Teri lotin 84x108 format p65. p65

---

1
O‘ZBEKISТON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RТA
MAXSUS ТA’LIM VAZIRLIGI
O‘RТA MAXSUS, KASB-HUNAR ТA'LIMI MARKAZI
E.H. ESHBOYEV
ТERI VA ТANOSIL
KASALLIKLARI
Тibbiyot kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 5-nashri
Тoshkent — «ILM ZIYO» — 2017

---

2
Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi ilmiy-metodik
birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash
tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
Qo‘llanmada keng tarqalgan teri va tanosil kasalliklarining paydo
bo‘lish sabablari, rivojlanish mexanizmi, kasallik manzarasi, davosi,
diagnostikasi va profilaktikasi bayon etilgan. Shuningdek, «Dermato-
venerologiya» fanining qisqacha tarixi, terining anatomiyasi, fizio-
logiyasi, gigiyenasi va bemorlarni klinik tekshirish hamda kasallikning
laboratoriya diagnostikasi batafsil yoritilgan.
Qo‘llanmaning uchinchi nashri tibbiyot sohasidagi yangiliklarni
hisobga olgan holda qayta ishlandi. Qo‘llanma tibbiyot kollejlarining barcha
yo‘nalishlari bo‘yicha ta’lim olayotgan talabalar uchun mo‘ljallangan.
ISBN 978-9943-303-40-9
© «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2017-y
A. ABDURASHIDOV — Тoshkent shifokorlar
malakasini oshirish insitituti teri-tanosil kasalliklari
kafedrasi assistenti, t. f. n.
M. ODILOV — Ikkinchi Respublika tibbiyot kolleji
direktori, t. f. n.
Т a q r i z c h i l a r :
UO‘K: 616.5(075.32)
KBK 55.8
E 99

---

3
KIRISH
Dermatologiya (derma — teri) teri kasalliklari haqidagi
fan bo‘lib, klinik tibbiyotning eng muhim sohalaridan biri.
Bu fan terining tuzilishi, vazifasi, sog‘lom va kasallangan
teri holatlari, shuningdek, organizm boshqa kasalliklar
bilan og‘riganda terida bo‘ladigan o‘zgarishlarni o‘rganadi;
teri kasalliklarini aniqlash, davolash va uning oldini olish
masalalarini ishlab chiqadi.
Dermatologiya umumiy va xususiy qismlarga bo‘linadi.
U m u m i y d e r m a t o l o g i y a sog‘lom hamda
kasallangan terining anatomiyasi va fiziologiyasini, teri
kasalliklarining yuzaga kelish sabablarini, uni davolash va
oldini olish usullarini; x u s u s i y d e r m a t o l o g i y a
esa teri, soch va tirnoqda paydo bo‘ladigan ayrim kasallik
belgilarini, ularni qo‘zg‘atuvchilarni va davolash usullarini
o‘rganadi.
Dermatovenerologiya fani ichki kasalliklar, nevropa-
tologiya, endokrinologiya, psixiatriya kabi tibbiyot fanlari
bilan chambarchas bog‘langandir.
Venerologiya — tanosil (venerik) kasalliklarning klinik
kechishini, epidemiologiyasini, ularni aniqlash, davolash
va oldini olish choralarini o‘rganadi.
Yuqumli va tanosil kasalliklariga chalingan bemorlarga
o‘z vaqtida tashxis qo‘yish, kasallikni davolashni tako-
millashtirib borish sog‘liqni saqlash tizimi xodimlari hamda
davolash profilaktika muassasalari, shu jumladan dermato-
venerologlarning asosiy vazifasi hisoblanadi. Bunday ish-
larni amaliyotga tatbiq etishda o‘rta ma’lumotli tibbiyot
hamshiralarining o‘rni benihoya kattadir. Hamshiralar shifo-
korlarga yordamchi bo‘libgina qolmasdan, balki kasallikni
birlamchi aniqlashda ham ishtirok etadilar hamda shifokor
tomonidan tayinlangan davolash muolajalarini bajaradilar.

---

5
DERMATOVENEROLOGIYA FANINING
QISQACHA RIVOJLANISH TARIXI
Dermatologiya uzoq tarixga ega. Qadimgi Misrda qi-
chima, sachratqi, qo‘tir, moxov kabi teri kasalliklarini turli
moy dorilar, malhamlar bilan davolashgan, terini kosmetik
usulda parvarish qilish ham keng rasm bo‘lgan. Yunoniston
va Rimda ham teri va tanosil kasalliklarini davolash bilan
shug‘ullanganlar. Giðpokrat teri kasalliklarini bir tartibga
solgan hamda qo‘tir, moxov, soch to‘kilishi, qadoq kabi
kasalliklarni o‘rgangan va ularni davolash haqida qimmatli
ma’lumotlar qoldirgan.
Qadimgi Rim shifokori (tabibi) Selz chiðqon, tri-
xofitiya, psoriaz va boshqa kasalliklar to‘g‘risida batafsil
yozib qoldirgan. Bu dermatozlarni davolashda ultrabi-
nafsha nurlar, iliq fizik omillardan foydalanishni tavsiya
etgan. O‘rta Osiyolik olim Abu Ali ibn Sino o‘zining «Òib
qonunlari» kitobida po‘rsildoq yara, qichima, gush (ek-
zema), zaxm, moxov va teri kasalliklarining tashqi ko‘rini-
shini tasvirlash bilan birga ularning bir-biridan farqini ham
ko‘rsatib o‘tgan hamda davolash usullarini yozib qoldirgan.
Dermatologiya fanining shakllanishi XVI asrning ik-
kinchi yarmiga to‘g‘ri kelib, fizika, kimyo, biologiya soha-
sida qilingan kashfiyotlar bilan uzviy bog‘liqdir. XVIII asrda
teri va tanosil kasalliklarining etiologiyasi, patogenezi va
klinikasi keng o‘rganila boshlandi va ingliz, fransuz, nemis,
rus dermatologiya maktablari paydo bo‘ldi.
Markaziy Osiyo hududida 900-yillarda ilm turli soha-
larda jadal rivojlangan va Xorazmda Ma’mun akademiyasi
tashkil etilgan. Bu akademiyada qator olimlar, jumladan
Abumansur Muvaffaq ibni Ali-al-Xiravi, Ismoil Jurjoniy,
Abu Rayhon Beruniy, Bobo Bahrom Xorazmiy, Abu
Mansur ibn Yahyoi Masihiyolar faoliyat ko‘rsatishgan.
Bular orasida, Buxoroda tug‘ilib o‘sgan (980—1037),
faylasuf olim, tibbiyot ilmining sultoni Abu Ali ibn Sino
nomini va u yozib qoldirgan «Òib qonunlari» asarini butun

---

6
dunyo biladi va tan olgan. Bir necha asrlardan beri, hozirgi
paytda ham uning bu risolasidan har bir shifokor foy-
dalanib kelmoqda.
Dermatovenerologiya tarixida ham Ibn Sino yetakchi
o‘rin egallaydi. Uning teridagi o‘zgarishlar va kasalliklar
to‘g‘risidagi fikrlari hozirgi zamon dermatovenerologiya
fanining yutuqlari qatoridan joy egallagan.
O‘zbekistonda O‘rta Osiyo davlat universiteti tibbiyot
fakultetida teri va tanosil kasalliklari kafedrasi tashkil
etilganidan (1920) boshlab dermatologiya va venerologiya
sohasi rivojlana boshladi. 1924-yilda Òoshkentda teri va
tanosil kasalliklari dispanseri, 1932-yilda Dermatologiya
va venerologiya ilmiy tadqiqot instituti, keyinchalik teri va
tanosil kasalliklari kafedralari tashkil qilinishi bu fanning
rivojlanishiga keng yo‘l ochib berdi. So‘zak, zaxm, terining
zamburug‘li kasalliklari, fotodermatozlar, neyroderma-
tozlar, pufakli va virusli dermatozlar, allergik dermatozlar
hamda vitiligo kabi kasalliklarning tarqalishi, etiologiyasi,
patogenezi, diagnostikasi, davosi, oldini olish masalalari
o‘rganildi.
Hozirgi paytda teri kasalliklari ichki a’zolarni ham za-
rarlashi, kasbga aloqador teri kasalliklari, genader-
matozlar, etiologiyasi noma’lum bo‘lgan dermatozlar-
ning kelib chiqish sabablari, shuningdek, dermatomi-
kozlar va jinsiy yo‘l bilan yuquvchi kasalliklar qo‘zg‘a-
tuvchilarining turlarini aniqlash bo‘yicha ilmiy izlanish-
lar olib borilmoqda.
Bugungi kunda O‘zbekistonda mingdan ortiq der-
matovenerologlar xalq salomatligi yo‘lida tinmay izla-
nishlar olib bormoqdalar. Òibbiyot fanlari doktori, profes-
sorlar A.Sh. Vaisov, Sh.I. Ibragimov, S.S. Arifov, G.A. Is-
mailova, E.H. Eshboyev, A.M. Mannonov, Z.M. Obi-
dova, A.M. Obidov, Sh.Z. Mavlyanova T.A. Nabiyev va
U. Y. Sobirovlar shular jumlasidandir.

---

7
1-bob. ÒERI ANAÒOMIYASI VA FIZIOLOGIYASI
1.1. Òeri anatomiyasi va gistologiyasi
Odam terisi butun badanni qoplab turadi va qator
muhim vazifalarni bajaradi. Og‘iz, burun, siydik chiqarish
kanali shilliq parda bilan qoplangan, anus sohasi esa shilliq
pardaga ulanib ketadi.
Katta yoshdagi odam terisining umumiy sathi 1,5—
2 m
2
ni tashkil etadi, qalinligi tananing turli joyida turlicha
bo‘lib, 0,5 mm dan 2 mm gacha, kaft va tovonda 4 mm
gacha yetadi. Inson terisining og‘irligi gavda og‘irligining
16—18 % ini, teriosti yog‘ qavatisiz esa 5 % ini tashkil
qiladi. Òerining 70 % ini suv, 30 % ini oqsillar (kollagen,
elastin, retikulin), uglevodlar (glukoza, glikogen, muko-
polisaxaridlar), liðidlar, mineral tuzlar (natriy, magniy,
kalsiy) va fermentlar tashkil etadi. Òeri o‘ziga xos rang va
tusga ega bo‘ladi. Teri rangi uning donador va muguz
qavatlarining qalinligiga, tomirlarning yuza (chuqur) joy-
lashishiga, shu bilan birga melanin pigmentining ko‘p yoki
ozligiga qarab belgilanadi.
Òerining rangi tashqi va ichki omillar ta’sirida o‘zga-
rib turishi mumkin. Òeri yuzasi odatda notekis, unda son-
sanoqsiz egatcha, burma va chuqurchalar bo‘lib, ular
bir-biri bilan kesishgan joylarda uchburchak, rombik
shakllar hosil qiladi. Panjalarning dorsal yuzalarida bular
ayniqsa yaqqol ko‘rinib turadi. Barmoqlarning kaft
yuzalarida teri egatchalari konsentrik aylana shaklida
joylashgan. Bu shakllar har bir shaxs uchun o‘ziga xos
naqshga ega. Shaxsni aniqlashda (daktilloskopiya) odatda
shu naqshdan foydalaniladi.

---

8
Òerining ko‘p qismi tuk bilan qoplangan. Lablar, to-
von, kaftning ichki qismi, olat boshi, qin dahlizi, jinsiy
a’zo, katta va kichik uyatli lablarining ichki sohalarida tuk
bo‘lmaydi. Òerida juda ko‘p ter va yog‘ bezlari hamda
ularning teshikchalari joylashgan. Qo‘l va oyoq barmoq-
larining uchida tirnoq plastinkalari bor.
Òeri gistologiyasi. Òeri pushtning rivojlanish
jarayonida ikkita embrional varaq: ektoderma va
mezodermadan hosil bo‘ladi. Ektoderma (tashqi pusht
varag‘i) terining epitelial qavati — e p i d e r m i s (terining
tashqi qavati)ni, mezoderma (o‘rta pusht varag‘i) esa terining
asl qavati, ya’ni d e r m a (o‘rta qavat) va teriosti qavati —
g i ð o d e r m a n i hosil qiladi.
Embrional hayotning uchinchi oylariga kelib epiteliy
hujayralarining ko‘payishi natijasida epidermis ko‘p qavatli
bo‘ladi. 5 oylik homila kaft va tovon terisining epidermis
qismida donador va muguz qavatlar paydo bo‘ladi. 7 oylik
homilada esa epidermisning yaltiroq qavatidan tashqari
hamma qavatni ko‘rish mumkin. Derma va giðoderma
dermatomalardan rivojlana boshlaydi. Embrional rivojla-
nishning birinchi oylarida biriktiruvchi to‘qimalar, keyin-
chalik argirofil tolalar vujudga keladi, uchinchi oyida
dermaning ustki qavati paydo bo‘ladi va u pastki qavatga
nisbatan zichroq biriktiruvchi to‘qimadan tashkil topadi.
Bu yerdagi tolalarning (elastik, kollagen) asosiy qismi
mayin elastik tolalardan iborat bo‘ladi. Epidermis osti-
dagi teri hosilalari va qon tomirlari membranalar atrofida
argirofil tolalarni tutadi. Embrion hayotining boshlan-
g‘ich davrida terining epiteliy qavati silliq bo‘ladi, keyin-
chalik derma biriktiruvchi to‘qimalarining epiteliyga
botib kirishi natijasida so‘rg‘ichlar vujudga keladi. Em-
brion rivojlangan sari terida yetuk differensiyalangan
hujayralar ortib boradi.
Homilaning uch oylik davridan boshlab pusht ektoder-
masining tashqi varag‘idan teri hosilalari (ortiqlari) — soch,
tirnoq, yog‘ va ter bezlari kurtagi paydo bo‘la boshlaydi.

---

9
Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda epidermisning qalinligi
bir xil bo‘lmaydi, ayniqsa burmali joylarda u yupqa va
nozik bo‘ladi. Qo‘l va oyoq kaftlaridagi teri rivojlanib
shakllangan bo‘lsa ham, u kattalarnikidan 2,5—3 marta
yupqadir. Bolalar 12—13 yoshga yetgandagina epidermis-
ning tuzilishi kattalarniki kabi bo‘ladi.
Òerining mikroskopik tuzilishiga qarab uchta qism ta-
fovut qilinadi*.
1. E p i d e r m i s — terining ustki qismi.
2 D e r m a — terining asl qismi.
3. G i ð o d e r m a — teriosti yog‘ kletchatkasi.
Epidermis (E p i d e r m i s ) ko‘p qavatli muguz-
lanuvchi (shoxlanuvchi) epiteliylardan tashkil topgan va
ular bir-biridan hujayralarning shakli va tuzilishi bilan
farq qiladi. Epidermisning o‘zi quyidagi qavatlardan iborat.
Bazal qavat teri ustki qismi (epidermis)ning eng chu-
qur qavati bo‘lib, pastdan derma bilan chegaralanadi; yirik,
uzun, tashxis jarayonida hujayralari yaxshi bo‘yaladigan
oval yadroli bir qator silindrsimon keratinotsit, melanotsit
va langergans hujayralardan tashkil topgan.
Bazal qavat hujayralari uchki qismida melanin pigmenti
donachalarini tutadi. Buni ayollarning ko‘krak uchi, qo‘ltiq
sohasi, jinsiy a’zolar va anus sohasi terisida, qora tanli
odamlarda esa tikansimon qavat hujayralarida kuzatish
mumkin.
Òikansimon qavat bazal qavat ustida joylashgan 5—
10 qator kubsimon hujayralardan tashkil topgan bo‘lib,
donador qavatga yaqinlashgan sari yassilanib boradi.
Òikansimon qavat hujayralari protoplazma o‘siqchalari
(tikanlari) bilan bir-biriga tutashgan bo‘lib, ular hujay-
ralararo ko‘prikchalar deb ataladi.
Donador qavat. Bu qavatning donador deyilishiga sabab
shuki, uning hujayralari o‘z sitoplazmasida ishqoriy anilin
*Rangli rasmlarga qarang.

