«Temur tuzuklari»

---

Reja: 

1. 
«Temur tuzuklari»
asarining tuzilishi. Asar 
hukumronlarining turmushi, odob axloq qoidalari 
majmii sifatida.

2. Asarda Amir Temurning buyuk davlat arbobi, fan-
madaniyat va din homiysi sifatidagi faoliyati.

3. Davlatni idora qilish qoidalari. 

Qo`shin boshliqlariga xos fazilatlar bayoni.

---

Amir Temur ma'naviyat masalalari tomomdan 
XIV-XV asrlarda yozilgan bo'1ib, dastlab turk tilida 
chop etilgan. 1783-yilda ing1iz tilida nashr qilingan. 
Birinchi marta o'zbek tiliga 1967-yilda forschadan 
tarjima qi1ingan.
«Temur tuzuk1ari»da Amir Temur, 
Movarounnahrning 1342-1405-yillar orasidagi 
ijtimoiy-siyosiy ahvoli, qo'shni mam1akatlar va 
xalqlar bilan bo'lgan o'zaro munosabatlar haqida 
hikoya qilinadi. «Temur tuzuklari»da Amir 
Temurning asosiy doktrinasi -jamiyatga, ijtimoiy-
siyosiy hayotga qarashi, birlashgan qudratli feodal 
davlatning siyosiy va ax1oqiy tamoyillari 
Jfodalangan. «Temur tuzuklari» podshohlarning 
turish-turmushi va odob-axloq me'yorlarini 
belgilovchi risoladir.

---

Asar 2 qismdan iborat.
Birinchi qismda jahon tarixida mashhur fotih, sarkarda va 
iste'dodli davlat arbobi sifatida nom qoldirgan Amir 
Temurning 7 yoshidan to vafotiga qadar kechgan hayoti va 
ijtimoiy-siyosiy faoliyati, aniqrog'i, uning 
Movarounnahrda Markaziy hokimiyatni qo'lga kiritish, 
feodal tarqoqlikka barham berish va markazlashgan 
davlat tuzish, qo'shni yurt va mam1akatlarni, masalan, 
Eron hamda Afg'onistonni o'z tasarrufiga kiritish, oltin 
O'rda hukmdori To'xtamishxon (1376-1395), butun 
Yevropaga qo'rquv va dahshat solgan Turkiya su1toni 
Boyazid Yildirim (1389-1402) ga qarshi va, nihoyat, buyuk 
jahongirning Ozarboyjon, Gruziya va Hindistonga qilgan 
harbiy yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan.

---

Ikkinchi qism jahongirning nomidan 
aytilgan va uning toj-u taxt vorislariga 
atalgan o'ziga xos vasiyat va pand-
nasihatlaridan iborat. Unda davlatni 
idora qilishda kim1argtayanish, 
bosh1iqlarni saylash, sipohiylarning 
maoshi, mamlakatlarni boshqarish 
tartibi, davlat arboblari va bosh1iqlarning 
burch va vazifalari, amirlar, vazirlar va 
boshqa mansabdorlarning toj-u taxt 
oldidagi alohida xizmatlarini taqdirlash 
tartibi va boshqalar xususida gap boradi.
Amir Temur davlatni boshqarishda 
o'zidan avval o'tgan hukmdorlardan farq 
qilib, davlat va mamlakatni boshqarishda 
1 yoki 2 tabaqaga emas, balki aholining 
barcha tabaqalariga suyandi. 

---

Amir Temur davlatida asasiy qanun vazifalarini bajargan 
musulmon huquqi islam ta'limatiga asaslangan. Imam 
Buxariy, Termiziy, Bahauddin Naqshband, Ahmad 
Yassaviy, Burhaniddin Marg'inaniylarning asarlarida 
Qur'an ta'rifi bilan birga musulmon huquqi sharhi 
berilgan. Shariat - keng va mukamma ishlangan huquq 
qomusi, unda turmushning turli-tuman sahalari: diniy-
oilaviy, xalqaro, fuqarolik, jinoiy, axloqiy normalar 
ifodalangan.
Shariatda huquq ilmi yaxshi ishlangan bo'lib, u asasan: I) 
diniy qoidalarni, mohiyatni o'rganuvchi va 2) tarkibiy 
huquq ilmining turli sohalariga tegishli bo'lgan qoidalarni 
o'rganuvchi ikki qismdan iborat. Unda davlat va 
huquqning paydo bo'lishi va mohiyati i1ohiy kuchga 
bog'langan holda o'rgani1adi. Davlat va qonunlarni 
yaratuvchi Alloh bo'lsa, uning yerdagi vakili davlat 
boshlig'i - shohdir. 

---

Bu qoidaga, asosan, avval ilohiy 
qonunlarning mavjudligi va 
undan kelib chiqadigan, inson 
tomonidan qabu qi1ingan 
qonunlar to'g'risidagi g'oyalar 
o'rganiladi.
Amir Temur shaharlarda ilm-
fan, madaniyatni rivojlantirish 
uchun ko'plab ilmiy 
muassasalar qurishga amr 
qilgan. Madrasalarda diniy 
fanlar bilan baravar 
matematika, me'morchilik, 
astronomiya, adabiyot, tarix, 
musiqa kabi fanlarning 
o'qitilishiga alohida e'tibor 
berilgan. 

---

«Temur tuzuklari»da aytilishicha, 
musulmonlarga diniy madrasalarda 
ta'lim berish, shariat aqidalari va 
islom dini ilmlari: tafsir, hadis, 
fiqhdan dars berish uchun 
sohibqiron tomonidan har bir 
shaharga olimlar va mudarrislar tayin 
qilingan. Talabalarga o'z davrining 
yirik allomalari dars berganlar. 
Madrasa mudarrislariga ko'p maosh 
to'langan, ular farovon hayot 
kechirganlar. «Temur tuzuklari»da 
«Sayyidlar, ulamoyu mashoyix, oqilu 
donolar, tarixchilarni e'tiborli 
kishilar hisoblab, hurmatlarini joyiga 
qo'ydim. Ular bilan qimmatli 
fikrlashdim»,- deb yozadi.

---

Garchi Turon zaminida olim1ar, muhandis1ar, usta1ar 
yetar1i bo'lsa-da, Amir Temur Hindiston, Iroq va Erondan 
ham olim-u fuzalolarni Samarqandga olib ke1gan. Amir 
Temur qaysi mam1akatni ega11asa, uning noyob o'ljasi shu 
o'lkaning rassom1ari, mohir usta1ari hisob1angan. U o'sha 
yer1ik olimu u1amolarga mehribonlik ko'rsatgan. Albatta, 
bu tadbir1ar juda yaxshi natija1arga olib ke1gan. Xilda 
Xukxemning e'tirof etishicha, «Temur dunyoga ke1gan 
yurtda fa1safa, tibbiyot, matematika, astronomiya, 
geografiya, tarix, adabiyot soha1arida 01amshumu1 asar1ar 
yarati1di. Bu asar1ar keyincha1ik Yevropa Uyg'onish davriga 
turtki bo'ldi va Yevropa ,fanining uzoq asr1ar davomidagi 
taraqqiyotiga asos bo'1ib xizmat qildi. O'n beshinchi asrni 
Temuriy1ar Renessansi davri deb atash mumkin». Temur 
davridagi ilm-fanga g'amxo'r1ik U1ug'bek davriga ke1ib o'z 
mevasini berdi va Samarqandni dunyoga mashhur qildi.

---