Tema: Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde fizikaliq tárbiyani shólkemlestiriwde milliy qadriyatlardan paydalaniw mazmuni kirisiw I bap. Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde balalardii tarbiyalawda fizikaliq tarbiyaning

II BAP. MEKTEPKE SHEKEMGI BILIMLENDIRIW SHÓLKEMLERINDE MILLIY QADRIYATLARDAN PAYDALANGAN HALDA BALALARDI TARBIYALAW
2.1. Milliy oyınlardıń bala tárbiyasında tutqan ornı
Prezidentimiz Sh.Mirziyayev jetkinshek tárbiyasına úlken áhmiyet berip, Sonday degen edi; “ jetkinshekti tárbiyalaw biz ushın eń tiykarǵı wazıypadir” Sonnan kelip shıǵıp, házirgi waqıtta Ózbekstan pedagogikalıq jámiyeti tárbiyanıń ádetiy bolǵan formaları hám usılların ızlep tabıw, ósip baratırǵan áwladta bekkem ulıwma insanıylıq isenim hám qarawların qáliplestiriw; shaxsda milliy mádeniyat hám milliy qádiriyatlardı húrmet qılıw, abaylap asıraw sezimlerin ósiriwge dıqqatin qaratiwimiz kerek.
Joqarıdaǵı fikirlarga tıykarlanıp, ósip baratırǵan áwladtıń tárbiya sistemasında xaliq pedagogikası tájiriybeleri, atap aytqanda, milliy halq oyınları jaslardıń xarakteri hám sanasına basqarıwshı qural, tiykarǵı kúsh dep esaplaw múmkin.
Milliy háreketli oyınlardan paydalanıw processinde baslanǵısh mektep oqıwshılarınıń tómendegi ayriqsha qásiyetlerin esapqa alıw kerek:
1. Bala adamlardıń foliyati, olardıń predmetlerge munasábeti hám óz-ara mámilesine, munasábetine qızıǵadı.
2. Balalar xalıq oyınlarında átirapdaǵı waqiyaliktin eń sırtqı manili kewilli sezimli táreplerin sáwlelendirediler.
3. Milliy oyınlarda bala úlkenler menen birdey sharayatta, birden-bir jerde jasap atırǵanın sezim etken halda óz qálewin ámeliyatqa nátiyjeni ámelde qollanıw etedi.
4. Úlkenlerdiń turmısı hám iskerligine kirisiw balanıń oyda sawlelendiriwi tımsalları jol menende kórinetuǵın sonda da, ulıwma onıń anıq jeke turmısında óshpeytuǵın ız qaldıradi.
Juwmaq etip bilay múmkin, milliy xalıq oyınlarından paydalanıwda, olardı qóllawda sonı esapqa alıw kerek, bul jas daǵı balalar anıqlıqtı talap etetuǵın mayda háreketlerge qaraǵanda keń, kúshli háreketlerge talay beyim boladılar. Bunı balalar jas dáwirlerin islep shıqqan ullı pedagog YA.N.Komenskiy da waqıtında aytıp ótken edi. Ulıwma bul jasda balalar oǵırı jıldamlıǵı menen ajralıp turadı. Jıldamlıq bolsa arnawlı, aqılǵa say tashkil etilishni, háreketke soluvchi júriw-turıw formalarınıń tuwrılıǵın talap etedi.
Balalardıń bul jasında tormozlanıw hám qozǵalıw processlerin teń salmaqlılıqlıǵın júzege keltiriwde úlkenler talabınıń sistemalılıǵı hám ózin tuta biliwge ádetlentiriw úlken rol oynaydı.
