Tema. Xix-ásirdi

Temanıń mazmunı:
6.1. Patsha Rossiyasınıń bilimlendiriw siyasatı. Túrkstanda mektepler sisteması. V.P.Nalivkinniń bilimlendiriwdi rawajlandırıwdaǵı xızmetleri
Oraylıq Aziyanı ózine ǵárezli etiw siyasatı Temuriyler hukmranlıǵınan keyin kóp mámleketlerdiń dıqqat itibarında boldı. Solardıń biri patsha Rossiyası edi. Oraylıq Aziyanı Rossiyaǵa ǵárezli etiw ideyası Petr 1 den baslanıp, Ekaterina hukimeti tárepinen dawam ettirildi.
Nikolay II taxtqa otırǵannan tezlik penen Oraylıq Aziyanı ózine boysındırıwǵa umtıldı. Rossiyanıń basqınshılıq háreketleri XIX ásirdiń ekinshi yarımına tuwra keledi. Sebebi, bul dáwirde Ózbekstanda úsh xanlıq – Buxara ámirligi, Xiywa hám Qoqan xanlıqları bolıp, olar ortasında bir-birine degen óshpenlilikler, qarsılasıwlar, urıs-jánjeller kúsheygen edi.
Usı qarama-qarsılıqlardan ónimli paydalanıp qalıw maqsetinde Rossiya húkimeti óziniń jawız nietlerin ámelge asırıw ushın dáslep Qazaqstandı ózlerine ǵárezli etip aldı. Sońınan Qazaqstan arqalı 1864-jılı Túrkmenistandı, Chimkentti, Áwlie atanı, 1865-jılı Tashkentti basıp aldı. 1867-jılı Jetisuw oblastı, 1868-jılı Samarqand, 1876-jılı Ferǵana oblastı Rossiya imperiyasınıń qolına ótti.
1876-jıldıń 19-fevralında patsha Aleksandr II Qoqan xanlıǵınıń saplastırılǵanlıǵı haqqındaǵı buyrıqqa qol qoydı. 1885-jılǵa kelip Oraylıq Aziyanıń barlıq jerleri Rossiya imperiyasınıń qaramaǵına ótti. Úlkemizde Turkistan general gubernatorlıǵı shólkemlestirildi.
Oraylıq Aziya ǵárezli mámleketke aylandırılǵannan keyin Patsha Rossiyası óziniń siyasatın, zulımlıǵın ótkere basladı. Bul zulımlıqlarǵa qarsı kóteriliske shıqqan xalıq Rossiya imperiyası tárepinen ayawsız túrde bastırılıp kelindi.
Rossiya Oraylıq Aziyaǵa óz ústemligin ótkeriw dáwirinde bul jerde jasawshı xalıqlardı bir-birine qarsı qoyıw, olarǵa ǵıjaq beriw usıllarınan sheberlik penen paydalandı. Bunnan tısqarı patsha Rossiyası Orta Aziya xalıqlarınıń milliy mádeniyatına hám onıń rawajlanıwına tis-tırnaǵı menen qarsı boldı.
Nátiyjede xalıq óziniń milliy miyrası, qádriyatı hám maqtanıshlarınan ayrıla basladı. Turkistan general gubernatorı fon Kaufmannıń imperatorǵa jazǵan bir xatında Oraylıq Aziya xalıqlarınıń mádeniy-jámiyetlik, sociallıq rawajlanıw dárejesin 300 jıl arqaǵa qaray jıljıttıq dep maqtanısh etkeni haqqında maǵlıwmatlar bar.
Bul durıslıqqa jaqınıraq. Sebebi, Oktyabr’ revolyuciyasına shekem elimizdegi meshit hám medreselerde saqlanıp kiyatırǵan kitaplar, qoljazbalar órtep jiberildi. Olardıń ayrım bólimleri Peterburgqa alıp ketildi.
Usınday Rossiya imperiyası tárepinen háwij alıp baratırǵan unamsız is-háreketlerden ǵázeplengen Abdurauf Fitrat xalqqa qarata: «Ey ullı Turan, arıslanlar úlkesi! Saǵan ne boldı? Ne halǵa tústiń! Qullıq shılbırına qalay tústiń!» siyaqlı jawıngerlik uranların tasladı.
Xalıq arasında da ǵázepleniwler payda bola basladı. Olar úlkemizdegi patsha Rossiyası tárepinen ámelge asırılıp atırǵan zulımlıqlarına qaramay óziniń ilimin, mádeniyatın rawajlandırıw islerine múnásip úleslerin qosa berdi.
