri sawlelengen.
Matematikada uyreniletuǵın tiykarǵı túsiniklerden biri muǵdar túsinigi bolıp tabıladı. Muǵdar — bul zat yamasa hádiysediń sol ózgesheligi menen salıstırıwlaw hám olardan qay-qaysısı sol qasiyetke kóbirek dárejede iye ekenligin anıqlaw múmkin.
Muǵdar túsinigi quramalı túsinik bolıp, oqıwshılardıń mektepte pútkil ótiw dáwirinde qáliplestiredi. Sol sebepli baslang'lch klaslarda uzınlıq, deneniń massası hám kólemi, waqıt, figuralarning júzi sıyaqlı muǵdarlar uyreniledi. Baslang'lch klaslarda qaralatuǵın bul muǵdarlardı tiykarǵı muǵdarlar dep ataladı. Bunnan tısqarı baslang'lch klass oqıwshıları birpara tuwındılıq muǵdarlardı o'ganishda olarǵa salıstırǵanda baslanglch klassta shıyesh máselesi qoyılmaydı.
Baslawısh klaslarda tiykarǵı muǵdarlardı úyreniw arifmetik materialdı úyreniw menen tıǵız baylanıslılikda ámelge asırılıwın jaqsı bilamiz.
Hár bir muǵdardı úyreniw stilistikasiniń ayriqsha qásiyetleri ámeldegi bolsa-da, biraq zattıń yamasa hádiysediń ózgesheliklerin úyreniwge ulıwma jantasıw muǵdarlardı úyreniwdiń ulıwma ushibiyoti haqqında sóylew imkaniyatın beredi. Bul uslibiyot tiykarında ámeliy usıl jatadı. Zatlar menen islew tiykarında, sezimiy qabıllaw qábiletine súyene otirip, kishi jas daǵı mektep oqıwshıların muǵdarlar uchim ulıwma bolǵan ózgeshelikleri menen tanıstırıw múmkin.
Baslawısh mekteptiń wazıypası sonda, ol balalarda muǵdarlardı úyreniwdiń intuitiv túsinikli usılın payda etiw bolıp tabıladı, bunıń nátiyjesinde balalarda muǵdarlar, zatlar hám hádiyselerdiń ólshew menen baylanıslı bo' lgan ózgeshelikleri ekenligi haqqında qıyallar payda bolıwı kerek.
Jańa ólshem birliklerine tiyisli sanaq birlikleri kiritilgenliginen keyin kiritiledi. Atlı sanlar payda etinishi, jazılıwı hám o'qilishi abstrakt sanlar ústinde hám atlı sanlar ústinde atqarıladı.
Matematika, fizika hám mexanikada bir-birinen zárúrli parq etiwshi eki qıylı muǵdarlar ushraydı: birdeyi muǵdarlar, ózlerin birlik ushın qabıl etilgen bir jınslı muǵdar menen shıyesh nátiyjesinde tabılǵan bir san menen tolıq anıqlanadı. Bunday muǵdarlar a va b miqdorlar ushın a + b miqdor bir bahalı anıqlanadı va n a va b ni muǵdarlar yig'ndisi dep ataladı.
Mısalı, agar a — AB kesindiniń uzınlıǵın ańlatpalasa, b- BS kesindiniń uzınlıǵın ańlatpalasa, ol halda AS kesindiniń uzınlıǵı AB hám BS kesindi uzınlıqlarınıń jıyındısına teń boladı.
1. Hár qanday bir jınslı eki shama salıstırıwlanıwı múmkin. Mısalı, almanıń massası, ǵarbız massasınan kishi, tuwrı tórtmuyushning keri tárepleri teń.
2. Bir jınslı muǵdarlardı qosıw múmkin, qosıw nátiyjesinde sol jınslı muǵdar payda boladı. Bunı basqasha etip túsintiretuǵın bolsaq, hár qanday a + b orinli boladı. Obekttiń birdey ózgesheligin bildiriwshi muǵdarlar bir jınslı muǵdarlar dep ataladı:
3. Muǵdar haqıyqıy sanǵa kópaytirilsa, nátiyjede sol jınslı muǵdar payda boladı.
Mısalı, AB kesindining a uzimligi x = 2 ge kópaytirilsa, yaǵnıy AG kesmaning 2 a uzınlıǵın payda etemiz.
4. Bir jınslı muǵdarlar ayrıladı, bunda muǵdarlar ayırması dep sonday s muǵdarǵa aytıladıki, onıń ushın a=b+c skalyar muǵdarlar yamasa tek skalyar dep ataladı. Mısalı, temperatura, deneniń kólemi, dene massası hám taǵı basqalar skalyar muǵdarlarǵa mısal bóle aladı.
5. Bir jınslı muǵdarlar bólinedi, bunda bólindi muǵdarlardı sanǵa kóbeymesi arqalı anıqlanadı : a hám b muǵdarlardıń bólindi dep sonday x teris emes haqıyqıy sanǵa aytıladıki, onıń ushın a=x*b orınlı boladı. Bul x san a hám b muǵdarlardıń qatnası dep ataladı hám kórinisinde jazıladı. Mısalı, AC kesindi uzınlıǵınıń AB kesindi uzınlıǵına qatnası 2 ge teń.


Juwmaq
Muǵdarlar haqqındaǵı qıyallardı qáliplestiriwde tiykarlanıp ámeliy metodlar hám labaratoriya jumıslarınan paydalanıladı. Bunday islerdi orınlawda sezim shólkemlerinen hám ásirese, qoldıń háreketlentiriw apparatınan paydalanıw oqıwshılardıń predmetke qızıǵıwshılıǵın oyatadı, jumıs keyipin jaratadı, aktivlikke odaydı. Bul bolsa pedagogika kózqarasınan qımbatlı bolıp tabıladı. Ámeliy jumıslar ótkeriwde mashqalalı jaǵdaylar jaratıw ushın jaqsı sharayatlar jaratıladı.
Átirap - bolmıstı óz «Jańa ashılıwları» arqalı bilip alıw balalar ushın qızıqlı bolıp tabıladı. Oqıwshılardı kishi izertlewshi ornına qoya alǵan, oqıwshılardıń jeke pikirin oyata alǵan oqıtıwshı keyin ishda nátiyjeli nátiyjelerge erise aladı. Mashqalalı oqıwdıń maqseti de, mazmunı da sonnan ibarat.
Muǵdarlar haqqındaǵı qıyallardı tuwrı hám puqta qáliplestiriwde kórgezbelilikning túrli quralları túp nusqalar, modeller, sızılmashılıq hám ólshew ásbapları, plakatlar, súwretlerden keń paydalanıw kerek.
Túrli esaplawlar hám soǵıwlardı orınlawda anıqlıq hám tártiplikke ámel qılıw oqıw áhmiyetinen tısqarı tárbiyalıq áhmiyetke de iye. Tártip orınlanǵan o'Ichash hám grafik jumıslar balalardıń estetik tárbiyalaw imkaniyatın beredi, olardıń sharshawların azaytadı, itibarın asıradı.
Muǵdarlardı tikkeley salıstırıwlaw menen olardıń teńligin anıqlawımız múmkin. Tekseriwde anıqlaw nátiyjege ıyelew ushın, mısalı bir dene massası ekinshi dene massasınan qansha úlkenligin biliw ushın muǵdarlardı ólshew zárúr.