Tema. Xix-ásirdi

6.2. Túrkstanda rus mektepleriniń ashılıwı. Jergilikli xalıq ushın rus-tuzem mektepleriniń shólkemlestiriliwi.

XIX asirdin axiri XX asirdin baslarinda Turkstanda jamiyetlik-siyasiy, ekonomikaliq ozgerisler juz bere basladi. Bul milliy oyaniw dawirinin baslamasi edi. Sol waqittin ayrim agartuwshilari aldingi mamleketler qatarina jetisiw kerekligin uran etip aldi. Usi waqitlarda qirim-tatar agartiwshisi Ismayl Gaspirinskiy [1851-1914] birinshilerden bolip Turkstanda harip-dawis joli menen oqitilatugin jadid mektebin ashadi.

Anigiragi ol 1884 jili Qırimda Baxshısaray qalasinda jadid mektebin ashadi. “Usuli savtiya- xarf dawisi” usili, yagniw “usuli jadid” tiykarinda sabaq otip, 40 kunde 12 oqiwshinin sawatin ashadi.
I.Gaspirinskiy 1893-jili Turkstanga keledi. Turkstanda 1905-1907-jillarda jadidler hareketi rawajlanip ketedi. Turkstan jadidleri patshaliq ham jergilikli hakimiyattin qarsiliqlarina qaramastan jana usil mekteplerin koplep asha baslaydi. Saloxiddin domla 1898-jili Qoqandta, SHamsiddin domla 1899-jili Andijanda, 1899 jili Mannon qori Tashkentte, 1910-jili Xamza Qoqannin “Qashqar daruaza” mahallesinde? 1911-jili Xojibek guzarinda, 1914-jili Margulanda jadid mekteplerin asha baslaydi
Olar Turkstanda jamiyetlik sanani rawajlandiradi. Adamlar qalbin xareketke keltiredi. Olardin qalbinde milliy ideya sezimin oyatiw ushin guresedi.
Túrkstan jadidler háreketi Qaraqalpaqstanǵa da óz tásirin tiygizdi. Máselen Qazi-Máwliktiń ózi «Jas Buxarashilar» jadidler shólkeminiń aǵzasi boldi. Bul shólkem júdá abiroyli shólkem bolip, oǵan Bexbudiy, Fitrat, Fayzulla Xodjaev, Sadriddin Ayniylerde aǵza bolǵan.
Túrkstan jadidshileriniń eń úlken wákilleriniń biri Behbudiy Xorezmde hám Qaraqalpaqstanda da boladi.
Túrkstan jadidlik háreketiniń jáne bir úlken wákili Sufi-Zada 1910-1916-jillari Qońiratta bolip oqiwshilarǵa jańa usilda sabaq beredi.
Xamza Hakimzada Niyaziyde Xojelide, Qońiratta hám Shimbayda boladi.
Abdirawf Fitrat 1886 jili Buxarada sawdager semyasinda tuwiladi. Baslawish talimdi awilliq mektepte aladi. Soninan Mir Arab medresesinde oqiydi.
1909 jili Buxara “Xayriya jamiyetinin” jollamasi menen Stambulga barip 4 jil oqiydi
Fitrat Buxaraga kelip jadidshilik xareketin en jaydiradi. 1918-jili ol Tashkentke kelip Munavvar qori Abdurfshidxanovtin bashiliginda sholkemlestirilgen Turkstan universitetinin tayarliq boliminde, Samarqand Mamleketlik universitetinde, Tashkent pedinstitutinda sabaq beredi.
Sabaq beriw menen birge Kayum Ramazanov ham Shakirjon Raximiy menen birgelikte “Ana tili” sabaqligin jazadi. Ol 1922-jili Buxara Xalq Respublikasinin bilimlendiriw ministri bolip jumis isleydi.
Ozbek, tajik, turkmen, jergilikli evrey milleti balalari ushin sabaqliqlar jazadi.
Ol ozinin pedagogikaliq koz qaraslarinda fizikaliq tarbiyaga, azadaliqqa, gozzal minez-qulqli balalardi tarbiyalawga ayriqsha itibar qaratadi. 1937-jili repressiya qurbanina aylanadi.
Maxmudxoja Bexbudiy 1874-jili 10-martta Samarqandta ruxaniy shanaraginda duniyaga keledi. Onin tiykargi shigisi Xoja Axmed Yassauiyge barip taqaladi. Ol 6-7 jaslarinda dayisi Muxammad Siddiq jardeminde oqiw-jaziwdi uyrenedi.
