Tema: T. Qayıpbergenovtıń dóretiwshiliginde kórkem ádebiy stildiń qollanılıwı Reje: I. Kirisiw II. Tiykarǵı bólim

3) T.Qayıpbergenovtıń dóretiwshiliginde kórkem ádebiy stildiń kollanılıwı
Eki zat yaki qubılıstıń óz-ara baylanısına qaray awıspalı mánide ataw arqalı sózdiń dáslepki mánisinen ózgeshe bolǵan jańa mánini payda etiw usılı jazıwshı tárepinen keń qollanılǵan.
Mısalı: Qansha ıssı bolsa da dorba asınǵan jalań ayaqlarǵa kóleńke awıspaydı.(«Maman biy ápsanası»)
Bul gáptegi jalań ayaqlar degen sóz ash jarlı adamlar mánisin ańlatıp tur.
Geypara kórkem ádebiy stil sózler atlıqlardı anıqlap kelgende anıqlanıwshı atlıqlar aytıwshıǵa da, tıńlawshıǵa da belgili bolǵanlıqtan túsirilip qaldırıladı da onıń ornına sol mánide kórkem ádebiy stiller qollanılıp metonimiyanı dóretedi. Bunday jaǵdaylarda anıqlanıwshı atlıqlardıń qollanılıw zárúrligi bolmay qaladı. Mısalı:
Qızıq, ol qanday adam edi? Arıq pa? Semiz be? Aqıllı ma, aqılsız ba? Zulım ba, jaydarı ma? («Maman biy ápsanası»)
Bul jerde arıq, semiz, aqıllı, aqılsız, zulım, jaydarı degende gáp adam haqqında bolıp otır. Bulardıń barlıǵı da adam belgisin kórsetetuǵın kórkem ádebiy stiller, biraq adam sózi túsip qalıp, atlıq mánisinde anıqlawshı kórkem ádebiy stiller qollanılıp tur.
Rápiyda bet eki eziwindegi eki shoqalaq murtlarıń «ornında tur ma» degendey uslap kórip gáp baslaydı eken. («Maman biy ápsanası»)
Bul mısalda da adam belgisin kórsetetuǵın kórkem ádebiy stil, biraq adam sózi túsip qalıp, atlıq mánisinde anıqlawshı kórkem ádebiy stilbolıp kelip tur.
Mamannıń dawısı kútá iri edi. SHettegiler burıldı. («Maman biy ápsanası»)
Metonimiyalarda súwretlenip atırǵan zat yamasa waqıya basqa at penen súwretlenedi. Bunda zat yaki qubılıs arasındaǵi baylanıs tiykarında ekinshi bir zat qayta ataladı. Mısalı:
Dospan tús kórgen sekillenip, ómirinshe alaqanına tiymegen gúmis teńgege bir, qızdıń jawrının japqan mayda tal kibi qara burımlarına bir qarawı menen lal bolıp turǵanında qaptalınan birew: - Háy, aǵash, anaw albaslı kim? – dedi. («Baxıtsızlar»)
Qızıl kóz murtlas ta juwasıdı. Nayzasın qoyıp arbadaǵı nandı aldı. («Maman biy ápsanası»)
Murtlas dir-dir etip, shala shaynaǵan nanın qılǵındırıp
jutıp, Mamanǵa qaradı. («Maman biy ápsanası»)
Aǵashtay qatpa, bádaybat, tákabbir birewi nayzasınıń ushın aldındaǵı diyqanlardıń qara murtlash birewine shoshayttı:
— Bunısı naǵız azıwlı dońız! («Baxıtsızlar»)
Bul gáplerde qızıl kóz aǵash, Murtlas, Aǵashtay qatpa, qara murtlash azıwlı dońız degen sózlerdiń hámmesinen de adamlar túsiniledi. Aǵash degende aǵashtay qatıp turǵan adam mánisinde, azıwlı dońız degende qáwipli degen h.t.b mánilerdi bildirip tur.
Geypara kórkem ádebiy stil sózler atlıqlardı anıqlap kelgende anıqlanıwshı atlıqlar aytıwshıǵa da, tıńlawshıǵa da belgili bolǵanlıqtan túsirilip qaldırıladı da onıń ornına sol mánide kórkem ádebiy stiller qollanılıp metonimiyanı dóretedi. Mısalı:
Qızılalasınıń juwenin tartıńqırap, Irısqul biy menen shekinisiwge meyillendi. («Maman biy ápsanası»)
Bul mısalda qızıl ala degen kórkem ádebiy stil sóz arqalı at súwretlengen.
