Tercüme/Translation/ Ahkâm Hadisleri Nerede? İbn Ebî Şeybe’nin el-Musannef
Yüklə 254,93 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
İbn Ebî Şeybe’nin el-Musannef’i
İbn Ebî Şeybe’nin el-Musannef’i 200/815’lü yıllarda aktarılan geniş İslâmî ilmin Kûfi perspektifini kaydeden Endülüs’lü bir kitaptır. 39 kitabı edepten zühde, fıkıhtan tarihe, evliyanağmeden vahye her şeyi kapsar. İbn Ebî Şeybe ki Hatîb el-Bağdâdî doğum tarihini 156/773 olarak kaydetmiştir, Fars eyaletinin kadısının oğlu ve Vâsıt kadısının torunuydu. 11 Kardeşlerinden ikisi, [287] Os- man (ö. 239/853-4) ve Kāsım (ölüm tarihi bilinmiyor) taban tabana zıt ilmi ünleri olan
âlim kişilerdi. 12 Görünüşe bakılırsa Ebû Bekir, çağdaşları İbn Han- bel, Yahyâ bin Maîn ve Ali bin el-Medenî’nin tersine hadis tenkidinden ziyade
Menhecehu fi Musannef’ih, (Mekke: Câmia‘tü Ümmi’l-Kurâ, hicretten sonra 1408) Musan- nef’in girişinde editör yazısı olarak basılmıştır. el-Musannef, 1: 270-9. 11 İbn Ebî Şeybe’nin babası Muhammed b. İbrâhīm (ö. 182/798) için bkz. el-Hatîb, Târîh, 2: 265-6. Dedesi, Ebû Şeybe İbrâhim bin Osmân (ö. 169/785-6 ya da biraz daha geç) için bkz. el-Hatîb, Târîh, 7: 21-26 ve İbn Sa‘d, Kitâb el-tabakat el-kebīr, ed. Alī Muhammad Ömar, vol 11. (Kahire: Maktabat el-Khanī, 2001), 8: 506. el-Hatîb ve İbn Sa‘d Ebû Şeybe’nin zayıf bir râvî olduğunu söyler. Ben İbn Ebî Şeybe’nin Musannef’inde dedesinden ya da babasından nakilde bulunduğuna rastlamadım. 12 Osman İbn Ebî Şeybe için bkz. el-Hatîb, Târih 13: 162-7 ve Zehebî, Siyer 11: 151-4. Osman __________________________________________________________ Ahkâm Hadisleri Nerede? …
83 rivâyetleri tedvin ile ilgileniyordu. Buna rağmen İbn Hanbel ve İbn Ma‘în onu sadûk
13 olarak vasıflandırdılar. İbn Ebî Şeybe’nin hadisleri Tirmizî’nin el- Câmi’i haricindeki diğer Kütüb-i Sitte eserlerinde bulunmaktadır. Onun ri- vâyetlerinin değerinin bir göstergesi de Müslim ve İbn Mâce’nin Sünen’inde İbn Ebî Şeybe’nin merfû hadis rivâyetlerine çokça yer vermesidir. Onun mu- azzam el-Musannef’ine ek olarak şunlarda söylenebilir: el-Musannef’te bulu- nan tefsir, çeşitli tarih ve kelam kitaplarının derlemesi de kitabın itibarını art- tırmıştır. 14
mel değildir. Çünkü el-Musannef’in elimize ulaşan tek rivâyeti Kurtuba’daki Ebû Abdurrahman Bakī bin Mahled ve öğrencisi Ebû Muhammed [288] Ab- dullah bin Yunus el-Kabrî (ö. 330/941-2) tarafından nakledilmiştir. 15 el-Mu- sannef’in birçok kitabının başında bulunan bu iki isim, muhtemelen İbn Ebî Şeybe’nin rivâyet materyalinin son hâlini almasından sorumludur. 16 Zehebî ve İbn Hacer’e 17 göre İbn Ebî Şeybe’nin el-Musannef’i Abdullah bin Yunus’tan 370/980-1 yılında Kurtuba’da ders veren ve kitabı oğlu Ebû Ömer Ahmed bin Abdullah el-Bâcce’ye (ö. 396/ 1005-6) nakleden Sevilla’lı İbn Bâcce (ö.