---

10
bo‘yoqlari bilan yaxshi bo‘yaladigan keratogialin mod-
dasidan tashkil topgan donachalar tutadi. Donador hu-
jayralar 2—3 qavat bo‘lib, duksimon shaklga ega.
Yaltiroq qavat (tiniq qavat) donador qavat ustida joy-
lashib, uni muguz qavatdan ajratib turadi. Bu qavat 1—
3 qator yassi cho‘zinchoq hujayralardan tashkil topgan,
ularning deyarli hammasida yadro bo‘lmaydi. Hujayralar
yadrosida eleydin oqsili bo‘ladi. U nur sindirishda katta
ahamiyatga ega.
Muguz (shox) qavat epidermisning eng yuqorigi qavati
bo‘lib, 3—4 qavat yassi hujayralardan tashkil topgan.
Hujayralarda yadro bo‘lmaydi, ularning qalinligi terining
turli sohalarida turlicha. Bu hujayralar tarkibida keratin
tutadi, ularga to‘q qo‘ng‘ir rangli alohida bo‘yoq — muguz
qatlam yog‘i singigan, u yopishqoq bo‘ladi. Shuning uchun
ham bu hujayralar bir-biriga zich taqalib turadi. Muguz
qavatning eng yuqori yuza qismida plastinkalar zich joy-
lashmagan, ular asta-sekin ko‘chib, fiziologik po‘st tash-
lash yuz beradi. Shunday qilib, epidermis qavat hujayra-
lari uchun keratinizatsiya jarayoni maxsus funksiyalardan
biri hisoblanadi, hujayralar yadrosi, organoidlar dezin-
tegratsiyalanadi va muguzlanish bilan yakunlanadi.
Derma. Derma terining asl ( d e r m a , c u t i s ,
c o r i u m ) yoki xususiy qavati bo‘lib, bazal membrana ostida
yumshoq chegaralanmagan biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan.
Kollagen elastik va argirofil tolalardan, qon tomirlari
hamda limfa tomirlari, muskullar, nervlar va hujayra
elementlaridan tashkil topgan. Derma ikki: so‘rg‘ichsimon
va to‘rsimon qavatdan tuzilgan.
S o ‘ r g ‘ i c h s i m o n q a v a t epidermisga botib kirgan
bo‘lib, siyrak tolali shakllanmagan yumshoq biriktiruvchi
to‘qimadan tuzilgan. Bu qavatda fibroblast, gistiosit, hujay-
ralar, shuningdek, semiz, plazmatik, limfosit va pigment
hujayralar, melanofaglar, kapillar qon tomirlari bo‘ladi.
So‘rg‘ichsimon qavat epidermis bilan chegaralangan joyda
o‘siqchalardan, ya’ni so‘rg‘ichlardan tashkil topgan. So‘r-

---

11
g‘ichsimon qavat deb atalishiga ham sabab shu bo‘lgan.
Ularning kattaligi va balandligi har xil. Barmoqlar bilan
ko‘krak bezlari sohasida ular balandligi 200 mk ga, yuzda
30 mk ga yetadi.
Ò o ‘ r s i m o n q a v a t — zich biriktiruvchi to‘qi-
madan tuzilgan bo‘lib, unda yo‘g‘onligi va yo‘nalishi har
xil kollagen tolalar to‘r hosil qilib yotadi. Òeriga elastiklik
va qattiqlik berib turadigan kollagen tolalar bilan bir qatorda
dermada terini elastik qiladigan elastik tolalar ham bo‘ladi.
Elastik tolalar bir-biri bilan chirmashib, kollagen tolalar
bilan bir xil yo‘nalish oladi va to‘r hosil qiladi. Odamning
yoshi qaytgan vaqtda elastik tolalar degeneratsiyaga uch-
raydi, natijada teri burishib, serajin bo‘lib qoladi.
Dermada gorizontal holatda joylashgan qon tomirlari
to‘ri, bezlar, muskullar, nerv va nerv oxirlari bor.
Òeriosti yog‘ qatlami (giðoderma). Derma aniq chegarasiz
teriosti yog‘ qatlamiga (kletchatkaga) o‘tadi. Bu qatlam
yog‘ hujayralari to‘plamidan iborat bo‘lib, ular asl teri
qavatining to‘r qismidan davom etgan va teri fassiyasini
hosil qiluvchi kollagen tolalarning katta tutamlari bilan o‘ralib
turadi. Yog‘ hujayralari tutamini o‘rab turuvchi tolalarda
ko‘plab qon tomirlari, nerv tolalari va nerv oxirlari joylashadi.
Òeri bezlari. Òerida ter bezlari (g l a n d u l a e s u -
d o r i b e r a e ) va yog‘ bezlari (g l a n d u l a e s e b a -
c e a e ) joylashgan.
Òer bezlari ter ishlab chiqaruvchi qism va chiqaruv
naylaridan iborat. Odam terisida ter bezlarining soni 3—
3,5 mln. taga yetadi. Ular qo‘l va oyoq kaftlarida juda ko‘p.
Jinsiy olat boshchasi, kichik uyatli lablar sohasida ter
bezlari bo‘lmaydi. Hujayralardan ter ajralib chiqish xusu-
siyatiga qarab ekkrin va apokrin ter bezlari tafovut qilinadi.
Ekkrin ter bezlari butun tana terisida joylashgan, ay-
niqsa ular peshona, ko‘krak, qorin va bilak terisida ko‘p.
Shu joylarda 1 sm
2
teri sathida 250—300 tagacha ter bezlari
yotadi. Bir kunda ter bezlari 300—800 ml, ayrim hollarda
1500 ml gacha ter ishlab chiqaradi.

---

12
Apokrin ter bezlari ter ishlab chiqarish paytida biroz
yemiriladi va sekret bilan chiqqan oqsil moddalari par-
chalanib, har bir odam uchun xos bo‘lgan o‘tkir hidli
ter ajraladi. Apokrin ter bezlari ekkrin ter bezlariga nis-
batan ancha katta bo‘lib, uzunligi 0,5—4 mm ga yetadi.
Yog‘ bezlari alveolar bezlar bo‘lib, tana terisining
hamma qismida joylashgan. Yuz, boshning sochli qismi,
kuraklar orasi va to‘sh atrofida ayniqsa ko‘p. Oyoq va qo‘l
kaftlarida yog‘ bezlari bo‘lmaydi.
Yog‘ bezlari aksariyat sochlar bilan bog‘langan holda
joylashib, ularning sekret chiqarish yo‘llari soch folliku-
lasiga ochiladi. Har bir soch ildizi atrofida 6—8 tagacha
yog‘ bezi bo‘ladi. Jinsiy olatning chekka kertmagi, kichik
uyatli lablar, ko‘z burchaklari terisi sohasida va ayollarda
ko‘krak bezlari uchida yog‘ bezlari to‘g‘ridan to‘g‘ri teri
yuzasiga ochiladi.
Sochlar. Sochlar uch xil bo‘ladi: uzun soch, kalta soch,
tuk. Uzun soch boshda, yuz va iyakda (soqol-mo‘ylov),
qo‘ltiq, jinsiy a’zolar sohasida bo‘ladi. Kalta sochlarga
qosh, kiðrik, burun shilliq qavatida va quloqning tashqi
eshituv yo‘lidagi sochlar kiradi. Òuklar deyarli butun tana
terisini qoplab turadi (sochlarning 95 % ini tashkil qiladi).
Oyoq va qo‘l kafti, labning qizil hoshiyasi, jinsiy olat
boshi va uyatli lablarning ichki dahlizida tuk (jun) bo‘l-
maydi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda mayin tuk bo‘ladi,
xolos. Òuklar keyin ikkilamchi sochlar bilan almashinadi.
Sochlarning o‘sishi faqat jinsiy jihatdan voyaga yetishga
emas, balki irsiy genetik belgilarga ham bog‘liq. Sochlar-
ning kimyoviy tarkibi juda murakkab bo‘lib, unda 40 dan
ortiq modda, jumladan, marganes, simob, natriy, yod,
brom va boshqalar bor. Qora sochda marganes, qo‘rg‘oshin,
kumush ko‘p bo‘lsa, oq soch tarkibida havo pufakchalari
va nikel bo‘ladi, xolos.
Soch ikki qismdan: teri ustidagi qismi — tolasi va teri
ostidagi qismi — soch ildizidan tashkil topgan. Soch ildizi
soch xaltachasida joylashgan. Soch teri yuzasiga nisbatan

---

13
o‘tkir burchak hosil qilib o‘sadi. Ular ildizining pastki
qismi kengayib yo‘g‘onlashgan bo‘lib, soch piyozchasi deb
ataladi. Piyozchalar dermaning asosiga, hatto giðoder-
magacha yetadi.
Soch ko‘ndalang kesimi bo‘yicha uch qavatdan iborat:
— tashqi qavat — kutikula;
— o‘rta qavat — po‘st modda;
— markaziy qavat — miya (mag‘iz) qismi.
Kutikula bir qavat ustma-ust joylashgan muguzlan-
gan yassi epiteliy hujayralardan, po‘st modda cho‘ziq hu-
jayralardan tuzilgan. Soch kutikulasi erkin qismining
tuzilishi pastki ildiz qismi tuzilishidan farq qiladi. Ildiz
qismi hujayralari uzun silindrsimon shaklda, tepaga chiq-
qan sayin ular yassilanib qattiq keratin moddasini tutadi.
Po‘st modda hujayralari sitoplazmasida va ular oralarida
ko‘p miqdorda sochga rang beruvchi melanin donacha-
lari yotadi. Miya (mag‘iz) qismi kubsimon epiteliy hujay-
ralardan iborat bo‘lib, melanin donachalarini va havo
pufakchalarini tutadi. Bu hujayralar yuqori tomon «tanga-
chalar ustuni»ni hosil qiladi. Soch ildizining yuqori qis-
mida mag‘iz hujayralarning yadrosi zichlashib, muguz-
lanib, kimyoviy tarkibi o‘zgaradi. Sochlar teri sathiga nis-
batan qiya holatdagi ildizda joylashgan bo‘ladi. Soch il-
dizini tashqi tomondan epitelial va biriktiruvchi to‘qima-
lardan tuzilgan follikula yoki soch xaltasi o‘rab turadi.
Sochning asosi (piyozchasi) tagiga yumshoq, shakllan-
magan biriktiruvchi to‘qimadan iborat soch so‘rg‘ichi bo-
tib kiradi. Soch ildizi qon tomirlari, nerv oxirlariga boy
bo‘lgan soch so‘rg‘ichi hisobiga oziqlanadi va innervatsiya-
lanadi. Soch o‘zining xususiy muskuli — sochni ko‘ta-
ruvchi muskullarga ega. Sochlarning o‘sish tezligi va vaqti,
umri har xil. Odam boshidagi sochning umri 4—10 yilga
teng, qosh, kiðrik va qo‘ltiq ostidagi junlar 3—4 oyda al-
mashinib turadi. Sochlar bir kunda 0,1 mm dan 0,5 mm
gacha o‘sishi mumkin. Òo‘kilgan sochlar o‘rniga follikular
hujayralarning ko‘payishi natijasida yangilari o‘sib chiqadi.

---

14
Sochlar uzunligi bir necha mm dan 1,5 m gacha, tola-
sining yo‘g‘onligi 0,6 mm gacha yetishi mumkin. Ayol-
lar sochi erkaklar sochiga nisbatan ingichka bo‘ladi.
Boshning sochli qismida 30000 dan 150000 tagacha tola
bo‘ladi.
Òirnoq (U n g u i s ) to‘rt burchakli, muguzlangan zich
yupqa plastinkalardan tuzilgan bo‘lib, orqa va yon chetlari
qo‘l (oyoq) teri burmalariga botib turadi. Òirnoq plastin-
kasida tirnoq tanasi, oldingi erkin uchi, ikkita yon cheti va
ildizi farqlanadi. Òirnoq ildizi deyarli butunlay teri burma-
lari bilan qoplangan. Plastinkaning tanasi esa tirnoq o‘r-
nida joylashadi. U qalin joylashgan muguz tanachalardan
tuzilgan bo‘lib, ba’zi joylarda yadro qoldiqlarini tutuvchi
epidermisning zich qoplangan qismlaridan iborat. Òirnoq
o‘rni qator va uzunasiga yo‘nalgan burmalarni hosil qiladi,
bu burmalarda tirnoq plastinkasini oziqlantiruvchi qon
tomirlari bor.
Epiteliy hujayralari (tirnoq matritsasi)ning tinmay
muguzlanishi natijasida tirnoq plastinkasi siljib o‘sadi. Qo‘l
tirnog‘i haftasiga 1 mm, oyoq tirnog‘i 0,25 mm o‘sadi.
Òirnoq plastinkasining ildiz qismi to‘g‘ridan to‘g‘ri bar-
moq suyaklariga birikadi. Òirnoqlar ildizining barmoq
suyaklari ustki qismining pardasiga bunday birikishi tib-
biyot amaliyotida juda muhim hisoblanadi, chunki tirnoq-
lardan boshlangan yallig‘lanish suyaklarga o‘tib ketishi
mumkin. Xulosa qilib aytganda, yog‘, ter bezlari, soch va
tirnoqlar teri ortiqlari deb ham ataladi.
Òeri muskullari. Òeri muskullariga ko‘ndalang-targ‘il
yuz terisi, ko‘krak bezi uchi, orqa chiqaruv teshigi sfink-
teri, olat kertmagi, yorg‘oq terisining yassi muskullari
kiradi. Ayniqsa, sochlarni ko‘taruvchi muskullar
( m m . a r r e c t o r e s p i l o r u m ) ko‘p uchraydi. Ular-
ning bir uchi 45° burchak ostida soch follikulasiga,
ikkinchi uchi dermaning so‘rg‘ichsimon qavatiga birikadi.
Ular qisqarganda ter bezlaridan sekret ajralib chiqishi
ortadi hamda soch tolalari dikkayib, teri limon po‘chog‘i

---

15
ko‘rinishini oladi. Òashqi muhit haroratining pasayishi
natijasida ro‘y beradigan bu holat (teri sovuqdan uvushadi)
odam organizmining himoya vazifasi hisoblanadi, natijada
yassi muskullar qisqarib, dermadagi ko‘plab qon tomirlari
fiziologik ravishda torayadi. Natijada tana harorati issiqlikni
saqlab qoladi. Boshning sochli qismi, peshona va lunj
terisidagi yassi muskullar soch follikulalari bilan bog‘-
lanmagan. Yuzning ko‘ndalang-targ‘il muskullari yuz te-
risining harakatchanligini ta’minlaydi.
Òerining oziqlanishi va innervatsiyasi. Òeri rivojlan-
gan qon va limfa tomirlari hisobiga oziqlanadi. Òeridagi
barcha qon tomirlariga organizmdagi umumiy qonning
1/5 qismi sig‘adi. Fassiyadan chiqqan katta qon tomirlari
terida yuza va chuqur joylashgan qon tomirlari to‘rini
tashkil etadi.
Chuqur qon tomirlari chiqish yo‘lida giðodermadagi
yog‘ to‘plamlariga biriktiruvchi to‘qima bo‘ylab tarmoq-
lanadi, ayrimlari dermaning quyi sohasida gorizontal to‘r
anastomozlarini hosil qiladi. Ulardan ter bezi asosi, soch
follikulalari va yog‘ to‘plamlari oziqlanadi. Chuqur arte-
rial to‘plamdan dermaning so‘rg‘ichsimon qavatiga yetib
boradigan kattagina arteriyalar tarmog‘i ketadi va so‘rg‘ich-
simon qavat ostida yuza arterial to‘rni hosil qiladi. Ular-
dan yassi muskullar, yog‘ bezlari hamda soch follikulasi
va ter bezining yuqori qismi oziqlanadi. So‘rg‘ichsimon
qavatosti qon tomirlaridan epidermisga parallel arterial
tomirlar tarmog‘i ketadi, ammo ular bir-biri bilan anas-
tomozlashmaydi. Arterial tomirlardan so‘rg‘ichlar tomon
kapillarlar yo‘nalib, tutamlar hosil qiladi va enli venoz
kapillarlar bo‘lib qaytadi. Venoz qon tomirlari ham parallel
yuza so‘rg‘ichosti birinchi venoz tomirlari to‘rini hosil
qiladi. Òeriosti yog‘ qatlami (kletchatkasi) gacha jami uchta
vena tomirlari to‘ri joylashadi. Bu tomirlar giðodermadan
o‘tib teriosti venalariga tutashadi. Òerining epidermis qismi
o‘z qon tomirlariga ega emas, ular dermaning so‘rg‘ich-
simon qavat kapillarlari hisobidan qon bilan ta’minlanadi.

