Tema: T. Qayıpbergenovtıń dóretiwshiliginde kórkem ádebiy stildiń qollanılıwı Reje: I. Kirisiw II. Tiykarǵı bólim

Onıń usını túsinbewine qaraǵanda, pámsiz, óz waqtında Murat shayıqtıń bir totı qusı boldı ma deymen? («Maman biy ápsanası»)
Bul mısallarda hákke, jılan, totıqus sózleri adamnıń qandayda bir qásiyetin bildirip tur. Jılanday iyretilip kirip degende indemey kelip keyninen tili shıqqanın aytsa, hákke dep ushıp qonatuǵın jalatay adamdı, al totıqus dep óz pikirine iye bolmaǵan, birewdiń aytqanın tákirarlap yamasa birewdiń pikirine qosılatuǵın adam mánisinde qollanılǵan.
Úylerimiz qayda ketkenimizdi bilmey hawlıqpawı ushın Teńel
qalsın, — dedi Mádireyim. («Túsiniksizler»)
Bul mısalda úyinde kútip otırǵan adamlardı bir sóz benen úyimiz degen sóz qollanıladı.
El áptada. Qoqtasınlı úyler kem. Sol ushın da, bas itibar kárwan jolǵa berilgen. («Maman biy ápsanası»)
Sońınan óz eliniń bir kesegin orınsız qozǵamawǵa, uzaq awıllardan, júdá uzaq awıldan at urlawǵa, at ushın júrip, qolaylı oljaǵa tap bolıp qolǵa túsirse, tapqanların ámengersizlerge bólistiriwge, házirgi bar
góshlerin kóp balalı ash úylerge ózleri búgin-aq aparıp beriwge
ıqırar etisti. («Maman biy ápsanası»)
Bul mısallarda úyler degen sóz xojalıqlar degen mánide qollanılıp metonimiyanı júzege keltirip tur.
Anawsın túsineyin, mınawsın bileyin dep-aq sharshaydı kisi. Qalay, dayımnan qalǵan jalǵız tuyaq saw-salamat ósip atır ma?
Bul mısaldaǵı kisi sózi tek ǵana úlken jastaǵı erkek adam emes al ulıwma adam mánisinde kelip turǵan bolsa, tuyaq sózi de adam mánisinde biraq balası yamasa zúriyad mánisinde kelip tur.
Kelgen atlılar bizdi ótirikshi qılıp, az eken, dep ketpesin, áytewir meniń umıtqanlarım bolsa ózlerińiz aytarsız. («Maman biy ápsanası»)
Aydos Xiywadan qanday atlı kelse de, kewlin tawıp jińishkeden
alatuǵın sum adam! («Baxıtsızlar»)
Olar asıqpay Kenesarınıń elshilerin uzatıp kiyatırıp, eki
atlıǵa jolıqtı. («Túsiniksizler»)
Bul mısallarda atlı sózleri adam mánisinde kelip, at mingen adam degen mánini, ayırımları bolsa xabar jetkiziwshi yamasa shabarman mánisinde qollanılıp tur.