Buhari’nin Sahîh’inde de nadiren zikredilmiştir. Zehebî Kāsım İbn Ebî Şeybe’yi “yazıf” olarak tanımlar (daīf; aynı yazıda. 11: 122) ve ne kendisi ne de Hatîb kitaplarına ondan herhangi bir şey almamışlardır. Ebû Hâtim ve Ebû Zur‘a el-Razī Kāsım’ın rivâyetlerini aldılar fakat onu yaygınlaştırmaktan kaçındılar İbn Ebī Ḥâtim, el-Cerh ve ta‘dīl, ed. Abdurrahman el-Yemanî, vol9. (Beyrut: Dar el-Fikr 1952’ de Hayderabad versiyonunu yeniden bastı. ), 7: 120. 13 Zehebî, Siyer, 11: 123-4 Münekkid Ebû Hâtim er-Razi onu sika olarak vasıflandırır. İbn Ebî Hâtim, Cerh ve Tadil, 5: 160. 14 İbnü’n-Nedîm İbn Ebî Şeybe’ye 8 çalışma atfeder ve üç tanesi Musannef’e dâhildir; Kitâb’ül- fihrist li-’l-Nedim, ed. Reza Teceddüd (Tahran, n. d. ), 286. İbn Ḥacer el-Askalânî Musan- nef’de ki isnadları sağlamıştır. İndeksinde; Tefsir, Kitâb ül-îmân, Târîh, Evâil ve Müsned el- Mu‘cemü’l-müfehres (Beyrut: Müesseseti’l Risale, 1998), 50-1, 110-11, 117, 135 ve 171. Ay- rıca bkz. Fuat Sezgin, Geschichte des Arabischen Schrifttums (Leiden: Brill, 1967), 1: 108-9. Ayrıntılı tartışma kitabın giriş bölümündedir. el-Musannef, 1: 72-98. 15 Bakî hakkında daha fazlası için bkz. İbn Ebî Şeybe’nin babası’da kadıydı; Marín, “Baki b. Mejled,” 173. Abdullah b. Yunus Zehebî ’nin kitaplarında yer almadı, fakat İbn el-Farazî’nin kitaplarında bulunur, Târîh el-ulemâ ve-’l-ruvât li-’l-ilm bi-’l-Endelüs, ed. İzzet el-Ḥüseynî, vol 2. (Kahire: Mektebetü’l el-Hancı, 1954), 1: 265-6. 16 “Book of Firsts” (evâil) Musannef’in elimizdeki versiyonuna eklendi, isnad Bakî’yi içermez. Yazarın notlarıyla tam metin arasındaki farklar için, bkz. Gregor Schoeler, The Oral and the Written in Early Islam, düzenleyen James E. Montgomery ve çeviren Uwe Vagelpohl (New York: Routledge, 2006), 33-6; başlangıçta yayınlayan Schoeler, “Die Frage der schriftlichen oder mündlichen überlieferung der Wissenschaften im frühen Islam,” Der Islam, 62 (1985) : 210-15. 17 İbn Hacer’in kitabının kökeni için: el-Mu’cemü’l-mufahres, 50-1. Zehebî Musannef yayınında İbn Beşkuval ve Abdurrahmân b. Mekkî hariç tüm bu girdileri söyler. Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) ________________________________________________________
84 378/988-9) 18 olarak bilinen Muhammed Abdullah b. Ali’ye geçmiştir. Se- villa’da kadı olarak görev yapan Ebû Ömer İbn Bâcce 19 , tüm vaktini tâlime ayırmak için Endülüs Emevî halifeliğinin en önde gelen âlimlerinden biri olma itibarını kazandığı Kurtuba’ya döndü. el-Musannef’i Muvatta üzerine yaptığı pek çok şerhiyle anılan en meşhur öğrencisi Ebû Ömer İbn Abdilber’e 20
(ö. 463/1070) devretti. İbn Abdilber’den sonra el-Musannef Kurtuba’lı Abdurrah- man İbn Attâb 21 (ö. 520/1126) tarafından korundu ki o da el-Musannef’i Se- villa’nın kadısı ve meşhur tarihçisi Ebû el-Kāsım İbn Beşkuval 22 (ö. 578/1183) ’e nakletmiştir. İbn Beşkuval’in [289] Endülüs’te hiç kalmamasına rağmen, İbn Hacer’in el-Musannef isnadında karşımıza çıkan İskendiriye’li tüccar Abdur- rahman b. Mekkî’nin 23 (ö. 599/1202-3) Endülüs’e yaptığı bir seyahatinde ki- tabı, İbn Ebî Şeybe’nin adını iyi bilen fakat onun kitabını hiç görmemiş mu- haddisler arasında büyük bir heyecan uyandırdığı Mısır’a getirdiğini iddia ede- biliriz. 24
İbn Ebî Şeybe el-Musannef’in tam teşekkül etmiş haline ulaşamasa bile nak- ledilen tüm bilgiler ondan gelmiştir. O rivâyetleri 2/8. yüzyılda çoğunluğu Irak’ta yaşamış dini otoritelerden almıştır. Abdürrezzâk’ın el-Musannef’inin aksine ki o çoğunlukla Ma‘mer b. Râşid (ö. 153/770) , Süfyân es-Sevrî (ö. 161/778) ve İbn Cüreyc’in 25 (ö. 150/767) sahîfelerine bağlıdır, İbn Ebî Şeybe’nin külliyatı birçok âlim tarafından desteklenen baskın bir kaynağa sa- hiptir. Bu Kûfe’li Veki‘ bin Cerrâh’tır (ö. 197/812) ve onun kayıp el-Musan- nef’inin büyük bir kısmı muhtemelen İbn Ebî Şeybe’nin el-Musannef’inde yer alır.