---

16
Limfa tomirlari ham dermaning so‘rg‘ichlaridan
boshlanib, yuza va giðodermada joylashgan chuqur qon
tomiri to‘rlarini hosil qiladi. Yuza limfa tugunlari anas-
tomoz hosil qilib birikadi. Ular fassiya va muskullar limfa
tomirlariga tutashib, regionar limfa tugunlari tomon yo‘-
naladi.
Òerining innervatsiyasi organizmni tashqi muhit bilan
bog‘lab turadi. Òeri sathi juda ko‘p nerv tolalari bilan
ta’minlangan. Bu nerv tolalari terida katta retseptor may-
donini hosil qiladi. Ular terida yuz berayotgan o‘zgarish-
larni markaziy nerv sistemasiga yetkazib turadi. Òeri in-
nervatsiyasini erkin nerv tolalari bilan birgalikda o‘z kap-
sulasiga ega bo‘lgan tanachalar olib boradi. Innervatsiyada
qatnashuvchi barcha nerv tolalari teriosti yog‘ qatlamida
joylashgan asosiy nerv chigallaridan boshlanadi. Avvaliga
ular yog‘ qatlami, ter, yog‘ bezlari, soch piyozchasi, qon
tomirlarini nerv tolalari bilan ta’minlaydi, keyin nerv
tolalari derma so‘rg‘ich qavatidan nerv chigallari so‘rg‘i-
chining o‘ziga va epidermisga keladi. Nerv tolalari terining
epidermis qismiga kirganida o‘zining miyelin pardalarini
yo‘qotadi va bazal hamda tikansimon qavat hujayralari
orasida har xil balandlikda joylashadi. Nerv tolalari lab-
ning qizil hoshiyasida, qo‘l barmoqlarida va jinsiy a’zolar
terisida ko‘p bo‘ladi. Shunday qilib, terida ikki xil nerv
tolalari: kapsulasiz erkin nerv oxirlari va kapsulali nerv
oxirlari (retseptorlar, tanachalar) bo‘ladi. Erkin nerv to-
lalari daraxtsimon yoki koptoksimon, kapsulali nerv to-
lalari esa plastinkasimon shaklda bo‘lib, tolalarining oxiri
biriktiruvchi to‘qima bilan qoplangan.
Òerida joylashgan kapsulali nerv oxirlari plastinkasi-
mon Fater-Pachini tanachasi, Meysner tanachasi,
Krauze kolbachasi, Ruffini tanachasi, Markel disklaridan
iborat. Plastinkasimon Fater-Pachini tanachalari, ayniqsa,
oyoq, qo‘l kaftlarida, jinsiy a’zolarda ko‘p joylashgan
bo‘lib, chuqur bosimni sezadi. Òanachalar ichida to‘qima
suyuqligi bo‘lgan ikki qavat biriktiruvchi to‘qimali plastin-

---

17
kalardan iborat bo‘lib, uzunligi 3 mm ga yetadi. Nerv
oxirlari tanachaga yetganda qobig‘ini yo‘qotib, yumshaydi
va tanacha ichiga kiradi; uchlari tugmachasimon keng
tarmoqlanadi.
Ruffini tanachalari issiqni, so‘rg‘ichsimon qavatda
joylashgan Krauze kolbachalari esa sovuqni sezadi. Ular
qo‘l panjalarida, shilliq qavatlarda, olat boshida va ayollar
jinsiy uyatli lablari sohalarida ko‘p bo‘ladi.
Meysner tanachalari teri sathiga «tegishni» idrok etadi.
Ular odamda juda yaxshi rivojlangan, ayniqsa, barmoqlar,
lab va til shilliq qavatida ko‘p bo‘ladi. Merkel disklari ti-
kansimon qavatda joylashib, og‘riqni qabul qiladi, taktil
sezgini bajaradi. Òerining 1 sm
2
sathiga 5000 dan ortiq
sezgi nerv oxirlari to‘g‘ri keladi; ulardan 200 tasi og‘riqni,
12 tasi sovuqni, 2 tasi issiqni sezadi, 25 tasi retseptorlar
bosimini qabul qiladi.
1.2. Òeri fiziologiyasi
Òeri va tashqi shilliq qavat odam organizmini tashqi
muhitning noqulay ta’siridan himoya qilish bilan birga
boshqa ko‘p vazifalarni ham bajaradi. Òeri va teri ortiqlari,
nerv tolalari, qon tomirlari va limfa sistemasi butun or-
ganizm hamda uning a’zolari bilan chambarchas bog‘-
langan. Òeri tashqi muhitning ekzogen ta’sirotlarini sezib-
gina qolmay, balki organizm barcha a’zolarining patologik
o‘zgarishlariga ham o‘z vaqtida javob reaksiyasini beradi.
Òeridagi katta salbiy o‘zgarishlar esa o‘z navbatida ichki
a’zolar funksiyasining buzilishiga olib keladi. Òeri jumla-
dan oqsil, uglevod, yog‘, suv, mineral moddalar, vita-
minlar almashinuvida va boshqa turli xil funksiyalarni ba-
jarishda qatnashib, organizmning yaxlit anatomik-fiziologik
qismini tashkil etadi.
Òeri funksiyalarini sun’iy ravishda qismlarga ajratib
bo‘lmaydi, ammo fiziologik jarayonlarni o‘rganish osonroq
bo‘lishi uchun ular quyidagicha ajratib o‘rganiladi.

---

18
Òerining asosiy funksiyalari
Himoya
Mexanik
Regeneratorlik
Bakteriotsid
Òermoregulatsiya
Retseptorlik
Pigment hosil qilish
Immunologik
Moddalar almashinuvida
D vitamin sintezida
Jinsiy gormon sintezida
A vitaminini to‘plashda
Suv va mineral moddalar almashinuvida
Òerining himoya funksiyasi. Òeri juda elastik bo‘lganligi
hamda o‘zining qalin giðoderma qatlami hisobiga or-
ganizmni tashqi mexanik ta’sirotlar (urish, bosim, cho‘-
zilish, zarba va boshqalar) dan birinchi bo‘lib himoya qi-
ladi. Òeri muguz qavati hujayralari issiqni yomon o‘tkaz-
gani tufayli organizmning chuqur qatlamlarini qurib qo-
lishdan saqlaydi.
Òeri yuzasining muhiti (suv-liðid mantiyali pH=3,5—
6,7) kislotali bo‘lganligi sababli, terini patogen mikroor-
ganizmlar ta’siridan saqlaydi va muguz qavati hujayralarini
elektr toki urishidan himoya qiladi. Melanotsitlar ishlab
chiqaradigan melanin pigmenti ultrabinafsha nurlarni
o‘ziga yutib, uning zararli ta’siridan asraydi. Shuning uchun
qora tanli odamlar quyosh nuri tig‘iga chidamli bo‘ladilar.
Òeri yuzasiga teri bezlari (yog‘, ter) dan ajralib chiqqan
sekretlar muhim bakteriotsid rolini bajaradi, ya’ni bunday
muhitda mikroblar o‘ladi. Òeri hujayralari muguzlanishi
natijasida tangachalar bilan minglab mikroorganizmlar
tashqariga tushib ketadi. Òoza terida bu xususiyat yaxshi
rivojlangan bo‘ladi. So‘nggi yillarda terining eng muhim
funksiyalaridan yana biri kashf etildi. Òeri organizmning

---

19
immunologik sistemalaridan biri bo‘lib, u tuzilishi bo‘yicha
organizmning immun sistemasi bo‘lgan timusga (Ò-lim-
fotsitlar ishlab chiqariladi) o‘xshar ekan.
Òerining immunologik funksiyasi. Epidermal Ò-hujay-
ralar, Langergans hujayralari va keratinotsitlar teri im-
mun sistemasining asosini tashkil etadi. Keratinotsitlar to-
monidan ajralib chiqqan dezoksinukleotidli tranferaza fer-
menti Ò-limfotsitlarga ta’sir etib, ularni yetiltiradi. Ò-limfo-
tsitlarning aksariyat qismi dermadagi teri hosilalari hamda
venulalar atrofida joylashadi. Ò-limfotsitlarning 10 % i
epidermis ichida joylashadi. Ekzogen yoki endogen anti-
genlar haqidagi ma’lumot Langergans yoki boshqa yor-
damchi hujayralar orqali Ò-hujayralarga yetib keladi.
Ò-xelperlar antigenlarni II sinf HLA kompleksi (HLA-
DR, DP, DQ), Ò-supressorlar esa I sinf HLA kompleksi
(HLA-A,B,C) orqali aniqlaydi. Ekzo va endogen antigen-
lar ta’sirida Langergans hujayralari funksional va fenotiðik
o‘zgarishlarga uchraydi, epidermisni tark etib, dermaning
limfatik tomirlari va keyinchalik esa migratsiya hisobiga
limfa tugunlarining parakartinal qavatida joylashadi. Ana
shu bosqichda Langergans hujayrasi yuzasidagi antigen
haqidagi ma’lumot Ò-hujayraning antigenlik retseptoriga
uzatiladi. Natijada Ò-limfotsitlarning blastli shakllari hosil
bo‘ladi va ular antigen saqlovchi teriga qaytib boradilar.
Psoriaz, teri limfomasi, pufakli dermatozlar va allergo-
dermatozlar patogenezida immunologik o‘zgarishlar mu-
him rol o‘ynaydi.
Òerining sezish funksiyasi. Òeri sezgi organidir. Òeri ana-
tomiyasi orqali biz erkin nerv oxirlari retseptorlarga boy
ekanligini bilamiz. Bu nerv tolalari ekzogen ta’sirotlarning
hammasini idrok etib, barcha impulslarni markaziy nerv
sistemasiga (MNS) o‘tkazadi, bu yerda ular qayta ko‘rilib,
issiq, sovuq, bosim, og‘riq, tegish (taktil) kabi har xil
sezgi hissiyotini keltirib chiqaradi.
Òerida og‘riq, tegish, issiq va sovuqni sezish kabi to‘rt
xil sezgi tafovut qilinadi. Og‘riq terining epidermis

---

20
qismidagi erkin nerv tolalari orqali seziladi va emotsional
o‘zgarish bilan ifoda etiladi. Emotsional o‘zgarishda og‘riq
o‘tkir, sanchuvchan, qirquvchan, bosimli, cho‘ziluvchan
bo‘lishi mumkin. Og‘riq o‘tkir bo‘lganida oldinga orga-
nizmning himoya reaksiyasi chiqadi. Ba’zan arzimas ek-
zogen omil ta’sirida terining og‘riqni sezish qobiliyati oshib
ketadi, bu giðeralgeziya yoki giðerpatiya deyiladi. Og‘riqni
sezishning pasayib ketishi esa giðoalgeziya deb ataladi.
Ba’zi ichki a’zolar kasalliklarida terining ayrim joylarida
sezgirlik oshib ketadi, chunki kasallangan a’zoga tutashgan
nerv oxirlari ham orqa miyaning afferent tolalaridan bosh-
lanadi (masalan, yurak va o‘pka kasalligida ko‘krak, bo‘-
yin, yelka va qorinning yuqori qismida; ichaklar xastaligida
qorinning pastki sohasi, bel terisida og‘riqni sezish ku-
chayadi. Òerining bu qismi Zaxarin-Ged sohasi deyiladi.
Òeri kasalliklarida aksariyat bemorlarning shikoyat-
lari orasida teri qichishishi birinchi o‘rinda turadi. Uni en-
dogen, ba’zan psixogen sabablar keltirib chiqaradi. Qi-
chishish alomatini ham og‘riq sezuvchi nerv oxirlari qabul
qiladi. Odam terisida taktil (tegish) ta’sirotni sezish juda
rivojlangan. Bu funksiyani soch follikulalari atrofidagi nerv
chigallari hamda Meysner tanachalari bajaradi. Hatto teri
sathining 1 mm oralig‘iga ikkita nina sanchilsa, ular alo-
hida seziladi. Odam terisi unga tekkan narsaning o‘tkir, uchli
yoki yoy shaklida ekanligini ham farqlaydi. Òaktil sezuv-
chanlikni uzoq vaqt mashq qilish natijasida yanada rivoj-
lantirish mumkin. Bunday mashqlar amalda ko‘zi ojiz
kishilar uchun muhimdir.
Òeri kasalliklaridan moxovda bemor terisining taktil
sezuvchanligi keskin kamayib ketadi. Odam terisining issiq
yoki sovuqni sezishi uning hayotida juda katta ahamiyatga
ega. Sezish orqali butun tana harorati sharoitga qarab
moslashadi. Yuqorida aytganimizdek, issiqni Ruffuni
tanachalari, sovuqni esa Krauze kolbalari idrok etadi. Issiqni
sezuvchi tanachalarga nisbatan sovuqni sezuvchilar ko‘proq.
Yuz terisi qo‘l va oyoq terisiga nisbatan har qanday haroratni

---

21
yaxshi sezadi. Ko‘pgina teri kasalliklari (tarqalgan ney-
rodermit, ekzema va boshqalar)da teri sezuvchanligining
har xil turlari bilan bir qatorda harorat sezgisi ham izdan
chiqishi mumkin. Shuni yodda tutish kerakki, harorat
sezgisining oshib ketishi teri zararlanish (qitiqlanish) soha-
sining kengayishiga olib keladi.
Òerining termoregulatsion funksiyasi. Butun tanadagi
issiqlikni markaziy nerv sistemasi boshqarib turadi. Bu
jarayonda teri katta rol o‘ynaydi. Ma’lumki, tanadagi 80 %
dan ortiq issiqlik teri orqali chiqariladi. Issiqlikni ajratish
teridagi qon tomirlari, ter bezlari holati bilan chambarchas
bog‘liq. Sog‘lom odamning tana harorati, tashqi muhit
haroratidan qat’i nazar, deyarli bir xil (36,5—36,7°C)
bo‘ladi. Bu holat, asosan, kimyoviy va fizik termoregulatsiya
(idora etish) hisobiga bo‘ladi.
Kimyoviy termoregulatsiya deb, organizmdagi modda-
lar almashinuvi natijasida kelib chiqqan issiqlikdan ajral-
gan energiyaga aytiladi. Bunga qarama-qarshi o‘laroq fizik
termoregulatsiyada issiqlik ko‘proq beriladi. Organizm
nisbatan tinch turgan paytda undagi issiqlikning 15 % i
konveksiya usulida uzatiladi, 66 % i tashqariga chiqari-
ladi (radiatsiya) va 19 % i bug‘lanadi. Issiqlikning uzati-
lishi yoki tashqariga berilishi qon tomirlaridagi qonning
miqdori hamda taqsimlanishiga bog‘liq. Havo soviganda
teri kapillarlari keskin torayadi, teri oqaradi, natijada to-
mirlarda qon oqishi susayadi. Bu hol organizmdan is-
siqlik chiqishini kamaytiradi. Bunga qarama-qarshi ra-
vishda havo harorati ko‘tarilganda yoki jismoniy ish baja-
rilganda ter ajratish yo‘li bilan issiqlikni berish hisobiga
organizm haroratining bir xilligi saqlanib qoladi. Odam
terisi orqali bir kunda 0,8 l ter ajratadi va ayni vaqtda
2,1 mJ (500 kkal) energiya yo‘qotadi. Bir kecha-kun-
duzda ter miqdori 3—4 l ga yetadi, ba’zan bundan ham
ortadi. Òana harorati temperatura retseptorlarining va
giðotalamusdagi temperaturani boshqaruvchi markazning
reflektor qitiqlanishi natijasida idora qilinadi.

---

22
Òerining sekretor va ekskretor funksiyasi. Òerining bu
faoliyati undagi yog‘ va ter bezlari orqali bajariladi. Yog‘
bezlari ishlab chiqargan teri yog‘i terini moylab turish
bilan birga uning butunligi, elastikligi va suv o‘tkazmaslik
xususiyatini ta’minlaydi. Yog‘ bezlari yana ekskretor vazi-
fasini, ya’ni organizmdan ba’zi dori moddalar (yod, brom,
salitsilat kislota) va zaharli moddalarni chiqarib yuborish
funksiyasini ham ado etadi. Òerida sekretor va ekskretor
funksiyasini ekkrin va apokrin ter bezlari ham bajaradi.
Òashqi muhitga ter bilan birga issiqlik hamda mishyak,
simob, xinin, yod, brom, qand kabi moddalar (ekskretor
funksiya) chiqarib turiladi. Ekkrin ter bezlari ajratgan ter
kislotali muhitga ega bo‘lib, zichligi 1,004—1,008 ga teng.
Òerining 98—99 % ini suv, 1—2 % ini unda erigan anorganik
birikmalar, jumladan, fosfat, sulfat, osh tuzi, kaliy, kalsiy
tuzlari, shuningdek, organik mahsulotlar (siydik kislo-
tasi, mochevina, kreatinin, ammiak, aminokislota) va
uglevodlar tashkil etadi. Oddiy sharoitda, havo haroratiga
bog‘liq holda, reflektor ravishda ter bezlaridan bir xilda
ter ajralaveradi: avvaliga to‘qimalardan, keyinchalik qon
plazmasidan ter bezlari orqali ter ajralib chiqadi. Òerning
ajralishi va uning tarkibi organizmning holatiga bog‘liq.
Masalan, buyrak kasalliklarida terida siydik kislotasi va
mochevina ortsa, endokrin bezlar kasalliklarida esa jum-
ladan, qandli diabetda, qand ko‘payadi. Natijada bemorning
og‘zi qurib, tashna bo‘lishidan shikoyat qiladi. Apokrin
ter bezlari sekretida glikogen, xolesterin va temir bor,
ular neytral muhitga ega bo‘lib, funksiyasi endokrin va
jinsiy bezlarning faoliyati bilan uzviy bog‘liq. Asabiy-ruhiy
holat, cho‘chish, hayajonlanish, qo‘rqish kabi ta’sirotlar
normal teridan ko‘p ter ajralishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Òerining moddalar almashinuvi funksiyasi. Odam or-
ganizmidagi ba’zi moddalar almashinuvi faqat terida ke-
chadi. Bunga muguzlanish moddasi bo‘lgan keratin, me-
lanin va D vitamini sintezi misol bo‘la oladi. Òeri suv,
minerallar (kaliy, kalsiy, natriy va boshqalar), yog‘, oqsil

