Tema. Xix-ásirdi

Abdulla Avloniy 1878-jildiń 12-iyulinde Tashkent qalasiniń Mergenshe máhállesinde dúńyaǵa keledi. Oniń atasi Miravlon mayda ónermentshilik hám tigiwshilik penen shuǵillanadi. Abdulla 7 jasinda Oqshi máhállesindegi eski mektepke oqiwǵa baradi. 1890-jili sol jerdegi medresege kiredi. Sońinan Shayxantaurdaǵi Abdumalikbay medresesinde oqiwin dawam ettiredi. 1894-jildan baslap qosiqlar jaziwǵa qiziǵadi.
1904-jildan baslap Avloniy tinimsiz miynet islewge kirisedi. Soniń nátiyjesinde Mirabadta Usulijadid mektebin ashiwǵa miyasar boladi. 1907-jili 4-dekabr`de óziniń shólkemlestirgen «Shuhrat» gazetasiniń birinshi sanin baspadan shiǵaradi. 1909-jili «Xayriya jámiyetin» ashadi hám jergilikli xaliqtiń balalariniń oqip, bilim aliwi ushin pul jiynap mekteplerge tarqatadi. Oniń Mirabadta ashqan mektebi jergilikli hákimiyat hám paytsha Rossiyasina jaqpaydi. Olar 1908-jili mektepti jabiwǵa erisedi. 1909 jili Avloniy Degrez máhállesinen jáne mektep ashadi. Jańa usildaǵi mektebi ushin qolayli bolǵan sabaqliqlardi jaratiwdiń abzalliǵin túsinedi. 1909-1917-jillar dawaminda oniń «Birinshi muǵallim», «Ekinshi muǵallim», «Turkiy Guliston yoxud axloq», «Mektep gulistani», 6 bólimnen ibarat bolǵan «Ádebiyat yoxud milliy qosiqlar» toplamlari baspadan shiǵadi.
1917-jilǵi Oktyabr` revolyutsiyasinan keyin pedagog-alim sipatinda qizǵin jumis alip baradi. 1921-jili Tashkenttegi úlke ózbek uchilishesinde, 1921-jili Tashkent hayal-qizlar uchilishesinde direktor, 1924-jili áskeriy uchilishede oqitiwshi, 1925-1930-jillari Orta Aziya awil-xojaliǵi mektebinde muǵallim, 1931-jili SAGUdiń til bilimi kafedrasinda professor bolip isleydi.
1933-jili úlkemizde jańa sabaqliq hám xrestomatiyalar jetilispegen bir waqitta 7-klass ushin «Ádebiyat xrestomatiyasi»n ózi dúzip baspadan shiǵaradi. Ol 1925-jili «Miynet Qaharmani» ataǵina, 1930-jili «Ózbekstan xaliq bilimlendiriwi xizmetkeri» húrmetli ataǵina miyasar boladi. 1934-jili 25-avgustta qaytis boladi.
Abduqadir Shakuriy 1875 jılı Samarqandtıń Rajabamin awılında, baǵmannıń shańaraǵında tuwıladı. Eski usıldaǵı mektepti tamamlaǵannan keyin Samarqandtaǵı medresege oqıwǵa kiredi.
Shakuriy jumıs islegen waqıtlarında eń birinshi reet mekteptegi oqıw quralların ózgertedi. 1-ret óz awılındaǵı mektep ushın ustalarǵa parta hám doskalarǵa buyırtpa beredi. Háriplerdi doskaǵa jazıp qoyadı. Oqıwshılar onı dápterlerine kóshiredi.
Shakuriy mektebiniń dańqı artadı. Hamza Hakimzada Niyoziy Shakuriy ashqan mektep penen tanısıwǵa qızıǵıp 1909-jılı Samarqandqa keledi. Bull jerdegi oqıw-oqıtıw tártibi Xamzanı qanaatlandıradı. Olar bir-birleri menen doslasıp, xat alısıp turadı.