26 İbn Ebî Şeybe’ye kaynaklık eden diğer 14 âlim, Kûfe’de doğup Mekke’ye
18 Zehebî, Siyer, 16. 377; İbn el-Farazi, Târîh, 1. 281. İbn el-Farazî (ö. 403/1013) İbn el-Bacce’yi en önemli hocalarından biri olarak tanımlar. 19 Zehebî, Siyer, 17. 74-5. 20 Fazlası için, bkz. Zehebî, Siyer, 18: 153-63 ve “İbn Abdilber,” The Encyclopaedia of Islam, CD- ROM. 21
22 Zehebî, Siyer, 21: 139-43 ve “İbn Beşkuval,” The Encyclopaedia of Islam, CD-ROM. Zehebî Musannef’i İbn Beşkuval tarafından nakledilen kitaplar arasında saymadı. 23 Zehebî, Siyer, 21: 392-3. Zehebî bu başlık altında İbn Ebî Şeybe’nin Musannef’inden bahset- medi. 24 İbn Taymiyye’nin elindeki Musannef İbn Beşkuval’den Cafer b. Alī el-Hamadanī ye ondan hocasına geçmiştir. el-Fakhr b. Buhari; bkz. İbn Ebî Şeybe, el-Musannef, 1: 198 (editörden). 25 Motzki, The Origins of Islamic Jurisprudence, 58-9. Motzki Ma’mer’in ölüm tarihine alterna- tive olarak 152 ya da 154 der. (sf. 63). 26 Buna paralel olarak, Veki‘in Musannef’i muhtemelen doğuda İslâm topraklarında kaybol- muştur. Fakat Baki’nin rakibi İbn el-Veddah tarafından Endelüs’e getirilmiştir. (ö. 289/900), ondan İbn Attâb’a ordan da İbn Beşkuval’ geçti ve en sonunda Cafer b. Alī el-Hamdânî (ö. 636/1238) ’nin vatanı Mısır’da kalmıştır; İbn Ḥacer, el-Mu’cem, 50. İbn Ebî Şeybe’nin Musan- nef’ini ve Endelüs’ten izinle birçok kitabı aktaran (24. nota bakın), Meşai İskenderiyye’li Ca- __________________________________________________________ Ahkâm Hadisleri Nerede? …
85 taşınan Süfyân bin Uyeyne ile yetişkinlik çağlarında Rey’e taşınan Kûfe’li Cerîr bin Abdulhamid istisna olmak üzere genel bağlamda Kûfe, Basra, Vâsit ya da Bağdat‘ lıdır. [290] İbnü’n-Nedîm’in el-Fihristi’nde 27 hadis âlimleri ve ehl-i hadîs içinde sınıflandırılan bu fukahânın 28 çoğuna kitap atfedilmesine rağmen, İbn Ebî Şeybe hocalardan aldığı rivâyetleri onların kitaplarından almaktansa, ders esnasında sema yolu ile ya da bu ders notlarının nüshasını almak suretiyle elde etmiştir 29 . el-Musannef’teki isnadlardan elde edilen deliller baz alındığında İbn Ebî Şeybe’nin İbn Cüreyc’in Basra’lı hocası Muhammed bin Bakır’dan der- lemesinden ve Sa‘îd bin Ebî Arube’nin (ö. 156/773) ‘Abd el-A‘lā b. ‘Abd el- A‘lā’dan ve Abde bin Süleyman’dan seçmelerinden oluşan kitabından parçalar elde ettiği görülür. 30 Müslüman âlimler konularına göre tasnif edilmiş ilk ki- tapları (el-Musannef) 31 İbn Cüreyc ve Sa‘îd bin Ebî Arube’ye atfederler ve İbn Ebî Şeybe’nin külliyatında onlardan elde ettiği içeriği kullandığı rahatlıkla söy- lenebilir. 32 İbn Ebî Şeybe’nin el-Musannef’inde Ma‘mer b. Râşid kadar olmasa da yer verdiği, göze çarpan diğer bir isimde 2-8. asrın ortalarında derleyici ve râvî olan Süfyân es-Sevrî’dir. 33 [291] Tablo 1: İbn Ebî Şeybe’nin en sık zikrettiği kaynaklar