---

23
va uglevodlar, shuningdek, gormon, ferment, vitamin va
mikroelementlar almashinuvida ishtirok etadi; bundan
tashqari, ko‘pgina moddalarni saqlovchi manba bo‘lib
ham hisoblanadi.
Odam organizmida 60—65 % suv bo‘lsa, shu suvning
71 % i terida bo‘ladi. Ayrim dermatozlar (o‘tkir ekzema,
pemfigus, eritrodermiya va boshqalar)da suvning miqdori
bundan ham oshadi. Òerida yog‘ moddalari oziq zaxirasi
sifatida yig‘iladi. Sog‘lom odam terisida 50—75 % gacha
qand yig‘iladi va qandli diabetda uning miqdori keskin
oshib ketadi. Uglevodlar almashinuvi buzilsa, terida fu-
runkulyoz, husnbuzar, kandidoz, ekzema va boshqa der-
matozlar avj oladi. Vitaminlar almashinuvida teri roli katta
ahamiyatga ega. C vitamini teri pigmenti — melanin hosil
bo‘lishida hamda glukozaning glikogenga aylanishida,
A vitamini epidermisning muguzlanishida ishtirok etadi.
A, D, E vitaminlari teridagi oqsillarning o‘zlashtirilishini
va oltingugurtning qabul qilinishini tezlashtiradi, C vita-
mini yetishmasligi shilliq qavatning zararlanishiga, lavsha
(singa) xastaligiga, A vitamini tanqisligi — ixtioz, kse-
roderma, vulgar husnbuzar va tirnoqlar distrofiyasiga
sabab bo‘ladi. Òeridagi barcha moddalarning 1 % ini mi-
neral moddalar tashkil etadi. Patologik o‘zgarishlar jarayo-
nida bu elementlar miqdori va ular orasidagi munosabat
ham o‘zgarib turadi. Sog‘lom odam terisida 0,5 mg % osh
tuzi bo‘ladi. Pemfigus, Dyuringning gerpetiform dermatit
kasalligida organizmda suv bilan birga tuz miqdori ham
oshib ketadi. Òeri silida zararlangan o‘choqlarda kaliy miq-
dori ko‘payadi. Òeri azot almashinuvida ham ishtirok etadi.
Òerining nafas olish va rezorbsiya funksiyasi. Òerining
nafas olishdagi ishtiroki unchalik katta emas, odam yuta-
digan kislorodning 1/180, ajratadigan karbonat angid-
ridning 1/90 qismi teri orqali ro‘y beradi. Suvning bug‘la-
nishi esa o‘pkadagiga nisbatan 2—3 baravar ko‘p. Shunday
qilib, teri gazlar almashinuvining 1 % ida ishtirok etadi.
Sog‘lom odam terisining rezorbsiya (so‘rish) funksiyasi,

---

24
ya’ni moddalarni o‘ziga tashqaridan qabul qilish xususiyati
yuqori emas. Òeridagi suv-yog‘dan iborat yupqa parda
(mantiya) uning o‘tkazuvchanligini susaytirsa ham teri ay-
rim yog‘da va liðidlarda yaxshi eruvchi moddalar (rezorsin,
oltingugurt, salitsilat va bor kislotasi, qo‘rg‘oshin oksid,
temir xlorid, yod, simob, pirotalol va boshqalar)ni o‘ziga
so‘rish xususiyatiga ega. Moddalarning teriga so‘rilishi yog‘
bezi bo‘lgan soch follikulalari atrofida yaxshi kechadi. Ular
yo‘q joyda, masalan, qo‘l va oyoq kaftlarida unchalik
so‘rilmaydi. Òerida yallig‘lanish jarayonlari bo‘lganda
so‘rilish jadallashadi. Òirnalgan, eroziyalangan va shishgan
epidermisda, shuningdek, qator teri kasalliklari (ekzema,
tangachali temiratki, o‘tkir dermatozlar)da terining so‘rish
xususiyati kuchayadi. Bemorga dorivor moddalar bu-
yurganda buni nazarda tutish kerak.
Òerining markaziy nerv sistemasi faoliyati bilan bog‘liqligi.
Dermatozlarning kelib chiqishida markaziy nerv siste-
masidagi ko‘pgina markazlar hamda simpatik nerv sistema-
sining roli kattaligi haqida A. G. Polotebnov, A. I. Pospelov,
P. V. Nikolskiy va boshqalar aytib o‘tishgan. Hozirgi paytda
patologik jarayonning kelib chiqishida markaziy nerv
sistemasining ahamiyatini hech kim inkor qilmaydi. Nerv
sistemasining faoliyati tufayli tashqi muhitdagi ekzogen
yoki biror endogen ta’sirlarga organizm teri orqali javob
reaksiyasini beradi. M. K. Petrova o‘zining tajribalari bilan
itlar nerv faoliyatiga har xil shikastlar yetkazib, ular te-
risida ekzematoz o‘choqlarini hosil qilgan.
Bemorni giðotonik ahvolga solib, ikkinchi signal sis-
temasi ta’sirida uning terisidagi biokimyoviy jarayonlarni
o‘zgartirib yuborish mumkin. Giðnoz, elektr toki yorda-
mida uxlatish yo‘li bilan ikkinchi xabar sistemasi jonlan-
tiriladi va qizil yassi temiratki, eshakyem, so‘gallar, ba’zan
hatto ekzema va neyrodermitning ayrim xillarini davolash
yoki qichishish kabi simptomlarni kamaytirish mumkin.
Ko‘pgina kasalliklarda terining ahvoli nerv markaz-
lari va miya qobig‘iga bevosita ta’sir qiladi. Uzoq vaqt qi-

---

25
chishish bilan kechadigan dermatozlarga chalingan be-
morlar nerv faoliyati funksiyasida talay o‘zgarishlar (jahl-
dorlik, tez-tez yig‘lash, uyqusizlik va boshqalar) kuzati-
lishi bunga misol bo‘la oladi.
1.3. Bolalar va keksalar terisining o‘ziga xos
xususiyatlari
Yosh bolalar terisi nozik, yupqa bo‘lsa, yosh o‘tgan
sayin, ya’ni keksalarda uning xususiyatlari ancha o‘zgargan
bo‘ladi: teri shalvillagan, serburma bo‘lib qoladi. Bolalar
terisining tuzilishi yoshga qarab o‘zgarib boradi. Katta
yoshdagilarda yaxshi rivojlangan epidermis bolalarda juda
yupqa, unchalik shakllanmagan bo‘lib, mexanik ta’sirdan
salga jarohatlanishi, yara-chaqalar paydo bo‘lishi mumkin.
Epidermis qavatlari bir-biri bilan bo‘sh bog‘lanib, hu-
jayralari siyrak joylashadi. Muguzlanish oson kechadi, do-
nador va yaltiroq qavatlar bolaning hatto qo‘l va oyoq
kaftlarida ham unchalik taraqqiy etmagan bo‘ladi. Òeri
yuzasidagi suv-yog‘dan iborat yupqa parda (mantiya) mu-
hiti kattalar terisidagidek kislotali bo‘lmay, aksincha ney-
tral yoki kuchsiz ishqorli bo‘ladi. Shuning uchun uning
bakteriotsid ta’siri pastdir. Shu bilan birga bola terisining
gidrofilligi, undagi moddalar almashinuvining jadalligi
yuqori bo‘lishi, buqoq bezi funksiyasining oshishi teridagi
regenerativ (tiklanish) reaksiyalar faolligini oshiradi.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar va ko‘krak yoshidagi bolalar
organizmining har xil kasalliklarga qarshi kuchi onaning
immuniteti va ona sutining immunologik xususiyatlariga
bog‘liq. Masalan, 4 yoshdan 8 yoshgacha bo‘lgan bolalar
orasida dermatomikozlar ko‘p uchraydi, chunki tug‘ma
immunitetning ta’sir kuchi 1 yoshgacha yetadi, hayotda
orttirilgan immunitet esa hali barqarorlashmagan bo‘ladi.
Yosh bolalarning asl terisi (derma) hujayra elementlari
argirofil tolalarga boy. Kollagen, elastik tolalar esa kat-
talardagiga qaraganda ancha mayin, ingichka bo‘ladi. Hu-

---

26
jayralararo qavatlarda hali yaxshi shakllanmagan qo‘-
shimcha to‘qima hujayralar ko‘p uchraydi. Òer bezlari un-
chalik rivojlanmaganligiga qaramay yog‘ bezlari va soch
ildizlari yaxshi rivojlangandir. Ko‘krak yoshidagi go‘daklar
teriosti yog‘ qavatining og‘irligi bolalar tanasi og‘irligiga
nisbatan kattalarnikiga qaraganda besh barobar ko‘p bo‘-
ladi. Yog‘ hujayralari va biriktiruvchi to‘qimali qoplamalar
nodifferensiallangan, morfologik ko‘rinish embrional xa-
rakterga ega bo‘ladi. Ular palmitin va stearin yog‘ kislota-
larini kattalarnikiga qaraganda ko‘p tutadi. Yog‘ bezlari
hajmi ancha katta, bitta soch follikulasi atrofida 6—8 ta
yog‘ bezi turadi. Ayniqsa, bolalarning yuzida, boshining
sochli qismida, anus sohasida juda ko‘p yog‘ bezlari joy-
lashgan bo‘ladi. Bola tug‘ilganidayoq terisida apokrin ter
bezlari bo‘lsa ham, ularning haqiqiy funksiyasi balog‘at
yoshidan boshlanadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarning soch-
lari embrional davridan rivojlanadi, ular birlamchi sochlar
deyiladi. Keyinchalik ular tushib ketadi va o‘rniga doimiy
ikkilamchi sochlar chiqadi. Jinsiy balog‘atga yetganda esa
soqol-mo‘ylov, qo‘ltiqosti va qovda jun paydo bo‘ladi.
Bolalar terisining qon tomirlari va limfatik sistemasi deyarli
kattalarniki bilan bir xil, ammo nodifferensillangan, endote-
liyali mayda kapillarlar turi doimo dilyatatsiya holida bo‘ladi.
Ular terisining fiziologik giðeremiyalanib yoki qizg‘imtir-
oqimtir bo‘lishi shu bilan tushuntiriladi. Bolalar terisi nerv-
retseptor apparatining ko‘pchiligi hali unchalik rivojlanmagan
bo‘ladi. Go‘dak 1 yoshga to‘lishi arafasida temperatura
sezgisini idrok qiladigan tanachalar rivojlana boshlaydi.
Bolalar terisida gazlar almashinuvi kattalarnikiga nisba-
tan ancha faolroq kechadi, organizmdagi jami gazlar al-
mashinuvining 1 % ini tashkil qiladi. Shu bilan birga ema-
digan bolalar terisining rezorbsion xususiyati namoyon
bo‘lib, ayniqsa, ular zararlangan teri sohasida kuchli kechadi.
Bolalar terisining derma, giðoderma qavatidagi elastik
to‘qimalar va hujayralar o‘zida suv hamda mineral modda-
larni ko‘p tutadi va teridagi osmotik bosimning tez o‘z-

---

27
garishiga sabab bo‘ladi. Bolalar terisi hujayralari ichida va
tashqarisida suv miqdori ko‘p bo‘lganidan ularda ko‘p uch-
raydigan ekssudativ diatez, ekzema ba’zan og‘ir kechadi:
ko‘pincha teri suvsirab turadi va bu jarayon tez qaytalaydi.
Òeri muhitining ishqoriy bo‘lishi, pigmentlanishning
sustligi, organizm immunologik xususiyatining pastligi bo-
lalar terisining tez zararlanishiga olib keladi. Demak, xulosa
qilish mumkinki, yuqorida ta’kidlab o‘tilgan anatomik-
fiziologik xususiyatlar hisobiga (jumladan, terining ancha
yupqaligi, gidrofil bo‘lishi, tarkibida suv va mineral
moddalarning ko‘pligi, teri qavatlari tolalarining mustah-
kam bo‘lmasligi, immunologik holatning yetarli rivojlanma-
ganligi) bolalar terisi har xil kasalliklarga tez chalinadi.
Bola ulg‘aygan sayin (6—8 yoshdan boshlab) terisi-
ning tuzilishi, barcha xususiyatlari katta odamlarniki kabi
bo‘ladi. Òeri qavatlari mustahkamlanib, tolalari yo‘g‘on-
lashadi, pigment hujayralar, yog‘ va ter bezlarining funk-
siyalari o‘zgaradi. Odam keksaygan sari uning organizmida
bo‘lgani kabi terisida ham atrofik jarayonlar asta-sekin avj
olib boradi. Òerining rangi, elastikligi, mayinligi va boshqa
xususiyatlari o‘zgaradi. Yog‘ va ter bezlari soni kamayib,
funksiyasi susayib qolganligi hisobiga teri yuzasi qurib,
muguzlanish jarayoni ortadi. Òerining epidermis qavati
biroz dag‘allashadi. Òerida gaz almashinuvi, so‘rilish, suv
va mineral moddalarning taqsimlanishi ancha sust kechadi.
Yuqorida qayd etilgan barcha o‘zgarishlar butun organizm
faoliyatiga ta’sir qiladi. Òerining taktil, temperatura, bosim
kabi funksiyalari keksalarda pasayib qoladi, immun
jarayonlar izdan chiqa boshlaydi. Shu sababli yoshi qaytgan
odamlar terisi o‘sma kasalliklariga moyil bo‘ladi; tez-tez
yara-chaqalar chiqib turadi.
Og‘riq, qichishish, issiq-sovuqni idora qiladigan nerv
tolalarining sezish funksiyasi pasayishi tufayli allergik
dermatozlar unchalik rivojlanmaydi, lekin surunkali uzoq
davom etadi. Keksa odamlar teri kasalliklarini davolash va
oldini olishda ana shu holatlarni hisobga olish zarur.

---

28
1.4. Òeri gigiyenasi
Òeri butun organizmni qoplab turadi, shu bilan birga
uni tashqi muhitning zararli ta’sirlaridan birinchi bo‘lib
himoya qiladi. Shuning uchun birinchi galda teri kasal-
liklarining oldini olish, terini toza tutish va uni to‘g‘ri
parvarish qilib borish katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, yangi
tug‘ilgan chaqaloqlar va yosh bolalarning terisi har kunlik
parvarishni talab qiladi.
Go‘dak bolalarni iflos va ho‘l bo‘lgan taglik-choyshabda
aslo qoldirib bo‘lmaydi. Ular har safar siyganida va ichini
bo‘shatganidan keyin jinsiy a’zolarini iliq suvda yuvib artiladi
va chov, dumba sohalariga toza paxta moyi surtiladi yoki maxsus
mineral kukunlardan sepiladi. Bolaning tirnoqlari tez-tez
olinadi, badanini tirnab yubormasligi uchun yumshoq
qo‘lqop kiygizib qo‘yiladi. Bola chaqaloqlik davrida va yarim
yoshgacha har kuni cho‘miltirilishi lozim. Shunda terisi doimo
toza bo‘lib, bola yaxshi o‘sadi. Bola cho‘miltiriladigan xona-
ning harorati 22—24°C dan, qaynatilgan suvning harorati
36—37°C dan past bo‘lmasligi kerak; «Lanolinli», «Bolalar
uchun» kabi sovunlar bilan yuvintirish tavsiya etiladi.
Bolalarning o‘smirlik davrida terini parvarish qilishla-
riga, ayniqsa, alohida e’tibor berish lozim. O‘smirlarda
ko‘pincha yuz, ko‘krak, yelka terilariga, ba’zan, hatto
boshning sochli qismiga husnbuzar va boshqa toshmalar
toshadi. Balog‘at yoshida yigit-qizlar terisi bezlarining
faoliyati ortadi, terining hidi o‘ziga xos bo‘lib qoladi. Ular
har kuni yuvinib-taranib ozoda bo‘lib yurishlari, husn-
buzar va yiringli maddalarni qo‘l bilan sitmasliklari kerak.
Yosh qiz juvonlar bilar-bilmas yuz terisiga har xil upa-
elik va kremlar surtaversa, terining tabiiy rangi va silliqligi
o‘zgaradi, keyinchalik unga turli allergik toshmalar tosha-
digan bo‘lib qoladi, dog‘ tushadi. Òoza terida moyli yupqa
parda (mantiya) bo‘lib, u patogen mikroorganizmlarning
ko‘p qismini terining ichki qismiga o‘tishiga yo‘l qo‘ymadi.
Òeri haddan tashqari ifloslanadigan bo‘lsa, aksincha aj-