JUWMAQ
Kórkem ádebiyat – awızeki hám jazba túrdegi kórkem sóz óneri. Sırtqı dúnyanı, jámiyetlik turmıstı obrazlar arqalı tanıwdıń bir túri. Haqıyqatında da kórkem ádebiyat – sóz óneri bolıp esaplanadı, jazıwshı-shayırlar kórkem sózdiń qúdireti menen súwret saladı, tek ǵana súwret salıp qoymastan oǵan jan beredi, adam xarakterin ashıp beredi. Ádebiyat ta jámiyetlik sananıń bir túri bolıp esaplanadı.
Ol tábiyattı, turmıstı biliwge umtıladı hám ol tuwralı durıs túsiniklerdi kórkem obrazlar menen beredi. Sonıń ushın da kórkem ádebiyattıń sociallıq, turmıslıq áhmiyeti úlken, ol adamdı tárbiyalaw xızmetin de atqaradı. Kórkem ádebiyat Belinskiydiń kórksetkenindey ónerdiń (iskusstvonıń) basqa da túrlerinen óziniń jetekshilik qásiyeti hám qospalılıǵı menen parıq qıladı. SHınında da, sóz óneri ónerdiń basqa tarawlarına salıstırǵanda joqarı orında turadı. Mısalı, pesa saxnalastırılıwı ushın eń dáslep onıń ádebiy nusqası-dramalıq shıǵarma jarıqqa shıǵıwı kerek, kino ékranlastırılıwı ushın onıń aldı menen scenariyi jazıladı yamasa muzıka jazılıwı ushın oǵan qosıq tayar bolıwı shártli nárseler hám taǵı basqalar. Biraq kópshilik orinlarda kórkem sóz óneri ádebiyat ónerdiń ulıwma rawajlanıwına ayrıqsha sebepshi bolıp otıradı.
Ádebiyat negizinen adam haqqındaǵı táliymat onıń barlıq háreketlerin kórkem bayanlaw arqalı iske asadı. Adam balasındaǵı hár qıylı háreketler, jaqsı jaman qılıqlar ózine tán bolǵan minezler kórkem sóz járdeminde suwretlenedi. Ádebiyat sóz benen súwret salıw. Adamzattıń barlıq keshirmelerin obrazlı túrde suwretlep beredi. Ádebiyattıń ózine tán ózgeshelikleriniń biri ol massalıq xalıqlıq jámiyetlik áhmiyetke iye boladi. YAǵnıy ol xalıqtıń múlki. Sonlıqtan ádebiyatta xalıqlıq oy-pikir eń tiykarǵı orındı iyeleydi.
Ádebiyatta ádebiy shıǵarmalar xalıq atınan sóyleydi hám tereń xalıqlıq máselelerdi ortaǵa qoyadı. Kórkem ádebiyattıń eki ózgesheligi onıń belgili avtorlarǵa iye bolıwı usı jaǵınan xalıq awız eki ádebiyatı, folklorlıq shıǵarmalar jazba ádebiyattan ajıralıp turadı. Ádebiyat kórkemlilikke tabınadı. Kórkemlilik obrazlılıq ádebiy shıǵarmalardıń negizi esaplanadı.
Kórkemlilik hár qanday ádebiy shıǵarmanıń gilti. Kórkem ádebiyatta hár bir sózge tereń poétikalıq máni jumsaladı. Ayrıqsha obrazlılıq mánis beredi. Tereń poétikalıq máni obrazǵa júklenedi. Ádebiyat turmıs sabaqlıǵı ol insanlardı tárbiyalawdaǵı eń kúshli ideologiyalıq qural bolıp xızmet etedi. Ádebiyat usı tárepten taptırmaytuǵın kórkem ónerdiń bir túri.
Óner xalıq tilinde sheberlikti bildiredi. Sebebi sheber adam ǵana ónerpaz bola aladı. Ádebiyattiń qúdiretli quralı sóz, sonıń ushın ádebiyat sóz óneri. Ádebiyat sóz arqalı máńgi qalatuǵın súwret saladı.
kórkem ádebiy stil ádebiy shıǵarmalarda kórkem súwretlewdiń belgili bir quralı sıpatında xızmet etedi. Sonlıqtan kórkem sóz sheberleri metonimiyalıq máni ózgerisi usılı arqalı awısqan mánili sózlerden jiyi paydalanadı, sol arqalı uslublıq ayrıqshalıqlardı, sóz obrazlılıǵın, máni ótkirligin dóretip otıradı.


PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR
1. A.Dáwletov, «Til bilimi tiykarları». Nókis «Bilim» 2007j.
2. K.Mambetov, «Ádebiyat teoriyası» Nókis «Bilim» 1995j.
3. E.Berimuratov, «Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya» Nókis «Bilim» 1994j.
4. T.Qayıpbergenov, «Maman biy ápsanası» «Qaraqalpaqstan» 1979j.
5. T.Qayıpbergenov, «Baxıtsızlar» «Qaraqalpaqstan» 1979j.
6. T.Qayıpbergenov, «Túsiniksizler» «Qaraqalpaqstan» 1989j.
7.Urziya Jaqsimova. Akademyalıq jazıw. No’kis-2020.