1921-jılı Samarqandtaǵı 13-mektepti basqarıwǵa jiberiledi. Ol usı jerde 1-ret miynet hám muzıka sabaqların oqıtıwdı jolǵa qoyadı. 1917-jılǵı awdarıspaqtan keyin Oraylıq Aziya xalıqlarınıń turmısında túpkilikli ózgerisler júz bere basladı. Úlkede milliy ziyalılar tárepinen jańa usıldaǵı mekteplerdi rawajlandırıw isleri en jaydı.
Jadidchi ziyalılar Mahmudxoja Behbudiy, Munavvar Qari, Sadriddin Ayniy, Fitrat, Cholpan, Abdulla Qadiriy, Abdulla Avloniy, Hamza, Ǵozi Yunus, Xurshid hám basqalar jańa usıl mekteplerin rawajlandırıw islerinde ayrıqsha xızmetler atqardı. 1917-jıl fevral-oktyabr’ aralıǵında Turkstannıń iri-iri qalalarında túrli tillerde sabaq beretuǵın jeke mektepler ashıla basladı.
Turkstan úlkesiniń orayı — Tashkentte 1917-jıl 9—14 may kúnleri Muǵallimlerdiń 1-úlkelik qurultayı bolıp, bunda «Turkstan Muǵallimler soyuzı (birlespesi)» shólkemlestirildi.
1918-jılı 9 aprelde Munavvar Qari úyinde jıynalǵan jadidler Turkstan Xalq universitetiniń musırman bólimin shólke ibarat bolǵan shólkemlestiriw komissiyasın dúzdi. Olar 22 kún ishinde usı bólimniń baǵdarlamasın tayarladı.
Sol jılı 3-mayda universitettiń musırman bóliminiń basshıları saylandı. Munavvar Qarı baslıq (rektor), Isa Toxtabaev birinshi orınbasar, Burxon Habib ekinshi orınbasar bolıp saylandı. 13-may kúni Tashkenttiń góne qala bóliminde Vikula Morozovdıń burınǵı dúkanınıń binasın (házirgi ózbek jas tamashagóyler teatrı)da musırman xalqı ushın “Xalq universiteti” ashıldı. Universitet sostavında jámiyetlik-ekonomikalıq, tabiiy-matematika, tarix-filologiya, awıl xojalıǵı hám texnika fakul’tetleri bar edi.
1919-jıl fevralda universitet janınan rabochiy fakul’tetide óz jumısın basladı. 1920-jılı Turkstan xalq universitetine ılayıqlastırılǵan Turkstan mámleketlik universiteti (keyin Orta Aziya, házirgi M.Uluǵbek atındaǵı Ózbekstan milliy universiteti) shólkemlestirildi.
Universitet ashılǵannan soń, jıl axırına kelip onda 6 fakul’tet: jámiyetlik-ekonomikalıq, tarix-filologiya, fizika-matematika, texnika, medicina, awıl xojalıǵı fakul’tetleri jumıs alıp bardı. Waqıttıń ótiwi menen universitet eń iri oqıw ornı bolıp qalmastan, al ilim orayına aylandı. Bol’sheviklerdiń dushpanlıqlarına qaramastan 1917—1924 jıllarda Ózbekstannıń házirgi territoriyasında mádeniy-bilimlendiriw isleri óz sáwleleniwlerin taptı.
Xalq bilimlendiriwiniń kórnekli wákillerinen Abdulqadir Shakuriy, Ismatulla Rahmatullaev, Ishoqxon Ibrat, Munavvar Qarı, Mahmudxoja Behbudiy, Hamza Hakimzada Niyaziy, Sadriddin Ayniy, Abdulla Avloniy hám basqalar úlken pedagogikalıq jumıslardı alıp bardı.
Uzaq tarixqa iye bolǵan ózbek xalqı jámiyetlik-siyasıy, diniy tosqınlıqlarǵa qaramastan, Oraylıq Aziyadaǵı basqa xalqlar siyaqlı aldıńǵı oy-pikir iyelerin, ullı alımlardı jetilistirdi. Insaniyatqa ili-pán, bilimlendiriw tarawın boyınsha ólmes shıǵarmalar, pikirler jazıp qaldırdı.