---

31
1. Òeri qanday organ?
A. Sezgi organi;
B. Qoplab turadigan a’zo;
C. Himoya qobig‘i;
D. Hamma javob to‘g‘ri.
2. Epidermis necha qavatdan iborat?
A. 2 qavat;
B. 7 qavat;
C. 3 qavat;
D. 5 qavat.
3. Asl teri qanday to‘qimadan iborat?
A. Muskul to‘qimasidan;
B. Epitelial to‘qimadan;
C. Silliq to‘qimadan;
D. Biriktiruvchi to‘qimadan.
4. Òeriosti yog‘ qavati qaysi qavat bilan uzviy bog‘langan?
A. Epidermis bilan;
B. Asl teri bilan;
C. Muguz qavat bilan;
D. Yaltiroq qavat bilan.
5. Òeri qanday vazifalarni bajaradi?
A. Himoya, issiqlikni idora etish;
B. Chiqaruv, tashqi sezish;
C. Shimish, nafas olish, moddalar almashinuvi;
D. Hamma javob to‘g‘ri.
!
TESTLAR

---

34
Endogen omillar ta’sirida teriga xilma-xil toshmalar
toshadi va ular klinik jihatdan juda murakkab kechadi.
Markaziy va periferik nerv sistemasi faoliyatining buzilishi
terining ko‘pgina allergenlar, oziq-ovqatlar, dorivor va
kimyoviy moddalarga sezgirligini oshirib yuboradi. Ma-
bodo ular yana iste’mol qilinadigan bo‘lsa yoki parenteral
yo‘l bilan organizmga yuborilsa, toshma toshib ketadi.
Nerv sistemasidagi funksional o‘zgarishlar bir qancha teri
kasalliklari (ekzema, neyrodermit, tangachali temiratki,
yassi temiratki, atopik dermatit va boshqalar) ko‘rinishida
namoyon bo‘ladi. Qattiq ruhiy kechinmalar, nevrozlar,
oliy nerv sistemasidagi ba’zi o‘zgarishlarda ham terida
eritema, pufakcha, qavarchiq kabi toshmalar toshib, qator
dermatozlarni keltirib chiqaradi. Nerv sistemasidagi or-
ganik o‘zgarishlar natijasida ham terida buzilish ro‘y be-
radi. Masalan, siringomiyeliya, orqa miya so‘xtasida katta
dog‘, pufakchalar, eroziya, yara va trofik o‘zgarishlar paydo
bo‘ladi.
Endokrin bezlar (jinsiy bezlar, buyrakusti bezlari) funk-
siyasining buzilishi oqibatida (qandli diabet, giðo- va
giðertireoz) teri kasalliklari tez rivojlanishi mumkin. Ma-
salan, jinsiy jihatdan balog‘atga yetmaganlarda husnbuzar,
seboreya paydo bo‘lsa, homilador ayollarga giðerpigmentli
dog‘lar tushishi mumkin. Qandli diabetda terining tez-tez
qichishishi kuzatiladi.
Moddalar, jumladan, uglevodlar, oqsillar, yog‘lar, mi-
neral moddalar va suv almashinuvining buzilishi teri ka-
salliklarining kelib chiqishida muhim rol o‘ynaydi. Ug-
levodlar almashinuvining buzilishi qandli diabetni, bu o‘z
navbatida terida har xil yara-chaqalarni, xolesterin alma-
shinuvining buzilishi esa seboreya va husnbuzarlarni kel-
tirib chiqaradi.
Giðo- va avitaminozlar ham teri kasalliklarining paydo
bo‘lishiga olib keladi. Ba’zi vitaminlarning yetishmasligi
biror kasallikning boshlanishiga turtki bo‘lsa, ayrimlari,
jumladan C vitamini yetishmasligi lavsha (singa)ga, A

---

35
vitamini yetishmasligi muguzlanish jarayonining izdan chi-
qishiga, PP vitamini yetishmasligi pellagra kabi terida katta
o‘zgarishlar bilan kechadigan kasalliklarga sabab bo‘ladi.
Ovqat hazm qilish a’zolari faoliyatining buzilishi ham
teri kasalliklarining patogenezida muhim ahamiyat kasb
etadi. Me’da-ichak sistemasi xastaliklarida (me’da shirasi
tarkibining o‘zgarishi, gastrit, me’da va o‘n ikki barmoq
ichak yarasi, spastik kolit, gijja invaziyasi, disbakterioz va
boshqalar) ekzema, neyrodermit, eshakyem, qichima kabi
kasalliklar rivojlanadi yoki qayta qo‘ziydi. Jigar xastaliklari
ko‘pincha atopik dermatit, ekzema, neyrodermit va pes
kasalligining kelib chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Qon yaratuvchi organlar va tomir kasalliklarida teri
qichishishi va turli toshmalar toshishi kuzatiladi. Masa-
lan, tomirlarning varikoz kengayishida oyoq boldirlari
terisida dog‘lar, yaralar va eroziyalar paydo bo‘ladi. Oblite-
ratsiyalovchi endoartrit gangrenoz yaralarga sabab bo‘lishi
mumkin. Giðertoniya kasalligi tufayli oyoqlarda trofik
yaralar yuzaga keladi (Morterella sindromi). Qon xasta-
liklarida ham terida morfologik elementlar (dog‘, qavar-
chiq, tugunchalar, tugun, lixenifikatsiya) paydo bo‘ladi va
ular aksariyat hollarda qichishish bilan kechadi.
Organizmning endogen yoki ekzogen omillarga nis-
batan sezuvchanligining ortishi (allergen holat) ko‘pgina
teri kasalliklarining avj olishiga sabab bo‘ladi. Oziq-ovqat
mahsulotlari, o‘simlik changlari, dori-darmonlar, uy-
ro‘zg‘orda ishlatiladigan har xil kimyoviy moddalar aller-
genlar jumlasiga kiradi. Organizmning individual xususi-
yatlari hamda allergenning ta’sir doirasiga qarab, pato-
logik jarayon terining turli anatomik qismlarida epidermis,
derma yoki giðodermada ro‘y berishi mumkin. Ba’zan
organizmning allergenga sezgirligi shunchalik oshib ke-
tadiki, undan organizmga ozgina yuborish og‘ir asoratga
(anafilaktik shok) sabab bo‘ladi.
Òoshmalar bir qancha yuqumli (infeksion) kasallik-
larning ham (o‘tkir yuqumli kasalliklardan qizamiq, skar-

---

36
latina, suvchechak; surunkali kasalliklardan sil, zaxm,
moxov va boshqalar) klinik belgisi bo‘lib hisoblanadi. Òe-
rida va shilliq qavatda paydo bo‘lgan toshmalarda ba’zan
irsiy kasalliklarning alomatlarini ko‘rish mumkin (lamellar
ixtioz, tomirli nevus va boshqalar). Òeri kasalliklarining
murakkab va xilma-xil bo‘lishi morfologik elementlarning
turli-tumanligi, birga yoki aralash kelishi, rangi, konsisten-
siyasi va shakli bilan belgilanadi. Aksariyat dermatozlar-
ning kelib chiqishida ekzogen va endogen omillar odatda
birgalikda ta’sir qiladi.
2.2. Òeri kasalliklarining umumiy klinik belgilari
Òeri kasalligi butun organizm kasalligi bo‘lib, unda ro‘y
beradigan o‘zgarishlar bilangina chegaralanmay, balki turli-
tuman umumiy simptomlar bilan ham namoyon bo‘ladi.
Odatda, subyektiv va obyektiv simptomlar tafovut qilinadi.
S u b y e k t i v s i m p t o m l a r zararlangan teri
sohasining qichishishi, achishishi, og‘rishi, tortishib tu-
rishi, paresteziya va shu kabilarda namoyon bo‘ladi. Ayrim
bemorlarda harorat ko‘tarilib, et uvishishi, uyquning
buzilishi kabi holatlar kuzatiladi. Shuni ta’kidlash joizki,
subyektiv simptomlar ba’zi kasalliklarning asosiy bel-
gilaridan hisoblanadi, chunki ma’lum dermatozlar qi-
chishish bilan kechadi (qo‘tir, eshakyem, qichima, ney-
rodermit, qizil yassi temiratki, ekzema va boshqalar). Ayrim
kasalliklar (psoriaz, pushti temiratki, piodermitlar va
boshqalar)da qichishish bo‘lmasligi ham mumkin. Qo‘tirda
qichishish asosan kechasi zo‘rayadi. Demak, subyektiv
simptomlarni bemorning shikoyatidan aniqlasa bo‘ladi.
O b y e k t i v s i m p t o m l a r. Òeri kasalliklari
mutaxassisi teridagi obyektiv o‘zgarishlarga asoslanib tash-
xis qo‘yadi. Obyektiv o‘zgarishlar esa toshmalar ko‘rini-
shida namoyon bo‘ladi. Aksariyat teri kasalliklarida, uning
klinik belgilari toshmalar ko‘rinishida «teriga yozilgan»
bo‘ladi. Klinik belgilari — siyrak yoki qalinligi, rang-tusiga

---

37
qarab shifokor tashxis qo‘yishda va davo choralarini qo‘l-
lashda foydalanadi. Òoshmalar, odatda, yallig‘lanib yoki
yallig‘lanmasdan o‘tishi mumkin. Òeri kasalliklarining
ko‘pchiligi asosan yallig‘lanib o‘tadi. Òeri kasalliklarida
yallig‘lanmagan toshmalar pigmentli dog‘lar, o‘smalar,
atrofiyalar, giðerkeratozlar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.
Bunday toshmalar birlamchi va ikkilamchi morfologik ele-
mentlardan tashkil topadi. Ekzogen yoki endogen ta’si-
rotga javoban terida paydo bo‘lgan elementlar birlamchi,
shu elementlar asosida rivojlangan morfologik elementlar
ikkilamchi deyiladi. Birlamchi morfologik elementlar
infiltrativ hamda ekssudativ xillarga ajratiladi. Ikkilamchi
elementlarning tabiatiga qarab ko‘pincha birlamchi ele-
mentlarning qanday kechgani to‘g‘risida tasavvur hosil
qilish mumkin.
Birlamchi morfologik elementlar. Òerining qaysi qismida
joylashganligiga, katta-kichikligiga, tarkibiga, yallig‘la-
nish xarakteri va oqibatiga (evolutsiyasiga) qarab 8 ta
birlamchi toshma elementlari tafovut etiladi: 1) dog‘
( m a c u l a ) , 2) tuguncha ( p a p u l a ) , 3) do‘mboqcha
( t u b e r c u l u m ) , 4) tugun ( n o d u s ) , 5) pufak
( b u l l a ) , 6) pufakcha ( v e s i c u l a ) , 7) madda
( p u s t u l a ) , 8) qavarchiq ( u r t i c a ) . Shulardan dast-
labki 4 tasi infiltrativ, keyingilari (pufak, pufakcha, madda,
qavarchiq) esa ekssudativ morfologik elementlar deyiladi.
Dog‘ deb, terining rangi o‘zgarib qolgan joyda paydo
bo‘ladigan toshmaga aytiladi. Dog‘lar yallig‘lanadigan va
yallig‘lanmaydigan bo‘lishi mumkin. Kelib chiqish sababiga
qarab tomirli, gemorragik, pigmentli dog‘lar farq qilinadi.
Òuguncha — teri (osti)dan ko‘tarilib turadigan bo‘sh-
liqsiz element. Òabiatan yallig‘lanishga aloqador bo‘lishi
yoki bo‘lmasligi ham mumkin. Òugunchalarning rangi
pushti, qo‘ng‘ir, misdek qizil, ko‘kish-qizil bo‘lishi mum-
kin. Shakli jihatdan dumaloq, oval, poligonal, o‘tkir uchli
serbar, kindiksimon, konussimon va yassi, konsistensiyasiga
ko‘ra esa yumshoq, qattiq elastik tugunchalar bo‘ladi.

---

38
Do‘mboqcha — o‘tkir yallig‘lanishga deyarli aloqasi bo‘l-
maydigan, teri sathidan ko‘tarilib turadigan bo‘shliqsiz
element. Chuqur tomirlar atrofidagi dermaning retikular
qatlamida hujayra infiltrati to‘planib qolishi tufayli kelib chiqadi.
Òugun — bo‘shliqsiz elementlar qatoriga kirib, teri da-
midan ancha ko‘tarilib turadi, o‘tkir bo‘lmagan yallig‘la-
nish bilan kechadi, infiltrativ tabiatga ega. Konsistensiyasi
qattiqroq, aniq chegaralangan, kattaligi 1—5 sm bo‘lib,
asosi teriosti qatlamida, ya’ni giðodermada joylashadi.
Pufakcha — doimo o‘tkir yallig‘lanish tabiatiga ega
bo‘lgan, teri ostidan ko‘tarilib turadigan, kovakli, ichida
seroz suyuqligi bor ekssudativ birlamchi element. Oval,
yarimsharsimon shaklda, kattaligi 1,5 dan 5 mm gacha yetadi.
Pufak — ichi kovakli ekssudativ element, kattaligi 0,5
dan 5—7 sm gacha bo‘lishi mumkin. Pufakning ham xuddi
pufakchaga o‘xshab kovak, po‘st va asos qismi tafovut qilinadi.
Madda, pustula — teri ostidan ko‘tarilib turadigan va
ichida yiring bo‘ladigan bo‘shliq element. Pustulalar odatda
o‘tkir yallig‘lanish tabiatiga ega bo‘ladi. Ayrim kasalliklar,
masalan, zaxmda pustulalar o‘tkir bo‘lmagan yallig‘lanish
bilan kechadi. Pustulalar yarimsharsimon va yassi konus-
simon shaklda bo‘ladi; ularning kattaligi esa no‘xatdek,
ba’zan olchadek keladi.
Qavarchiq — o‘tkir yallig‘lanish tabiatiga ega bo‘lib,
teri ostidan biroz ko‘tarilib turadigan bo‘shliqsiz element;
dermaning so‘rg‘ichsimon qavatida chegaralangan o‘tkir
yallig‘lanish va serozli shish paydo bo‘lishi natijasida vujudga
keladi. U dumaloq, cho‘zinchoq va oval shaklda, qizg‘ish
tusda bo‘ladi. Qattiq qichishish bilan kechadi.
Ikkilamchi morfologik elementlarga quyidagilar
kiradi: pigment dog‘lar ( p i g m e n t a t i o ) , tangacha
( s q u a m a ) , qora qo‘tir po‘st ( c r u s t a ) , yoriqlar
( f i s s u r a ) , ekskoriatsiya, tirnalish ( e x c o r i a t i o ) ,
eroziya ( e r o s i o ) , yara ( u l c u s ) , chandiq ( c i c a t r i x ) ,
vegetatsiya ( v e g e t a t i o n e s ) , lixenifikatsiya
( l i c h e n i f i c a t i o ) .

---

39
Pigment dog‘lar (pigmentatsiya, teri disxromiyasi —
dischromia cutis) — terida pigmentlanishning buzilishi.
Odatda birlamchi elementning o‘rnida paydo bo‘ladi.
Òangacha — muguz qavatning ko‘chib tushadigan
yadrosiz hujayralari.
Qora qo‘tir po‘st, po‘stloq — teridagi birlamchi pu-
fakcha, pufak, yiringcha va chuqur yaralar kabi toshmalar
tarkibidagi tiniq yoki yiringli suyuqlikning qurib qolishi
natijasida yuzaga keladi.
Yoriqlar — terining chiziqli nuqsoni (yetishmovchiligi)
bo‘lib, yallig‘lanish, infiltratlanish oqibatida hamda teri o‘zi-
ning yumshoqligi va elastikligini yo‘qotganida vujudga keladi.
Ekskoriatsiya, tirnalish — sog‘lom terining mexanik
ta’siri tufayli jarohatlanishi, ko‘pincha teri qichishishi na-
tijasida paydo bo‘ladi.
Eroziya — teri epidermis qavatining yuza nuqsoni,
odatda pufakcha, pufak yoki yuza maddalar yorilganidan
keyin paydo bo‘ladi.
Yara — terining chuqur nuqsoni, bunda epidermis,
derma, hatto giðoderma ham zararlanishi mumkin. Yara
do‘mboqcha, tugun, chuqur pustula kabi birlamchi in-
filtrativ elementlar yorilganidan so‘ng yuzaga keladi.
Chandiq — terining chuqur nuqsonlari (yara) bilan
kechadigan do‘mboqcha, tugun, chuqur pustula va bosh-
qalar o‘rni bitayotganida hosil bo‘ladi. Chandiqli teri sohasi
sog‘lom teridan keskin farq qilib, unda o‘ziga xos mayinlik,
egatchalar, tuklar, ter va yog‘ bezlari mutlaqo bo‘lmaydi.
Vegetatsiya — aksariyat terining uzoq vaqt yallig‘lan-
gan sohasida epidermis tikansimon qavatining o‘sib ke-
tishi hamda so‘rg‘ichlarning yuqoriga qarab kengayishi na-
tijasida paydo bo‘ladi.
Lixenifikatsiya, terining dag‘allashishi — terining
o‘ziga xos o‘zgarishi bo‘lib, undagi naqshning dag‘alla-
shishi bilan ifodalanadi, bunda teri egatchalari ro‘yirost
bilinib, xuddi shu soha terisi giðerpigmentlanadi, quruq-
shab, g‘adir-budur bo‘lib qoladi.