Milliy oyınlar jaslar, ásirese mektep oqıwshıları jaxsı kórip, qızıǵıwshılıq menen oynaydi. Bunday oyınlar fizikaliq tárbiyası sabaqlarida gana emes, bálki háwliler hám baǵ, parklarda dem alıw saatlarında oynaladi. Zárúrli sapalardı rawajlandırıwǵa mólsherlengen ulıwma rawajlantıratuǵın hám arnawlı shınıǵıwlarǵa tiyisli bayanlangan material kóbirek oyın formasında beriledi, lekin shınıǵıwlardı tusindiriw hám aktiv dem alıw ushın qısqasha pauzalar bolǵan kishi dozada úzliksiz atqarıladı. Oyın shınıǵıwlarınan keyin bosagannan son, áste juriletugan shınıǵıwlardı yamasa dıqqattın o'siretugin shınıǵıwlardı beriw kerek.
Xalıqtıń sawlıgın bekkemlew Ózbekstandaǵı fizikalıq mádeniyat tiykarǵı waziypasınan biri bolıp tabıladı. Istiklol dáwirinde, ásirese, sport hám fizikaliq tárbiyasına itibar kúnden-kunga kúsheyip barıp atır. Fizikaliq tárbiyası aldında fizikalıq mádeniyat hám sporttı xalqımızdıń turmısına kóbirek sıńırıw ; jaslardı ǵárezsizlik ruwxında tárbiyalawda jimoniy tárbiya hám sporttıń barlıq hár túrli formalarınan, atap aytqanda, xalıq dástúrlerineden keń paydalanı, insanlardıń den sawligin jaqsılaw waziypalarin Ana watan qorǵaniwina tayarlaw hám Sol sıyaqlı úlken wazıypalar turıptı. Xalqımızdıń milliy oyınları bolsa áne Sol maqsette keń qollanıp kelinip atırǵan zárúrli fizikalıq hám sport qurallarından biri bolıp tabıladı. Sol sebepli xalıq milliy háreketli oyınlarına itibardı kúsheytiw zárúriyatı jáne de ayqın kórinip atır.
Qádiriyatlarǵa itibar qaratıw Shıǵıs xalıqları mádeniyatınıń júdá kóp elementleri (elementleri) ni saqlap qalıwǵa hám olardn ámeliy foliyatda paydalanıwǵa múmkinshilik jaratıladı. áyyemgi jergilikli xalıqlarımız ushın dástúriy milliy oyınlar hám milliy bellaShuvlar qashanlar bolıp tabıladı olar ómiriniń ajıralmaytuǵın bir bólegi bolǵan, olar xalıq dástúrlerinde, úrp-ádetlerde hám úrp-ádetlerde ǵárezsiz bir tarawdıń retinde iskerlik kórsetip kelgen, bekkem orın alǵan fizikalıq mádeniyat, úrp-ádetlerinde hám ǵárezsiz bir tarawdıń retinde iskerlik kórsetip kelgen, mutahkam orın alǵan. Fizikalıq mádeniyat bunday ózine qurallar járdeminde babalarimiz ósip kiyatırǵan áwladta shaqqanlıq, epshillik, kúshlilik hám taqat sıyaqlı ayrıqshalıqlardı qáliplestiredi. Perzentlerin turmıs qıyınshılıqlarına vatabiatning qıyınshılıqlarına salıstırǵanda sabırlı, quwatlı etip tárbiyalaganlar.