İsim
Ölüm tarihi Şehir
Rivâyet: Zekât
Rivâyet: Talâk
Rivâyet: Had ceza- ları Toplam
1 Veki‘ b. Cerrah 197/812 Kûfe
225 283
155 663
2 Hafs bin Gıyas 194/809 ya da 810
Kûfe 43
83 55
181 3 ‘Abd el-A‘lā b. ‘Abd el-A‘lā 189/805 Basra
25 93
56 174
fer b. Alī için daha fazlası için bknz, Zehebî, Siyer, 23: 36-9. İbn el-Veddah Veki‘ ’nin Musan- nef’ini Büyük Mâliki âlim Sahnun’un arkadaşı, Kufe ve Re’ye hadis elde etmek için seyahat eden, Kayrevan’daki Mūsa b. Muâviye el-Samūdihiyya elde etmiştir. Siyer, 12: 108-9. Veki‘ ’nin Musannef’inin fazlası için bkz. Schoeler, The Oral and the Written, 31-2. 27 İbn Ebî Şeybe’nin kendisine kitap atfedilen diğer başlıca hocaları: Veki‘, İbn el-Fuzeyl, Hüşeym b. Beşir, Yezid bin Harun ve İbn Uleyye, İbn Nedim, el-Fihrist 282-4. 28 Fukahâ el-muhaddisin ve Ashab-el Hadis 29 İslâmi ilimlerin teşekkül döneminde hocaların notlarının önemi ve kişisel notlar için (hy- pomnēma), bkz. Schoeler, The Oral and the Written, 28-49. 30 İbn Cüreyc Musannef’te 192, Saīd b. Ebî Arübe ise 179 defa, “Talâk Kitâbı” ve “Had Kitâbı’nda kez görülür.” Muhammâd b. Bekr, ‘Talâk Kitâbı’nda neredeyse hiç görülmez,” 48% oranında isnad İbn Cüreyc’dendir. Abd’el-Ala 28% oranında İbn Ebī Arūbe ve ek olarak Abde 26% oranında. 31 Motzki, Origins, 274-5. 32 İbn Ebî Şeybe zaman zaman, hacc için Mekke’de bulunduklarında Abdürrezzâk’tan nakilde bulunmuştur, biyografilerinde Yemen’e gittiği bulunmamaktadır. İbn Cüreyc’in külliyatında herhangi bir konuda kesin olarak Abdürrezzâk’a istinad etmemiştir. 33 Mamer 100 isnadda varken, Süfyân es-Sevrî 316 isnadda görülür. Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) ________________________________________________________
86 4 Cerîr bin Abdulhamid 188/804 Kûfe Re’y 41 73
32 146
5 İbn Uleyye, İsmail bin İbrâhim 193/809
Bağdat 16
103 21
140 6 Huşeym bin Beşir 183/800 Vâsıt
19 78
27 124
7 Ebû Üsâme Hemmâd bin Üsâme 201/816 ya da 817 Kûfe
54 34
14 102
8 Muhammed bin Bekir 203/818 ya da 819
Basra 61
1 37
99 9 Abdurrahîm bin Süleyman 184/800 Kûfe
55 6 32 93 10
Abde bin Süleyman 188/804
Kûfe 11
60 22
93 11 Ebû Muâviye Muhammed bin Hazim 195/810 ya da 811 Kûfe
24 42
25 91
12 Yezid bin Harun 206/821 Vâsıt
10 49
28 87
13 Süfyân bin Uyeyne 198/814 Mekke
23 42
21 86
14 Abdullah bin İdris 192/808 Kûfe
15 44
26 85
15 Muhammed bin Fuzeyl 195/810 ya da 811
Kûfe 9 48 22 79
Yüklə 254,93 Kb. Dostları ilə paylaş:
|