Tema: Sanaat ka’rxanalarin qarji menen ta’miynlewdin’ ekonomikaliq na’tiyjeligi Mazmuni

Islep shıǵarıw ǵárejetleriniń mánisi, quramı hám elementleri

Islep shıǵarıw processinde paydalaniletuǵın kárxananıń ózine tiyisli resurslar sarpı (mısalı, fermer xojalıǵında tiykarǵı qurallar tozıwı, xojalıqtıń ózinde islep shıǵarılǵan ot-jem, organikalıq tóginler, tiykarǵı padaǵa ótkerilip atırǵan jas sharba buyımları hám basqalar ) kárxananıń ishki ǵárejetlerin, sırtqı buyım jetkezip beretuǵınlar hám basqa subyektlardan satıp alınǵan resurslar ushın tólewler kárxananıń sırtqı ǵárejetlerin quraydı.

Qısqa múddetli dáwirde ónim kóleminiń ósiwine salıstırǵanda ǵárejetler turaqlı jáne ózgeriwshi ǵárejetlerge boMinadi.
Turaqlı ǵárejetler ónim kóleminiń ózgeriwine baylanıslı bolmay, kárxananıń málim bir waqıt aralıǵinda jumsawı qatań belgilep qoyılǵan ózgermeytuǵın ǵárejetlerin bildiredi. Buǵan tiykarǵı qurallardıń amortizatsiyasi, basqarıw xızmetkerleriniń mıynet haqı, sug urta tólewleri,
telefon ushın abonentlik tólewi hám ijara tolovlarini mısal etip keltiriw múmkin. Turaqlı ǵárejetlerdiń ayriqsha ózgesheligi sonnan ibarat, ónim kóleminiń asıp barıwı menen bir birlik ónimge tuwrı keliwshi ortasha turaqlı ǵárejetler azayıp baradı.
Ózgeriwshi ǵárejetler muǵdarı ónim islep shıǵarıw kóleminiń ósiwi yamasa azayıwına qaray ózgerip turadı, yaǵnıy ónim kólemi ózgeriwine proporcional boladı. Ózgeriwshen ǵárejetler quramına jumısshılardıń mıynet haqı hám oǵan salıstırǵanda ajıratılǵan qarjılar, shiyki zat, janılgi-maylaw materially janar may hám energiya, transport ǵárejetleri hám basqa qurallar parqı kiredi. Ózgeriwshen ǵárejetlerdiń ayriqsha ózgesheligi sonnan ibarat, ónim kóleminiń asıp barıwı bir birlik ónimge tuwrı keliwshi ortasha ózgeriwshi ǵárejetlerdiń ózgeriwine onsha tásirko'rsatmaydi.
Turaqlı jáne o zgaruvchi ǵárejetler jıyındısı kárxananıń ulıwma ǵárejetlerin (TS=G'S+US) quraydı. Bunnan tısqarı ónim óndiristiń (Q) bir birligine sarplanǵan o^acha ulıwma ǵárejetler túsinigi de bar. Ulıwma ǵárejetler summasın ónim islep shıǵarıw kólemine bolıw arqalı tabıw múmkin.
Óndiristiń dáslepki basqıshında, materiallıq resurslar hám tiykarǵı qurallar tolıq bántlik dárejesine eriwmegen dáwirde, ortasha turaqlı ǵárejetler ma`nisi joqarı boladı hám islep shıǵarıw kóleminiń asıp barıwı menen ol azayıp barıw ózgeshelikine iye. Ortasha ózgeriwshi ǵárejetler islep shıǵarıw kólemi optimal shegaraǵa etgenge shekem azayıp baradı, biraq odan keyin óndiriske qosılǵan artıqsha resurslar nátiyjesiz bolıwı sebepli, ortasha ózgeriwshi ǵárejetler artıp baradı.
Keyingi hár bir qosımsha ónim birligin óndiriske sarplanatuǵın ǵárejetler shegaralıq ǵárejetler dep júritiledi. Onı ulıwma ǵárejetler summasınıń ósińki bólegin ónim kóleminiń ósińki bólegine bolıw arqalı tabıw múmkin. Shegaralıq ǵárejetler islep shıǵarılıp atırǵan hár bir qosımsha ónim birligi kárxanaǵa qanshaǵa túsiwin ko rsatadi. Bir birlik ónim óndiriske ketetuǵın materiallıq, miynet hám basqa ǵárejetler sarpı optimallasıp barǵan sayın shegaralıq ǵárejetler azayıp baradı. Biraq, kárxananıń islep shıǵarıw quwatlaridan paydalanıw múmkinshilikleri tolıq bántlikke eriwgech, keyingi birlik ónimdi islep shıǵarıw ǵárejetleri barǵan sayın qımbatlasıp baradı.
Nátiyjede júzege keletuǵın ǵárejetler Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 1999 -jıl 5-fevral daǵı 54-sanlı sheshimi menen tastıyıqlanǵan " Ónimler (jumıslar, xızmetler) ni islep shıǵarıw hám satıw ǵárejetleri quramı hám de finanslıq nátiyjelerdi qáliplestiriw tártibi to'gTisidagi Qaǵıyda”ga muwapıq tómendegishe gruppalanadı :
1. Ónim islep shıǵarıw ózine túser bahası payda etiwshi ǵárejetler:
- ishlab shıǵarıwdıń materiallıq ǵárejetleri;
-islep shıǵarıw ózgeshelikine iye;
- ishlab shıǵarıwǵa tiyisli tiykarǵı qurallar hám nomoddiy aktivler amortizatsiyasi;
- ishlab shıǵarıw áhmiyetine iye basqa ǵárejetler.
2. Islep shıǵarıw ózine túser bahasına kiritilbeytuǵın, biraq tiykarǵı iskerliginen alınǵan paydanı anıqlawda esapqa alınatuǵın dáwir ǵárejetleri:
-ónimdi satıw ǵárejetleri; -basqarıw ǵárejetleri;
- boshqa operatsion ǵárejetler.
3. Kárxananıń umumxo'jalik iskerliginen alınǵan paydasın anıqlawda esapqa alınatuǵın finanslıq iskerlik boyınsha ǵárejetler:
-procentlerboyichato'lovlar;
- mol-mulkni uzaq múddetli kireyge (lizingga) alıw tólewleri;
- xorijiy valyuta menen operatsiya boyınsha unamsız kurs ayırmashılıqları ;
- qimmatli qaǵazlarǵa qoyılǵan mablag larni qayta bahalaw ;
- moliyaviy iskerlikke tiyisli basqa ǵárejetler.
4. Kárxananıń ádetdegi iskerligine uyqas kelmaytuǵın, bir neshe
jıllar dawamında tákirarlanıp turmaytuǵın hám kishi isbilermenlik kárxanası
boshlig ining (múlk iyesiniń) qabıl etken basqarıw qararlarına baylanıslı
bolmaǵan halda payda bolatuǵın waqıya hám hádiyseler (suw tasqını,
órt, nóser, burshaq sıyaqlı tábiyǵiy apatlar hám mámleket nızamchiligida
ózgeris) nátiyjesinde kórilgen ayrıqsha záleller.