Jetkinshektiń fizikalıq tárepten to'kis saw miynetke hám watandı qorǵaw etiwshi formasında ósiwinen xalıq da, jámiyet de mápdar. Onıń ushın oqıwshılar fizikalıq mádeniyat menen tereń Shuǵıllanıwları, túrli milliy oyınlardan paydalanıw sheberligin iyelewleri kerek boladı. Bul bolsa jetkinshek tárbiyasın jáne de kúsheytiw, olardı óz xalqi, ǵárezsiz mámleketi vajamiyati aldındaǵı minnetin sezim etiw ruwxında tárbiyalaw sıyaqlı oǵada zárúrli wazıypalar menen baylanıslı. Balalarda mektepte o'qiy baslaǵan birinshi kúninen baslap-aq miynetke muhabbat, ıskerlik, baslaǵan jumısın aqırına jetkiziw, turaqlılıq qásiyetlerin qáliplestiriw múmkinshiligi jaratıladı. Bunda fizikalıq mádeniyat barlıq zamanagóy quralları menen birge ózbek xalıq milliy oyınları júdá qol keledi, sebebi bul oyınlar balalardı fizikalıq, psixik, ruwxıy tárepten tárbiyalawdıń barlıq táreplerin óz ishine ala biladi. Sebebi, millettiń keleshegi bolǵan jaslardı saw, jetik hám kámal insan etip tayarlaw ǵárezsiz Ózbekstanımız kelesheginin bekkem bolıwına xızmet etedi.
Milliy xalıq oyınları hám milliy sport túrleri tariyxıy rawajlanıw processinde saldamlı ózgergeni, hár bir ekonomikalıq basqarıw princpı olardıń mazmun hám qaǵıydalarında óziniń arnawlı bir izini qaldırǵanı haqqında joqarıda toqtalgan edik. birpara oyınlardıń atı hám qaǵıydaları házirshe saqlanıp qalǵan. Áne Sonday oyınlardan paydalanıwda olardıńbolalarga fizikalıq tásirden tısqarı tárbiyalıq tásir kórsetiwin da názerden soqit etpeslik, dóretiwshilik qóllawdı maqsetke muwapıqlastırıw kerek. Mısalı, “Ílaq” oyını degende ádetde at menen oynalatuǵın, shabandozlar haqıyqıy ılaq ushın gúresetuǵın áyyemgi kókpar oyını tuSonıladi. Balalarǵa mólsherlengen “Ílaq” oyını otsiz ótkeriledi, oyınshılar bir bólek eshki terisi jabıwtrilgan toldırma toptı alıw ushın gúresediler. Oyın qaǵıydalarınıń birpara tárepleri úlkenlernikiga uqsap ketedi. Operativlik, shaqqanlıq hám kúshlilikti tárbiyalaytuǵın bul oyın katt tárbiyalıq áhmiyetke de iye, bunda bir-birin hurmt qılıw, shın júrekten munasábet, turpayılıq etpeslikka úlken itibar briladi.
Xalıq milliy háreketli oyınları balalardıń fizikalıq sapaların rawajlandırıwda zárúrli rol oynaydı. Sebebi oyınlar oqıwshılardıń qızıǵıwshılıqların asıradı, olarǵa zawıq baǵıshlaydı, jumıs qábiletleriniń tezirek tikleniwin támiyinleydi. Oyınlar sebepli balalar sharshawdı unutadilar, shınıǵıwlardı dıqqat menen orınlawǵa háreket etediler. Xalıq milliy oyınlarınıń barlıǵı balalardıń organizmlerine pútin tásir ótkeredi. Sol sebepli de oyınlarǵa ulıwma fizikalıq tásir kórsetiwshi retinde qaraw kerek. Qandayda bir oyın joqki, ol ayırım fizikalıq sapanı rawajlantıratuǵın qural bolıp esaplanmasin. Mısalı, “Taqıya kiyiwde kim jeńimpaz?” milliy oyınında tek shaqqan bolıpǵana qalmay, bálki epshil, bayqaǵısh bolıwǵa da shaqırıq etiledi.
Fizikalıq mádeniyat sistemasındaǵı barlıq tarawdıń hám basqıshlardıń birden-bir hám birden-bir maqseti-insandı tuwrı jasawǵa tayarlaw bolıp tabıladı. Baslanǵısh klass oqıwshıları fizikaliq tárbiyasınıń wazıypaları balalardıń jasına tán qásiyetlerin esapqa alǵan halda anıqlanadı, lekin bunda fizikalıq mádeniyat ulıwma maqseti názerden qashirilmaydi.