Olar ózlerinen aldıńǵı ótken ullı oyshıllardıń insanpárwarlıq, pedagogikalıq pikirlerin, ideyaların dawam ettirdi. Bul iste Anbar otin, Ahmad Donish, Mahmudxoja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Furqat, Muqimiy, Avaz Wtar, Zavqiy, Saidahmad Siddiqiylar ayrıqsha kózge tústi.
Degen menen bul waqıtlarda da Turkistan úlkesinde diniy tárbiya beriwshi oqıw orınları barshılıq edi. Baslawısh mekteplerdiń sanı kóp edi. Bunday mekteplerde mollalar balalardıń sawatın ashıw isleri menen shuǵıllanar edi.
Qala mekteplerinde oqıwshılar sanı 20-30 ǵa, awıllıq mekteplerde 10-15 ke jetip turdı. Balalar oqıwǵa 6 jastan baslap qabıllandı hám olar úlgeriwine qarap 17-18 jaslarına shekem oqıwların dawam ettirdi.
Joqarı diniy mektep bolǵan medreselerde diniy filosofiya, musırman huquqları, arab tiliniń grammatikası hám logika ilimlerinen sabaqlar ótildi. Onı tamamlaǵanlar imamlıq penen shuǵıllandı, ayrımları qazıxanalarda jumıs isledi.
Oraylıq Aziya patsha Rossiyası tárepinen basıp alınǵannan keyin ayrım unamlı jumıslarda ámelge asırıldı. Máselen diniy mektepler ushın baspaxanalarda basıp shıgarılǵan sabaqlıqlar payda bola basladı. Indiyadan, Irannan litografiyada basıp shıǵarılǵan toplamlar alıp kelindi.
XX ásirdiń baslarında medreselerde rus tilin oqıtıw isleri jolǵa qoyılsın degen kórsetpege muwapıq 1913-1917-jıllarda ayrım mekteplerde russ tili oqıtıla basladı. Bunnan aldın rus tuzem mektepleri payda bolıp edi. Oqıtıwdıń jańa usılı, dawıs, hárip penen birge jazıwǵa úyretiw isleri jolǵa qoyıldı.
XX ásir baslarına kelip Túrkstan úlkesinde joqarı oqıw ornı, medreselerdiń sanı keskin kóbeyip bara berdi. Máselen: Buxarada – 80, Qoqanda – 40, Samarqandta – 22, Marǵilanda – 28, Tashkentte -17 medrese bolıp olarda 400 den 5000 ǵa shekem talabalar bilim aldı.
1906 jılı, tek ǵana Samarqand oblastınıń ózinde 1510 musırman mektepleri bolıp, olarda 1482 muǵallim 12740 oqıwshıǵa sabaq bergen. Ulıwma Túrkstan úlkesinde 1905-1906 yillarda 5290 mektep bolıp, olarda 70955 oqıwshı bilim alǵan.
Usı dáwirlerde Xiywa xanı Sayid Muhammad Feruzdıń baslaması menen (1844-1910 y.) 1884-jılı óz sarayında mektep ashılıp, bul mektepte russ muǵallimi hám Mirzo. Rahmonquli qori siyaqlı tájiriybeli muǵallimler jaslarǵa tálim-tárbiya beriw isleri menen shuǵıllandı.
Feruzdıń pármanına muwapıq 1904-jıldıń 10-noyabrinde Urgenchte birinshi jańa usıl mektebi ashıldı. Onda Husayn Qoshaev degen Turkiyadan kelgen muǵallim sabaq berdi. Ol 1906-1907 oqıw jılında xanlıqtaǵı aldıńǵı ziyalı adamlardıń ótinishine bola Urgenchte qızlar mektebin shólkemlestirdi.
1909 jılǵa kelip Feruzdıń qol astındaǵı medreselerdiń sanı 130 ǵa, muǵallimlerdiń sanı 2300 adamnan asıp ketti. Onıń ilimge, bilimlendiriwge qızıqqanlıǵı sonshelli, belgili pedagog Kámil Xorezmiydi Tashkenttegi gimnaziya hám mekteplerdegi oqıtıw usılların úyrenip keliwi ushın Tashkentke jiberdi.