---

40
Òeri va tanosil kasalliklaridagi toshmalar faqat bir xil
birlamchi morfologik elementlardan (masalan, tangachali
temiratki yoki zaxmdagi tugunchalar, rozeolalar, so‘gal
va boshqalar) tuzilgan bo‘lsa, monomorf toshmalar deyiladi.
Shuning uchun monomorf toshmalardan iborat derma-
tozlar farq qilinadi. Ularga tangachali hamda qizil yassi
temiratki, eshakyem, vulgar pemfigus, furunkuloz, gid-
roadenit, chaqaloqlarning chilla yarasi va boshqalar kiradi.
Agar xastalikda har xil birlamchi morfologik elementlar
uchrasa, uni chin polimorfizm deb ataladi. Aksariyat ka-
salliklarda, jumladan, ekzema, moxov, Dyuringning ger-
petiform dermatiti, zaxmning ikkilamchi davrida bir yo‘la
har xil, ya’ni ham birlamchi, ham ikkilamchi elementlar
kuzatiladi. Bunday toshmalar polimorfizmi soxta po-
limorfizm deb ataladi. Bemordagi monomorf, polimorf
toshmalar yoki soxta polimorfizmni baholay bilish ka-
sallikni aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
2.3. Òeri kasalligi bilan og‘rigan bemorlarni
klinik tekshirish
Òeri va tanosil kasalligi bilan og‘rigan bemorlarni tek-
shirish usullari terapiya va jarrohlikda qabul qilingan tek-
shirish usullaridan farq qiladi. Bunda bemordan faqat
anamnez yig‘ib qolmay, balki uning terisi va shilliq qavat-
lari umumiy ko‘rikdan o‘tkaziladi. Òekshiruv chog‘ida te-
ridagi birlamchi yoki ikkilamchi elementlarga, ularning
tarqoq yoki chegaralanganligi, shuningdek, konsistensiyasi,
toshmalar chegarasi, atrofidagi terining o‘zgargan yoki
o‘zgarmaganligiga ahamiyat berish talab etiladi.
Ba’zi dermatozlar klinik ko‘rinishi jihatidan bir-biriga
juda o‘xshash bo‘ladi yoki kasallik atiðik shaklda kechadi.
Bunday hollarda shifokor ko‘pincha palpatsiya, diaskopiya,
tirnash kabi tekshirish usullarini qo‘llashi yoki kasallikning
kelib chiqish tarixini chuqurroq o‘rganishi zarur. Ba’zan
teri morfologiyasini o‘rganish, qon va siydikni umumiy

---

41
analiz qilish va boshqa maxsus usullarni (masalan, qonning
serologik reaksiyasi, teridagi elementlardan oqish tre-
ponema, moxov tayoqchasi, akantolitik hujayralarni izlash,
immunologik tekshirishlar va b.) qo‘llashga to‘g‘ri keladi.
Kasallik tashxisida to‘g‘ri yig‘ilgan anamnezning aha-
miyati katta. Kasbga oid dermatozlarni aniqlashda aynan
shu soha kishilarida kuzatiladigan kasalliklar, masalan,
kushxona va konserva zavodi ishchilarida erizepelloid; qas-
sob yoki teri oshlovchilarda kuydirgi; veterinarlar va ot
boquvchilarda manqa, uglevodorod bilan muloqotda
bo‘lganlarda — melanodermiya kabi kasalliklarning uchrab
turishi e’tiborga olinadi. Òeri leyshmanioziga gumon qilingan
bemordan Qashqadaryo, Surxondaryo va shu viloyat atrofi-
dagi hududlarda safarda bo‘lgan yoki bo‘lmaganligini so‘rab-
surishtirish kasallikni o‘z vaqtida aniqlash imkonini beradi.
Ba’zi dermatozlar diagnostikasida yil fasllariga ham
ahamiyat beriladi. Masalan, o‘rab oluvchi temiratki, ko‘p
shaklli ekssudativ eritema, pushti rang temiratki bahor va
kuzda uchrasa, eritematoz, fotodermatoz va zamburug‘li
kasalliklar bahor va yoz oylarida uchraydi.
Anamnez yig‘ishda dermatozning vaqt-vaqti bilan qo‘-
zib turishini inobatga olish zarur. Masalan, psoriaz, ekzema,
Dyuring dermatiti retsidivga moyil bo‘lsa, trixofitiya, pushti
rang temiratki va boshqalarda residiv kuzatilmaydi.
Dermatozlar diagnostikasida kasallik boshlanishidan
oldin bemorning dori-darmon qabul qilgan yoki qilma-
ganligi, shuningdek, oila a’zolarida shunga o‘xshash tosh-
malar bor-yo‘qligini surishtirish maqsadga muvofiq.
Bemorning hayotiy anamnezini ( a n a m n e s i s
v i t a e ) yig‘ish, organ va sistemalarini tekshirish, terapev-
tik klinikalarda qabul qilingan usullardan deyarli farq qilmaydi.
Òeri kasalligi bilan og‘rigan bemorlarni tekshirishda
dermatologik statusning ahamiyati katta. Bunda avvalo
morfologik elementlar yallig‘langan yoki yallig‘lanma-
ganligini aniqlash kerak. Ko‘pincha o‘tkir yallig‘lanish eks-
sudativ komponent bilan kechsa, surunkali yallig‘lanishda

---

42
proliferativ komponent qo‘shiladi. Kasallikni aniqlashda
toshmalarning o‘rni ham ahamiyatga ega. Masalan, pso-
riaz, teri silining papulonekrotik turida toshmalar terining
yozuvchi qismida uchrasa, sil volchankasi, eritematoz,
husnbuzarlarda toshmalar asosan yuzda bo‘ladi.
Òoshmalarning tarqoq, chegaralangan, generalizatsiya,
disseminatsiya bo‘lib joylashganligiga, simmetrik yoki no-
simmetrikligiga, shuningdek, toshmalarning katta-kichik-
ligi, shakli, chegarasi, rangi, konsistensiyasi hamda yuzasiga
e’tibor berish zarur. Òoshmalarning chegarasi aniq yoki
noaniq, keskin va nokeskin, yassi, konussimon, yarimshar-
simon shaklda bo‘ladi. Òoshmalar yumshoq, elastik, qat-
tiqroq va juda qattiq konsistensiyali bo‘lishi mumkin.
Kasallik diagnostikasida dermografizmning ham aha-
miyati katta. Uni teri nerv-tomir sistemasining mexanik
qitiqlashga nisbatan javob reaksiyasiga ko‘ra ham aniq-
lanadi. Agar teri sathida shpatel yurgazilsa u qizaradi va 2—
3 daqiqadan so‘ng rangi yo‘qoladi. Bu normal dermogra-
fizmdir. Qizil dermografizm ekzema, psoriaz, oq dermogra-
fizm qichima, eksfoliativ dermatit, turg‘un oq yoki ara-
lash dermografizm esa neyrodermit, eshakyemda uchraydi.
Dermatologik status so‘ngida bemorning subyektiv shi-
koyatlari qayd etiladi.
2.4. Òeri kasalliklarini davolash tartibi
Òeri kasalliklariga chalingan bemorlarni davolash shartli
ravishda ikkiga bo‘linadi: umumiy va mahalliy.
Umumiy davolash. Bunday usulda davolashda asab
sistemasini tinchlantirish, organizmning qarshilik ko‘rsatish
qobiliyatini oshirish, vitaminlar yetishmovchiligining oldini
olish, mikroblar tushishi bilan kechadigan kasalliklarni
antibiotiklar bilan davolash nazarda tutiladi.
Nerv sistemasini tinchlantirish uchun brom preparatlari
(kaliy yoki natriy bromidning 0,25—0,5 % li eritmasi 2—
3 mahal 1 osh qoshiqdan ichishga buyuriladi) va trankvili-

---

43
zatorlar (1—2 ml 2,5 % li aminozin muskul orasiga, taze-
pam — 0,01 g, kechqurun uxlashdan oldin, trioksazin 0,3 g
dan kuniga 2 mahal, meprotan 0,2 g dan kuniga 2—3 mahal)
keng qo‘llaniladi. Bu dorilar juda asabiylashish va kuchli
qichishish bilan kechadigan dermatozlarda tavsiya etiladi.
Òinchlantirishning keng foydalanadigan turi giðnosug-
gestiyadir, ya’ni bunda shifokor bemorga xushmuomalalik
bilan ruhiy ta’sir etadi. Òinchlantiruvchi dorilardan novo-
kainning 0,25—0,5 % li eritmalari qo‘llaniladi. Bu dori
2—10—15 ml dan muskul orasiga yuboriladi yoki ovqatdan
1 soat oldin 15—25 ml dan kuniga 3 mahal ichiladi.
Novokaindan ba’zan odamning boshi aylanib, ko‘ngli
ayniydi, umuman bo‘shashib ketadi. Bunday hollarda
novokain berishni to‘xtatish kerak.
Ko‘pchilik dermatozlarning vujudga kelishi va rivojla-
nishida allergologik o‘zgarishlar muhim ahamiyat kasb
etadi, bunda bemor organizmida o‘ta sezuvchanlik holati
kuzatiladi. Bunday hollarda davolash asosini giðosensi-
bilizatsiyalash tashkil qiladi. Giðosensibilizatsiyalovchi
moddalardan kalsiy birikmalari (kalsiy xlor, glukonat kal-
siy) va tiosulfat natriy keng qo‘llaniladi; kalsiy tuzlari
simpatik va vegetativ nerv sistemasiga ijobiy ta’sir etib,
qon tomiri devorlari o‘tkazuvchanligini normallashtiradi
va mustahkamlaydi. Kalsiy tuzlari 10% li eritma holida
1 osh qoshiqdan uch mahal ichiladi yoki 5—10 ml dan
venaga yuboriladi. Kalsiy tuzlari venaga yuborilganda, ular
angioretseptorlarni qitiqlab, nerv sistemasi orqali butun
organizm holatini normallashtiradi. Òiosulfat natriyning
30 % li eritmasi venaga yuboriladi, uning giðosensibilizat-
siyadan tashqari antitoksik ta’siri ham bor.
Antigistamin dorilar. Òeri kasalliklari patogenezida
gistamin va boshqa biologik aktiv moddalarning ahamiyati
katta; allergik reaksiyalar tufayli bu moddalar miqdori
bemor organizmida yuqori bo‘lib, ular qon tomirlar de-
vorining o‘tkazuvchanligini oshiradi, natijada terida
eritema, shish va kuchli qichishish kuzatiladi. Bunday

---

44
noxushliklarni bartaraf etish maqsadida antigistamin dori-
darmonlardan dimedrol, lorid (loratadin) suprastin,
tavegil, loratal, biopassit, piðolfen va boshqalar buyuri-
ladi. Dimedrol — 0,03— 0,05 g dan kuniga 2—3 mahal
ichiladi yoki 1 % li eritmasi muskul orasiga yuboriladi.
Suprastin — 0,025 g dan 1—2 mahal ichish yoki 2 % li
eritmasi 1 ml dan muskul orasiga; diðrazin (piðolfen) —
0,025 g dan tabletka yoki 2,5 % li eritmasi 1 ml dan
muskul orasiga; diazolin — 0,1 g dan kuniga 2—3 mahal,
fenkorol — 0,025 g dan kuniga 3 mahal, tavegil — tablet-
kasi 0,001 g dan kuniga 2—3 mahal, yoki 2 ml dan muskul
orasiga, astemisan — 1 tabletkadan kuniga 2—3 mahal,
peritol, zaditen — 1 tabletkadan 2 mahal buyuriladi.
Keyingi yillarda tavegil va zaditenni faqat tabletkasi emas,
balki uning siropi (qiyomi) ham qo‘llanilmoqda, ayniqsa, u
yosh bolalar allergodermatitlarini davolashda juda qo‘l keladi.
Vitaminlar bilan davolash. Ko‘pincha ba’zi dermatozlar
vitaminlar yetishmasligidan kelib chiqadi. Shu sababli
bemor organizmidagi yetishmaydigan vitaminlar o‘rnini
to‘ldirish maqsadida sintetik vitaminlar tavsiya etiladi.
C vitamini — askorbin kislotasi 0,1—0,3 g dan kuniga
3 mahal ichiladi yoki 5 % li eritmasi 1—2 ml dan muskul
orasiga yoki venaga yuboriladi.
B vitamini guruhiga kiruvchi vitaminlar: B
1
(tiamin)
— nevrit kasalligida keng qo‘llaniladi, u og‘riqni qoldirib,
qichishishni kamaytiradi. Bu vitaminni 0,01—0,02 g dan
kuniga 2—3 mahal ichish yoki 5 % li suvli eritmasini 0,5—
1,0 ml dan muskul orasiga yuborish tavsiya etiladi.
B
2
(riboflavin), B
6
(piridoksin), B
12
(sianokobalamin),
B
5
(pantotenat kalsiy), B
15
(kalsiy pangamat) vitaminlari
ham dermatologiya sohasida keng qo‘llaniladi.
A vitamini (retinol) epidermisdagi muguz qavatda
kechayotgan keratinizatsiya jarayonida ishtirok etadi, agar
bu vitamin yetishmasa giðerkeratoz holati vujudga keladi.
A vitaminini kuniga 50000—100000 XB dan ichish yoki
muskul orasiga yuborish mumkin.

---

45
E vitamini (tokoferol). 50—150 mg dan kuniga bir mahal
ichiladi yoki muskul orasiga 50 mg dan yuboriladi.
PP vitamini (nikotin kislotasi) ichish uchun 0,05—
0,1 g dan kuniga 2—3 mahal, venaga va muskul orasiga 1—
3 ml dan 1 % li eritmasini yuborish tavsiya etiladi.
B guruhdagi vitaminlar allergiya va gistaminga qarshi
davolashda ko‘proq qo‘llaniladi. Bundan tashqari, ular hujayra-
lararo oksidlanish jarayonini qayta tiklashda ishtirok etadi.
Mikroelementlar. Ba’zi teri kasalliklarining patoge-
nizida mikroelementlarning ahamiyati katta. Masalan,
enteropatik akrodermatit va soch to‘kilishida — rux, viti-
ligoda — mis moddalarining yetishmasligi aniqlangan.
Organizmning umumiy quvvatini oshiruvchi vositalardan
autogemoterapiya, piroterapiya, biogen stimulatorlardan
keng qo‘llaniladi. Ular organizmning organ va sistemalari
faoliyatini oshirish, himoya qilish mexanizmlarini (gumoral
va hujayralar immuniteti) kuchaytirish xususiyatiga ega.
Organizmning nospetsifik stimulatsiya qilishini oshirish
maqsadida aloe, platsenta, FIBS, gammaglobulin va
boshqalardan foydalaniladi.
Steroidli gormonlar bilan davolash. Steroidli gormonlar
organizmda yetishmagan tabiiy gormonlar o‘rnini qoplash
yoki organizmga spetsifik farmakodinamik ta’sir etish maq-
sadida qo‘llaniladi. Hozirgi paytda gormon preparatlaridan
gidrokortizon, kortizon, shuningdek, prednizolon, deksa-
metazon, triamsinalon va boshqalardan keng foydalanil-
moqda. Ular ovqatdan keyin ichiladi yoki muskul orasiga
yuboriladi. Bu dorilarning 2/3 qismi kunning birinchi yarmida
qabul qilinishi kerak. Prednizolonning kattalarga bir kunlik
o‘rtacha miqdori 10—15 dan 30—40 mg gacha, deksame-
tazon 2—4 mg, triamsinolon esa 10—20 mg dan buyuriladi.
Òa’sirini hisobga olgan holda, gormon preparatlari bilan
davolanayotgan bemorlarga kaliy (kaliy orotat, panangin,
asparkam) va kalsiy tuzlari (kalsiy glukonat, pantotenat
kalsiy, anabolik steroidlar (retobolil, fenobolil), vitaminlar
hamda vitaminga boy bo‘lgan meva va sabzavotlar tavsiya