1893-jili onin atasi Bexbudxoja qaytis boladi. Shanaraqti bagiw Maxmudxojanin payina tiyedi. Sol waqitlarda onin dayisi Muxammed Sidiq Qazi lawaziminda isleydi. Ol Maxmudxojani mirza lawazimina tayinlaydi.
Bexbudiy 1889, 1900, 1914 jillarda dunya gezip janede kobirek turmisliq ham teoriyaliq bilimlerge iye boladi. Ol oz uyinde mektep ashadi. Balalardi biypul oqitadi. Jaslardi diniy bilimler menen birge aniq panlerdi oqitiwga, jergilikli xaliqti ilim-bilimli qiliwga xareket etedi.
1918-jili Samarqandta “Musirman isshi-diyxanlar awqami” duzilgende Bexbudiy bilimlendiriw komissari etip tayinlanadi.
Usi waqitlarda ol oqiw planlarin duziw, jana sabaqliqlardi jaratiw islerin en jaydiradi.
Bexbudiy 1913-1914-jillarda “Samarqand” gazetasin, 1914-1915-jillarda “Ayna” jurnalin, 1918-jili baslawish klasslar ushin “Jana esap” sabaqligin jazip baspadan shigaradi.
Oni 1919-jili Shaxrisabzde Buxora amiri hameldarlari jadid ham bolsheviklerdin jansizi dep ayiplap qamaqqa aladi. Eki aydan keyin Qarshi begi Togaybek tarepinen oltiriledi.
Ol ólimi aldinan qaldirǵan wásiyatinda «Eger biziń ómirimiz aǵartiwshiliq isleri hám xalqtiń baxt-saadati ushin kerek bolsa, oni úlken quwanish penen qarsi alamiz Múmkinshiligi bolǵanshelli jaqsi-jaqsi mekteplerdi ashiw, sonday-aq bilimlendiriw hám xaliqtiń baxt-saadatin támiyinlew biz ushin háykel boladi» deydi
Bexbudiydiń pikirinshe jaslarǵa tálim hám tárbiya beriwde milliy úrp-ádetlerdi saqlaw ushin milliy shekleniwge berilmew kerek. Soniń ushinda ol bilay dep jazadi; «stolda otiriw, qasiq hám shanishqidan paydalaniw medal` taǵiw, kúnniń issisinda jalańbas júriwdi kápir dep esaplaytuǵinlar qátelesedi. Egerde usinday qátelesiwler bola berse jer júzinde birde-bir musirman qalmaydi» deydi
Jánede oniń kórsetiwi boyinsha «shlyapa hm shapkalardi, evropasha kiyimlerdi kiyiw heshqanday islam sháriatina ziyan keltirmeydi. Buni inkar etiwshiler Rasul sunneti, tariyxiy úmmetten xabarsiz adamlar»
Xamza Xakimzada Niyaziy ózbek xalqiniń tuńǵish pedagoglarinan sanaladi. Ol 1889-jili 6-martta Qoqand qalasinda táwip shańaraǵinda dúńyaǵa keledi. Ol óziniń oqiwǵa bolǵan qiziǵiwshiliǵi sebepli 12 jasinda-aq toliq xat sawatli bolip jetilisedi. 1906-jili medresege kirip oqiydi.
Biraq medresedegi tálim Xamzaǵa jaqpaydi. Soniń ushin ol ózbetinsh e Lutfiy, Alisher Nawayi, Gulxaniy, Muqimiy, Furqattiń shiǵarmalarin qunt penen úyrenedi.
Xamza 1911-jili Qoqandtiń Hojibek guzarinda mektep aship, jetim hám kámbaǵal balalardi ózi oqitadi. Oqiwshilar ushin «Jeńil ádebiyat» hám «Oqiw kitabi» oqiw qollanbalarin jaratadi. Oniń bul háreketleri hámeldarlarǵa jaqpaydi. Oniń ashqan mektebin jawip taslaydi.
Xamza 1913 jildiń fevral` ayinda shet ellerge ketedi. Ol Awǵanstan, Hindistan, Mákke, Madina, Siriya, Beyrut, Stambul, Odessa qalalarinda boladi. 1914-jildiń baslarinda Qoqandtqa keledi. 1915-jili Shaximardanda mektep ashadi hám muǵallimler tayarlaytuǵin kurstida shólkemlestiredi. Usi mektep hám kurs xalq mektepleriniń dáslepki kórinisleri edi.