Xorezmiy sapardan kelgennen keyin oqıtıw isleri janlandırıldı. Oqıw rejelerine tarix, geografiya, tábiat, rus tili, ana tili hám islam tiykarları pánlerin oqıtıw belgilendi. Sabaq barısında Navoiy, Fizuliy, Bedil, Sa’diy Sheroziy, Mashrab, Suwpı Allayarlar menen bir qatarda rus shayır, jazıwshılarınıń shıǵarmalarıda úyretile basladı.
Feruz óz sarayında tas baspaxanasında shólkemlestirdi, bul jerde Abu Nasr Farabiydiń, Alisher Nawayınıń, Shermuhammad Munistiń hám basqalardıń shıǵarmaların bastırıpta shıǵardı.
Biraq, Turkstan úlkesi patsha Rossiyası tárepinen basıp alınǵannan keyin mıń-mıńlap orıs shańaraqları Oraylıq Aziyaǵa kóshirip keltirildi. Ferǵana, Sirdarya, Samarqand hám basqa oblastlardaǵı qunarlı jerler jergilikli diyxanlardan tartıp alınıp, olarǵa berildi. Nátiyjede narazılıqlar kúsheyip bara berdi.
Oraylıq Aziya xalıqları ushın Patsha Rossiyası waqtındaǵı jáne bir jańalıqlardıń biri úlkemizdegi russ-tuzem mektepleriniń ashılıwı boldı. Ol 1884-jılı, sınaw ushın Turkistan muǵallimler seminariyasınıń rus bóliminde ashıldı. Sınaw maqsetinde russ balaları ushın ózbek tili oqıtıla basladı.
Namanganǵa jaqın jerde 6 jıl jasaǵan hám ózbek tilin puxta úyrengen V.P.Nalivkin, bul mektepte birinshi bolıp ózbek tilinen sabaq berdi. Demek, ol eksperiment ushın ashılǵan rus-tuzem mektebiniń ,irinshi muǵallimi.
V.P.Nalivkin seminariyada 1890-jılǵa shekem sabaq berdi. Ol sabaq barısında bolajaq muǵallimlerge ózbek tilin úyretip ǵana qoymay, olarda úlkeni úyreniwge bolǵan háwestide oyattı.
Turkistanda birinshi rus mektebi Tashkentte 1866-jılı, Samarqandta 1870-jılı, aradan 1-2 jıl ótken soń, Turkstan úlkesiniń basqa qalalarında da payda boldı. Bul mekteplerde jergilikli millet wákilleriniń balaları júda azshılıqtı quradı.
1879-jılı Tashkentte Turkstan muǵallimler seminariyası ashıldı. Bul seminariya rus baslawısh klassları ushın muǵallimler tayarladı.
XIX ásirdiń 80-jılları ortalarınan baslap seminariya rus-tuzem mektepleri ushında muǵallimler tayarlawǵa kiristi. Jergilikli tildi úyreniwdiń májbúriy etip qoyılıwı Tashkenttegi bul seminariyanıń ózgesheliklerinen biri edi.
Seminariyada V.P.Nalivkin ózbek tilinde sabaq bere baslaǵan birinshi muǵallim boldı. 1887-jılı onıń dúzgen slovarı hám grammatika kitabı basıp shıǵarıldı. Bular til úyreniw tariyxında ózbek tiline baylanıslı bolǵan birinshi qollanba boldı.
Turkstan general – gubernatorınıń pármanına muwapıq úlkemizde rus mektepleri, rus tuzem mektepleri, gimnaziya siyaqlı mekteplerdi ashıw hám bul mekteplerdi keńeytiw esabınan jergilikli mekteplerdi, medreselerdi sıǵıp shıǵarıwǵa háreket ete basladı.
Bunıń menen olar Oraylıq Aziya xalıqların sawatsız etip kórsetiwge urındı. Sawatlı dep tek ǵana rus-tuzem mektebin oqıp pitkergenlerdi esapladı. 1917-jılǵı revolyuciyaǵa shekem 21 % sawatlı bolǵan úlkemiz xalqın pútkilley sawatsızlar qatarına qosıp qoydı.
1897-jılǵı Rossiya tárepinen alınǵan maǵlıwmatlarda kórsetiliwi boyınsha úlkemizdegi: Tájiklar – 99,5 %; Qırǵızlar – 99,4 %; Turkmenler – 99,3 %; Ózbekler – 98,4 %; Qazaqlar – 97,9 % sawatsız dep esaplandı.