---

46
etiladi. Kortikosteroidlar qabul qilayotgan bemorlarda
ikkilamchi infeksiyalar kuzatiladi. Uni oldini olish maq-
sadida antibiotiklar buyuriladi.
Kortikosteroidlarning kundalik miqdori kasallikning
klinik kechishi va bemorning vazniga bog‘liq. Og‘ir ke-
chadigan dermatozlarda (pemfigus, eritrodermiyalar) katta
miqdorda gormonlar qabul qilish tavsiya qilinadi (masalan,
80—100 mg); kasallik tuzala boshlashi bilan oz-ozdan
kamaytirib minimal miqdorga keltiriladi va shu me’yorda
ushlab turiladi.
Antibiotiklar bilan davolash. Òeri kasalliklari ichida
terining yiringli kasalliklari, ayniqsa, bolalarda ko‘proq uch-
raydi. Antibiotiklardan penitsillin, ampitsillin, tetratsiklin,
eritromitsin, makrolid sefalosporin guruhi preparatlari,
levomitsetin ko‘p qo‘llaniladi.
Antibiotiklar bemorda kasallikning umumiy simptomlari
(tana haroratining ko‘tarilishi, et uvishishi, bosh og‘rishi)
regionar limfodenit kuzatilganda hamda patologik jarayon
bo‘yin va bosh sohasida joylashganda buyuriladi. Antibio-
tiklarni tavsiya etishdan oldin, imkoniyat bo‘lsa, mikroorga-
nizmlarning antibiotiklarga nisbatan sezuvchanligini aniq-
lash maqsadga muvofiqdir. Iloji bo‘lmasa, keng spektrli
antibiotiklarni qo‘llash tavsiya etiladi. Antibiotiklarning bir
martalik, kunlik miqdori kasallik darajasiga bog‘liq bo‘lib,
o‘rtacha miqdori tanlanadi. Antibiotiklar faqat teri pioder-
miyalarida emas, balki teri sili, moxov, leyshmanioz (aso-
san, rifampitsin) kabi dermatozlarda ham keng qo‘llaniladi.
Antibiotiklar uzoq vaqtga buyurilgan bo‘lsa, ularga
albatta kuniga 4 mahal 250000—500000 ÒB dan nistatin
ham buyuriladi.
Zamburug‘larga qarshi preparatlar (antibiotiklar). Anti-
mikotiklar, asosan zamburug‘ indaksiyasi tufayli soch,
tirnoq shikastlanganda, teridagi patologik o‘choqlar tar-
qalgan va chuqur joylashganda tavsiya etiladi. Antimi-
kotiklar fungitsid (zamburug‘ hujayrasini o‘ldiradi) yoki
fungistatik (hujayra bo‘linishini to‘xtatadi) xususiyatiga

---

47
ega. Yengil kechuvchi kandidoz infeksiyasiga qarshi — nis-
tatin, og‘ir kechuvchi turi va shilliq qavatlar kandidoz-
larida — nizoral, difluzol (flukonazol), terbinoks (terbi-
nafin) va diflukan preparatlari tavsiya etiladi.
Viruslarga qarshi dori vositalari. Ushbu dori vositalari
umumiy va mahalliy tarzda qo‘llaniladi. Lekin ularni parallel
buyurish maqsadga muvofiqdir. Antivirus preparatlari
viruslar keltirib chiqargan dermatozlarda (oddiy temiratki
— gerpes, o‘rab oluvchi temiratki, kontagioz mollusk,
terining papillomovirus infeksiyasi) tavsiya etiladi. Keyingi
yillarda asiklovir, valtreks va famvir kabi dori vositalaridan
samarali foydalanilmoqda.
Nosteroidli yallig‘lanishga qarshi vositalar (NYQV)
keyingi yillarda dermatologiyada keng qo‘llanilmoqda.
Ushbu guruh preparatlarning (voltaren, brufen, indome-
tatsin, aspirin va boshqalar) artropatik psoriaz, qizil
yuguruk, tugunsimon eritema, pannikulit va boshqa teri
kasalliklarini davolashda terapiyada qabul qilingan o‘rtacha
miqdori buyuriladi.
Òeri kasalliklarining paydo bo‘lishi va rivojlanishida
immunologik o‘zgarishlarning ahamiyati katta. Immun
sistema faoliyatini kuchaytirish maqsadida dekaris, im-
munomodulin, timolin, taktivin va boshqalarni qo‘llash,
uning faoliyatini susaytirish uchun esa immunosupressiv
vositalar (metotreksat, azotioprin, prospidin, siklofosfan,
sandimmun) dan foydalanish mumkin.
Ba’zi dermatozlarni davolashda quyidagi turli xil
kimyoterapevtik vositalar qo‘llaniladi: piodermiyalarda —
sulfanilamidlar; moxov kasalligi va Dyuringning gerpe-
tiform dermatitida — diaminodifenilsulfon, diusifon;
eritematoz, pushti husnbuzar, qizil yassi temiratkida —
xingamin (rezoxin, delagil, xloroxin); teri silida — ftivazid,
salyuzid va boshqalar.
Òeri kasalliklarini davolashda fizik usullar (issiqlik,
nur va elektr bilan davolash) keng qo‘llanilmoqda.
Davolash vositasi sifatida nurdan foydalanganda bemor

---

48
terisining shu nurga nisbatan sezuvchanligi va yo‘ldosh
kasalliklar hisobga olinishi zarur. Ultrabinafsha nurlar
(UBN) bilan davolaganda terining shu nurga nisbatan
ta’sirchanligini oshiradigan dorilarni (fotosensibiliza-
torlar) birga qo‘llash tavsiya etiladi. Bu davolash usuli —
fotokimyoterapiya yoki PUVA-terapiya deb ataladi. Foto-
sensibilizator sifatida puvalen, lamadin, psoberan va bosh-
qalarni qo‘llash mumkin.
Mahalliy davolash. Mahalliy yoki sirtdan davolash aslida
umumiy davo hamdir, chunki ular faqat mahalliy ta’sir
etib qolmay, balki teri orqali so‘rilib butun organizmga
umumiy ta’sir etadi. Mahalliy davo har bir bemor uchun
alohida tanlanadi. Shundan so‘ng zararlangan o‘choqning
holati, kasallikning kechishi, bosqichi, jarohatning yuza
yoki chuqurligi, shuningdek, bemor ilgari qo‘llagan ma-
halliy davo vositalarini hisobga olgan holda mahalliy davo-
lashni boshlash mumkin. Òeri kasalliklarini mahalliy davo-
lashda dorilar sepiladi, namlanadi yoki ho‘llanadi (ïðè-
ìî÷êà), turli aralashmalar va malhamlardan foydalaniladi.
Namlash uchun ishlatiladigan suyuqliklar, chayqatma
va upalar yuzaki ta’sir etish xususiyatiga ega.
Namlash, ho‘llash (ïðèìî÷êà) usuli kasallikning o‘t-
kir, yarim o‘tkir yallig‘lanish davrlarida, teri yuzasi issiq
va nam bo‘lganida qo‘llaniladi. Bunda qon tomirlari siqilib,
teri yuzasida pilchirash kamayadi, qichishish va og‘riq
yo‘qoladi. Òerini namlash uchun suvda eriydigan dorilar-
dan foydalaniladi. Bunda namlash uchun buyurilgan do-
rilardan biri qo‘llaniladi. Buning uchun doka yoki bint 4—
5 qavat qilib buklanadi va dorida ho‘llanadi, biroz siqib
zararlangan joy ustiga bog‘lab qo‘yiladi. U qurib qolmasligi
uchun har 10—20 minutda namlab turiladi. Namlash usu-
lida 1—2 % li rezorsin, 0,25 % li kumush nitrat, 2 % li
borat kislotasi, 1:1000 nisbatda tayyorlangan etokridin
laktat va boshqa dori eritmalaridan foydalaniladi.
Upalar — yallig‘lanishga qarshi yuza ta’sir ko‘rsatadi.
Ular dezinfeksiya qilish, qichishishni kamaytirish, teridagi

---

49
nam, yog‘, terni o‘ziga so‘rib olib, terini sovitish xusu-
siyatiga ega. Indifferent (talk, vismut, oq loy, ruh oksidi,
kraxmal), dezinfeksiyalovchi (dermatol, kseroform), shu-
ningdek, tarkibida antibiotiklar bo‘lgan upalar ishlatiladi.
Ular zararlangan joyga bir tekis yupqa qilib sepiladi.
Chayqatma (áîëòóøêà)lar yoki chayqatiladigan ara-
lashmalar teridagi yallig‘lanishni kamaytirish, terini
sovitish va quritish maqsadida ishlatiladi. Ular (30 %) bir
yoki bir necha xil kukun moddalar (rux, talk, oq loy,
kraxmal) hamda (70 %) suv yoki asos (spirt, glitserin,
vazelin moyi) va boshqalardan iborat bo‘ladi. Chayqatmani
qo‘llashdan oldin u albatta yaxshilab chayqatiladi. Ara-
lashmalar tarkibidagi suyuqlik tez bug‘lanib ketib, za-
rarlangan terida faqat kukun qismi qoladi. Chayqatmalar
suvli, suv-spirtli va moyli bo‘ladi.
Pastalar teri kasalliklarini davolashda juda ko‘p qo‘l-
lanadi. Ular tayyor holda bo‘ladi yoki shifokor ko‘rsat-
masiga asosan tayyorlanadi. Pastalar teng miqdordagi yog‘
yoki yog‘simon moddalar (lanolin, vazelin), shuningdek,
qattiq kukunsimon moddalardan (talk, rux oksidi) iborat
bo‘ladi. U terining chuqur qavatlariga ta’sir etadi. Pastalar
kepaklanish, qichishishni kamaytiradi, tarkibidagi kukun
ekssudatni o‘ziga so‘rib olib, terini sovitadi va zararlangan
terining tezroq tuzalishiga yordam beradi. Pasta tarkibidagi
yog‘ yoki yog‘simon moddalar tangacha va po‘stlarni
yumshatib, ularni sekin-asta ko‘chirib tushiradi. Òarkibi-
dagi yog‘ va upa miqdoriga qarab quyuq (60:40) va suyuq
(40:60) pastalar tafovut etiladi.
Malhamlar asosini yog‘ yoki sintetik yog‘simon mod-
dalar tashkil qilib, uning tarkibi turli xil farmakologik
moddalar (oltingugurt, rezorsin, mentol, dermatol, levo-
mitsetin)dan iborat. Malham surilgandan keyin teridan
chiqayotgan ter tarkibidagi suyuqlik malham ostida qoladi
va u zararlangan terini yumshatib, dori-darmonlarni teri-
ning chuqur qavatlariga singishini ta’minlaydi. Yog‘larga
turli xil dori-darmonlar qo‘shib qichishishni va og‘riqni

---

50
qoldiruvchi, yumshatuvchi, dezinfeksiyalovchi va hokazo
malhamlar tayyorlash mumkin. Malhamlar, asosan, hay-
von va mineral yog‘lari (moylari), shuningdek, sariq va-
zelin, lanolin va ba’zan naftalan asosida tayyorlanadi.
Kremlarning 2/3 qismi yog‘ va 1/3 qismi suvdan iborat
bo‘lib, ular terini yumshatib, sovitish va tashqi muhit
ta’siridan saqlash xususiyatiga ega.
Keyingi yillarda tarkibida kortikosteroid bo‘lgan mal-
ham va kremlar keng qo‘llanilmoqda: 1 % li gidro-
kortizon, 0,5 % li «Prednizolon», «Sinalar», «Advan-
tan», «Dermoveyt», «Betkoveyt» kortikosteroid va anti-
biotiklardan iborat malham va kremlar («Selestoderm
«B», «Diðrogenta», «Òriderm») qichima kasalligi pio-
dermiya qo‘shilib murakkablashganda yaxshi yordam be-
radi. Yuz va tananing nozik sohalariga (jinsiy a’zolar, anal,
ko‘krak terisi atrofiga) «Momometazon furaat» (elo-
kom)ni qo‘llash tavsiya etiladi.
Dermatozlarni davolashda ikkilamchi infeksiya bilan
asoratlanganda mikrob va yallig‘lanishga qarshi vosita si-
fatida oksikort (gidrokortizonning oksitetratsiklin bilan
birikmasi) va polkordolan (triamitsinolan va tetratsiklin-
ning birikmasi), oksisiklizol (prednizolon va oksitet-rasiklin
birikmasi) aerozollari yaxshi naf beradi.
Keyingi yillarda tarkibida kortikosteroid bo‘lmagan
dori vositalari yallig‘lanish jarayonlarini bartaraf etishda
keng qo‘llanilmoqda. Bulardan skinkap (aerozol, malham,
shampun shaklida), nizoral (shampun shaklida) psoriaz
va seboreyali dermatitni davolashda buyuriladi.
Malhamlar tarkibidagi dori-darmonlarning farma-
kologik ta’siri ularning konsentratsiyasiga bog‘liq, ma-
salan, salitsil kislotasi, rezorsin oz miqdorda et bitirish
(keratoplastik) xususiyatiga ega bo‘lsa, yuqori konsen-
tratsiyada keratolitik, undan yuqori konsentratsiyada kuy-
diruvchi xususiyatga ega.
Keratoplastik moddalar yallig‘lanishni kamaytirib,
zararlangan epidermisning muguz qavatini qayta tiklaydi:

---

51
infiltratlarni so‘riltiradi, terini quritib, qichishishni ka-
maytiradi. Keratolitik dorilar dezinfeksiyalash xususiyatiga
ham ega.
Salitsil kislotasi va rezorsin (5—10 % va undan yuqori
konsentratsiyada) ishqor (sovun, ayniqsa, kaliy ele-
menti bor ko‘k-yashil sovun) va boshqalar keratolitik
xususiyatga ega.
P a r a z i t l a r n i yo‘qotishda antiðarazitar dorilar:
benzilbenzoat, medifoks, spregal, oltingugurt, metrogil gel,
yod, kseroform, etakridin laktat va boshqalar keng
qo‘llaniladi. Bu moddalarni malham, chayqatmalar yoki
namlovchi dorilar ko‘rinishida ishlatish mumkin.
Zamburug‘li teri kasalliklarini davolashda, asosan,
yod (2—5 % li spirtli eritmasi), anilin bo‘yoqlar, oltingugurt
va boshqalar bilan birga difluzol (flukonazol), terbinoks
(terbinofin), kabi mahalliy ta’sir qiluvchi dori vositalari
tabletka, krem, malham va suyuqlik ko‘rinishida buyuriladi.
Q i c h i s h g a qarshi vositalardan mentol (0,5—2 %),
anestezin (5—10 %), dimedrol (1 %), timol eritmalari
(0,5 %), limon kislotasi (1 %) va boshqalar keng qo‘llaniladi.
Hozirgi davrda terini kuydiruvchi (yemiruvchi) mod-
dalar o‘rnini zamonaviy davo usullari: elektrokoagulatsiya,
diatermokoagulatsiya, lazerokoagulatsiya, krioterapiya
egallab bormoqda.
Kuydiruvchi moddalardan lyapis (20 % li eritmasi),
trixloruksus kislotasi (30—50 % li eritmasi), sut kislotasi
(50 % li eritmasi), sirka (6 % li muz sirka kislotasi),
margansovka kristallari, padofillin va boshqalarni qo‘llash
mumkin.
Quyosh nuridan himoya qiluvchi moddalar f o t o -
d e r m a t o z bilan og‘rigan bemorlarga tavsiya etiladi. Bu
maqsadda xinin, salol (7 %), tanin (2—5 %), paraami-
nobenzoy kislotasi (5—10 %) krem va malhamlari
(Super Shade-15, Nivea-12 va boshqalar) keng qo‘lla-
niladi. Ular A va B to‘lqin uzunlikdagi ultrabinafsha nur-
lardan terini himoya qiladi.