Metonimiya arqalı payda bolǵan sóz óziniń aldıńǵı mánisinen pútkilley ózgerip ketedi.
Pámiń alıssa, onday satqınǵa elshi bolǵannan,
mańbaslaw bir biyge at baǵar bolıp, elińdi buzbaǵanıń abzal emespe? («Túsiniksizler»)
Bul gáptegi satqın sózi hám mańbas sózleri kórkem ádebiy stil mánisinde kelip atlıqtıń ornına qollanılıp tur.
— Nanı bizden, dásturxanı ózgeden bolatuǵın kún qashan
tawsılar eken?
— Quday birlik úlestirgende, biziń xalıqqa awıstırmaǵan.
Birliksiz eldiń dásturxanı da pırrım-pırrım, dásturxansız
el — baxıtsız el. («Maman biy ápsanası»)
Bul mısalda nan hám dasturxan sózleri kúndelikli turmısımızdaǵı dasturxan hám nan mánisinde emes, bálki miynet penen erisilgen ırısqı nesiybe, dasturxan bolsa ǵáziyne mánisinde qollanılǵan.
kórkem ádebiy stil bir túri sinekdoxa bolıp tabıladı. Pútininiń ornına bóleginiń yamasa bóleginiń ornına pútininiń, ulıwması ornına jekesiniń yamasa jekesi ornına ulıwmasınıń atın almastırıp aytıw menen sóz mánisiniń awısıwı sinekdoxa delinedi. Mısalı:
— Qurdas, men suwıq suwǵa úyrengen edim, áwele bir sháńgil suw isheyin. («Túsiniksizler»)
Bul mısalda qurdas sózi adamǵa qarata aytılıp, ol dostınıń ómirlik joldası ekenin bildiredi, egerde onıń kúyewi dostı bolmaǵanda qurdas dep atalmas edi. Demek bul jerde ulıwmalıq mánige iye bolǵan qurdas sózin jeke bir adamǵa qarata qollanıp tur.
Aytıwshı tıńlawshıǵa belgili bolǵan zattıń yamasa qubılıstıń atın atamay, olardıń turmıstaǵı tán ózgeshe belgilerin ataw arqalı zat yamasa qubılıs haqqında túsinik beredi. Mısalı:
Sáskede-aq quyash shıjǵırıp, Xiywa qalası dozaqqa aynalǵan gezde, keń jazıqlıqtan janına házlik izlegen yańlı bir jas piyada qaladan shıqtı. («Túsiniksizler»)
Olardıń dıqqatın awdarǵan bir nárse, bir shoq piyadanıń
iyesiz úylerge kirip, jeńil-jelpi kórpe-tóseklerdi qushaqlap
qashıp baratırǵanı boldı. («Maman biy ápsanası»)
Piyadalar qashıp, qoralardıń, úylerdiń quwıs-qoltıǵına
tıǵılıstı. Ólgen attıń toń etin bólip arqalap baratırǵan
úshewi jasırına almay qaldı. («Maman biy ápsanası»)
Bunnan biz piyada degende qandayda bir kóliksiz júrgen adamdı túsinemiz.
— Awzıń jılannıń qordası ekenin sezsem de, qızıw maǵan minásip emes. («Túsiniksizler»)
Bul mısalda awzı jaman, yaǵnıy awzınan jaman sózler shıǵadı degen mánide qollanılıp tur.
Esikti ólimsirep ashıp Gúlziyba kirdi. Endi ol gúllán jaman oyların tek usı qızdıń ózine qarsı qozdırdı da misli qurbaqanıń jawırınınday sepkilli jalpaq murnın girjiytti:
— Há, jılan! Bosaǵama iyretilip kirip tórimdi iyelewge qaradıń-á? («Túsiniksizler»)
— Hákkeniń saz shertip, jılannıń qosıq aytıp baratırǵanına qara. Olar kútilmegen jaǵımsız gáp shıqqan jaqqa jalt burıldı. («Túsiniksizler»)