---

52
AMALIY MUOLAJALAR
Kasallikning rivojlanish tarixi va hujjatlarni rasmiylashtirish qoidalari
Òeri tanosil kasalliklari kasalxonasida bemorni davolash paytida
quyidagi hujjatlar rasmiylashtiriladi:
1. Kasallik tarixi varaqasi.
2. Bemorlarni qabul qilish va yotib davolanishdan bosh tortish daftari.
3. Bemorning kelganligi va ketganligini hisobga oluvchi daftar.
4. Kasalxonaga tushgan bemorni qayd etish daftari.
5. Ambulatoriya daftari.
6. Almashinuv daftari.
7. Mehnat qobiliyatini vaqtincha yo‘qotganlik varaqasi.
8. Shoshilinch xabarnoma (58-shakl).
9. 089-U xabarnomasi.
10. Zaharli va kuchli moddalar bilan muolaja qilish daftari.
11. Davolash ko‘rsatmalari daftari.
12. Ma’lumotnoma va yo‘llanmalarni ro‘yxatga olish daftari.
13. Bo‘limga kelgan har bir bemor haqidagi ma’lumotni yozish daftari.
14. Shifokorlik-mehnat ekspert komissiyasiga jo‘natiladigan varaqa,
sanatoriy-kurort daftari.
O‘rta ma’lumotli tibbiyot xodimlari kasallik tarixining pasport qis-
mini to‘ldiradilar. O‘quvchilar o‘zlariga ajratilgan kunlar va soatlarda
kasallik varaqasining pasport qismiga quyidagi ma’lumotlarni tushunarli
tarzda yozishadi:
1. Bemorning ismi-sharifi.
2. Jinsi.
3. Manzili.
4. Kasbi, ish joyi.
5. Kasalxonaga keltirilgan kun.
6. Kundalik tana harorati egri chiziqlari.
7. Sanitariya tozalovi haqida ma’lumot.
8. Laboratoriya ma’lumotlari.
Òeri va tanosil kasalliklari kasalxonasining qabul bo‘limida nav-
batchi tibbiyot xodimlari tomonidan bemorlarni qabul qilish daftariga
bemorning pasport ma’lumotlaridan tashqari, qaysi davolash profi-
laktik muassasasi qanday tashxis bilan yuborgani, qaysi bo‘lim, qaysi
xonaga yotqizilgani, qachon va qayerga chiqarilgani, vafot etgan bo‘lsa,
bu haqdagi ma’lumotlarni beradi.
Òeri-tanosil kasalliklari shifoxonasining har bir bo‘limi katta
hamshirasi tomonidan bemorning kelgan va ketganligi to‘g‘risidagi
daftar to‘ldirib boriladi. Unda bemorning pasport ma’lumoti, kelgan

---

53
vaqtdagi sog‘lig‘i haqida ma’lumot, ketayotgan vaqtdagi sog‘lig‘i haqida
ma’lumot, yotgan kunlar muddati, kasallik varaqasi soni va uni necha
kunga berilganligi haqidagi ma’lumotlar kiritiladi.
Òibbiyot hamshirasi kasallik tarixi ma’lumotlariga asoslanib,
shifoxonaga tushgan bemorni qayd etish daftarini to‘ldiradi va bemor
sog‘ayib chiqqandan so‘ng shifoxonaning statistika bo‘limiga jo‘natadi.
1. Bemorlardan anamnez qanday yig‘iladi?
2. Umumiy davoda nimalarga e’tibor berish kerak?
3. Mahalliy davo qanday olib boriladi?
4. Gormonal (steroid) preparatlarni ishlatganda nimalarga e’tibor
berish kerak?
5. Malhamlarni qay hollarda tavsiya etib bo‘lmaydi?
1. Òeri kasalligini tekshirishda teridagi qanday o‘zgarishlarga e’tibor
beriladi?
A. Teri rangiga;
B. Birlamchi elementlarga;
C. Ikkilamchi elementlarga;
D. Hamma javob to‘g‘ri.
2. Qachon shifokor palpatsiya, dioskopiya, tirnash usullaridan foy-
dalalanadi?
A. Kasallikning o‘xshash ko‘rinishlarida;
B. Kasallikning atiðik shaklida;
C. Kasallikning aniq bo‘lmagan shakllarida;
D. To‘g‘ri javob yo‘q.
3. Dermografizm qanday aniqlanadi?
A. Mexanik qitiqlash bilan;
B. Paypaslash yo‘li bilan;
C. Tirnash yo‘li bilan;
D. Analiz yig‘ish yo‘li bilan.
?
NAZORAT SAVOLLARI
!
TESTLAR

---

54
3-bob. ÒERINING YIRINGLI KASALLIKLARI
3.1. Òeri yiringli kasalliklarining sabablari va tasnifi
Òerining yiringli kasalliklari yoki piodermitlar (yunoncha
pyop — yiring, derma — teri) eng ko‘p uchraydigan
kasalliklar qatoriga kiradi. Aksariyat terining yiringli
kasalliklari surunkali kechib, tez-tez qaytalab turadi va uzoq
vaqt davolanishni talab qiladi. Bunda ba’zan kishilarning
mehnat qobiliyati pasayib ketishi yoki vaqtincha ishga
yaroqsiz bo‘lib qolishlari ham mumkin. Bu kasalliklarning
profilaktikasi dolzarbligicha qolmoqda.
Bolalar dermatologiyasida ham piodermitlar salmoqli
o‘rin egallaydi. Barcha dermatozlar orasida piodermitlar
25—60 % ni tashkil qiladi. Piodermitlar birlamchi bo‘lishi
yoki biron-bir boshqa teri kasalligining asorati bo‘lishi
ham mumkin.
E t i o l o g i y a s i. Òeriga yiring paydo qiluvchi
mikroblar — stafilokokk va streptokokklar, goho ayrim
mikroorganizmlar — pnevmokokklar, ko‘k yiring tayoq-
chasi, ichak tayoqchasi va boshqalarning tushishi sabab
bo‘ladi. Ba’zan bir nechta mikroorganizm birgalikda uchrashi
ham mumkin. Òabiatda stafilokokk va streptokokklarning
(uyda, kiyim-kechak, teri va shilliq qavatda) doimiy mav-
judligi piodermitlarning tez-tez uchrab turishiga sabab
bo‘ladi. Barcha tekshirishlar natijasida 20—75 % mikro-
organizm batsilla tashuvchilarga to‘g‘ri keladi.
Sanitariya-gigiyena qonun-qoidalarini bilmaslik, unga
rioya qilmaslik yoki uni qo‘pol ravishda buzish, turmush va
mehnat sharoitlarining talabga javob bermasligi teri yiringli
kasalliklarga chalinishiga sabab bo‘ladi.

---

55
Sog‘lom odam terisida doimo patogen bo‘lmagan
(saprofit) mikroorganizmlar bo‘lib, ular tashqi muhitdan
tushadi va soch follikulalari hamda yog‘ bezlari tirqishiga
o‘rnashib oladi. Ular kelib-ketuvchi (tranzitor) mikroorga-
nizmlar deyiladi. Shu bilan birga terida doimiy (rezident)
mikroorganizmlar ham mavjud. Mikroorganizmlarning teri
yuzasida tarqalishi bir xil bo‘lmay, ular hatto fasl, yosh va
jinsga qarab o‘zgarib turadi. Òerisi yiringli kasallikka
chalingan bemorlarning terisi yuzasida, ayniqsa, patogen
mikroblar — stafilokokk va streptokokklar ko‘payib ketadi.
Òerida yiringli kasallik kelib chiqishida avvalo mikro-
organizmlarning patogenligi va virulentliligi muhim aha-
miyat kasb etadi, ammo ularning terida rivojlanishi uchun
ma’lum sharoit zarur. Bular terining himoya funksiyasi va
piokokklarga nisbatan organizmning qarshilik ta’sirini
susaytirib yuboradigan ekzogen va endogen sabablardir.
Ekzogen sabablar: 1. Òeridagi yuza mayda yara-cha-
qalar (mikrotravmalar) — tirnalish, qirqilish, kuyish, ish-
qalanish va boshqalar. 2. Òerining haddan tashqari iflos-
lanishi, oddiy gigiyena qoidalariga rioya qilmaslik. 3. Sovuq
yoki issiq urishi, sovqotish. 4. Kasbga oid omillar (ko‘mir,
sement, ohak, tuproq va neft mahsulotlari bilan ishlash).
5. Yosh bolalarga sun’iy toladan tikilgan kiyimlarni kiy-
dirish, qalin qilib o‘rab-chirmash. 6. Òeri muhitining (pH)
o‘zgarishi.
Endogen sabablar: 1. Uglevodlar almashinuvining
buzilishi (giðerglikemiya), giðofiz hamda qalqonsimon bez
faoliyatidagi yetishmovchilik. Nerv sistemasi faoliyatidagi
funksional buzilishlar (nevrozlar). 3. Organizm tomoni-
dan oqsil o‘zlashtirilishining buzilishi (giðoproteinemiya).
4. Me’da-ichak sistemasi faoliyatining funksional (jigar,
me’da-ichak kasalliklari) buzilishi. 5. Giðovitaminozlar
(ayniqsa, A va C). 6. Irsiy omillar. 7. Organizm immun
mexanizmining buzilishi va boshqalar.
Yuqorida keltirilgan ekzogen va endogen sabablar
birgalikda kasallikni vujudga keltirishi mumkin. Odatda, bu

---

56
omillar kompleks ravishda ta’sir qiladi. Shunga ko‘ra mu-
taxassis bemorni qunt bilan tekshirishi va yuqorida qayd
etilgan sabablarni aniqlab, shunga yarasha davo chorala-
rini qo‘llashi kerak bo‘ladi.
Yiringli kasalliklarning kelib chiqishida bolalar terisi
odatdagi fiziologik qarshilik kuchining hali to‘la rivojlan-
maganligi ham katta ahamiyatga ega. Go‘dak tug‘ilgan
zamonoq uning terisi va shilliq qavatlaridan saprofit va
patogen mikroorganizmlar topiladi. Ammo bu mikroor-
ganizmlar har doim ham kasallik keltirib chiqaravermaydi.
Kasallikning paydo bo‘lishi tushgan mikroorganizmlar-
ning soni, virulentligi, bola terisining namligi, muhiti (pH),
kolloid-osmotik ahvoli, immun sistemasi va boshqalarga
bog‘liq.
Piodermitlarning paydo bo‘lishida qo‘zg‘atuvchining
patogenligi, ayniqsa, stafilokokklarning plazmakoagu-
latsiya, gemolitik, toksigenlik va pigment hosil qilish xusu-
siyatlari muhim ahamiyatga ega.
Keyingi yillarda antibakterial preparatlarni haddan ziyod
ko‘p qo‘llash, organizmning reaktivligini o‘zgartirish
bilan bir qatorda, ko‘pgina mikroorganizmlar, jumladan
stafilokokklar va streptokokklarning ba’zi biologik xusu-
siyatlari (antigenlik, immunogenlik, virulentlik)ning o‘z-
garishiga olib keldi. Bu jarayon terida kasallik paydo
qilmaydigan mikroorganizmlarning (epidermal stafi-
lokokk) patogenlik tomonga siljishiga sabab bo‘lmoqda va
ular tez-tez qaytalanib turadigan terining turli yiringli
kasalliklarini keltirib chiqarmoqda. Shu bilan birga pe-
nitsillinni parchalovchi mikroorganizmlarning shtammlari
(B — laktomaza ishlab chiquvchi, a — transformatsiya-
langan) ko‘payib bormoqda.
Klassifikatsiyasi (tasnifi). Òerining yiringli kasalliklari
etiologik omillarga qarab stafilokokkli, streptokokkli va
aralash bo‘ladi. Òerining yiringli kasalliklari joylashishiga
qarab yuza va chuqur; kechishiga ko‘ra esa o‘tkir va
surunkali xillarga bo‘linadi.

---

57
Stafilokokkli piodermitlarda yallig‘lanish jarayoni ak-
sariyat teri hosilalari, soch follikulalari, yog‘ va ter bez-
larida bo‘ladi. Asosiy morfologik element — madda. Uning
shakli konussimon, po‘sti esa qalin, tortilgan, ichida
sarg‘imtir-yashil yiring bo‘ladi. Madda o‘rtasidan mayin
soch chiqib turadi.
Stafilokokklardan farqli o‘laroq, streptokokklar qo‘z-
g‘atgan piodermitlarning morfologik elementlari soch va
yog‘ bezlari follikulalari bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Yal-
lig‘lanish jarayoni yuza, maddalar shakli yassi, po‘sti nozik
(fliktina) ichidagi ekssudat seroz-yiringli va bir-biriga
qo‘shilib ketishga moyil bo‘ladi.
Yuza piodermitlarda morfologik elementlar faqat epi-
dermisda bo‘ladi, shuning uchun tuzalganidan keyin o‘r-
nida vaqtinchalik dog‘ qoldiradi, xolos. Chuqur pioder-
mitlarda esa yallig‘lanish hatto giðodermagacha boradi va
o‘zidan keyin chandiq yoki atrofiyali chandiq qoldiradi.
3.2. Stafilokokkli piodermitlar (Stafilodermiyalar)
Òerining stafilokokkli kasalliklariga osteofollikulit,
sikoz, chuqur follikulit, furunkul (chiðqon), karbunkul
(xo‘ppoz), gidradenit kiradi. Osteofollikulit bilan sikoz
terida chandiq qoldirmaydi, qolganlari esa chuqur to‘-
qimalarni shikastlab, chandiq bilan bitadi.
Yosh bolalar terisi o‘ziga xos tuzilishga ega, shuning
uchun ularda stafilodermiya boshqacharoq kechadi, bunda
toshmaning morfologik elementi yuza nofollikular pu-
faklar hisoblanadi. Bolalar terisi stafilokokklarga sezuv-
chan bo‘lganligi sababli yallig‘lanish tez va tarqoq kechadi,
ba’zan og‘ir oqibatlarga olib keladi. Asosan, ularga vezi-
kulopustuloz, psevdofurunkuloz, chilla yara va Ritterning
eksfolitiv dermatit kabi stafilokokkli kasalliklar kuzatiladi.
Osteofollikulit — soch xaltachasi og‘zining yallig‘-
lanishi, uni asosan stafilokokklar qo‘zg‘atadi. Dastlab teri
yuzasida konussimon shaklda follikular madda (pustula)

---

58
paydo bo‘ladi. Madda o‘rtasidan mayin soch (tuk) chiqib
turadi. Soch follikulasi atrofi biroz yallig‘lanib, qizaradi va
pushti-qizil rangli yallig‘lanish toji bilan o‘ralgan bo‘ladi.
Osteofollikulitlar yoki stafilokokkli impetigo terining kichik
yoki xiylagina keng qismini egallashi mumkin. Bir necha
kundan so‘ng maddalar quriydi va yallig‘lanishlar so‘rilib
ketadi. Osteofollikulitdan keyin hech qanday chandiq qol-
maydi, ozgina pigmentli dog‘ qoladi, xolos.
Osteofollikulitda maddalar to‘p-to‘p bo‘lib joylashsa
ham bir-biriga qo‘shilmaydi. Ba’zan ayrim elementlar
no‘xatdek bo‘lishi ham mumkin, o‘rtasidan mayin soch
chiqib turadi. Bu Bokxartning stafilokokkli impetigosi deyi-
ladi. Osteofollikulitga, asosan, ekzogen omillar — ishqa-
lanish, tirnalish va boshqalar sabab bo‘ladi. Maddalar ak-
sariyat badanning bosilib ishqalanib turadigan qismlarida
(bo‘yin, bilak, boldir va son sohasi terisida) paydo bo‘ladi.
Bolalarda, asosan, 2—3 yoshdan keyin kuzatiladi,
ayniqsa, 13—15 yoshli o‘smirlarda ko‘p uchraydi. Yuza va chu-
qur follikulit farq qilinadi. Yuza follikulit odatda 2—3 kunda
yo‘qolib ketadi. Òuzalgandan keyin yaradan iz ham qolmaydi.
Chuqur follikulit — soch xaltachasining chuqur qavati
yallig‘langanda teri qizarib turadi, terining shu yerida bo‘lgan
qattiq unnaydigan infiltrat hosil bo‘lib, bezillab og‘riydi,
keyinchalik madda boylaydi. Madda konussimon bo‘lib,
o‘rtasidan soch chiqib turadi. Bir necha kundan so‘ng madda
qovjiraydi yoki yiringlanish rivojlanib, to‘qimalar nekrozga
uchraydi. Odatda, kasallik 5—6 kunda tuzaladi va o‘rnida
nuqta-nuqta chandiqlar qoladi. Ko‘pincha chegaralangan
chuqur follikulitlar boshning sochli qismida, ensa sohasida
va chov oralig‘ida uchraydi.
Sikoz — soch follikulalarining surunkali yallig‘lanishi.
Stafilokokkli yoki oddiy sikoz surunkali kechadi va tez-
tez qo‘zib turadi. Bu kasallik asosan erkaklarda uchraydi
(yunoncha s i c o s i s — uzum g‘ujumi degan so‘zdan
olingan). Òoshma elementlari osteofollikulit va folli-
kulitlardan iborat. Stafilokokkli sikoz aksari yuzning soqol

---

59
va mo‘ylov o‘sadigan qismida, ko‘proq, qosh, qovoq va
qo‘ltiqda, ba’zan boshning sochli qismi, bo‘yin terisida,
shuningdek, jinsiy a’zolar atrofida, qov, son, boldir va
badanning jun bilan qoplangan boshqa sohalarida ham paydo
bo‘lishi mumkin.
Dastlab soch atrofida mayda maddalar (osteofollikulit)
paydo bo‘lib, ularning asosi infiltratlanadi, o‘rtasidan
soch chiqib turadi, biroz og‘riydi. Soch atrofi bilinar-
bilinmas qizil jiyak bilan o‘raladi. Follikulitlar bir-biri
bilan pustulalar guruhini tashkil qiladi. 2—3 kundan so‘ng
yiring qotib, po‘st bilan qoplanadi, keyinchalik po‘st
tushib ketib, o‘rnida yana yiringli maddalar paydo bo‘ladi.
Òarqoq sikozda bemorning yuzida yallig‘lanish o‘choqlari
paydo bo‘ladi, undan noxush hid kelib turadi. Zararlangan
joyning bir qismi bitsa, atrofidan yangisi ko‘rinadi. Kasallik
oylab, ba’zan yillab davom etadi. Bunda bemorning terisi
tortishib, achishib og‘riydi. Ayniqsa, zararlangan soha yuzda
bo‘lganida kasallik dam tuzalib, dam qo‘zib turishi oqibatida
bemorning ruhiy holati o‘zgaradi.
Stafilokokkli sikoz terining ifloslanishi, burun-tomoq
bo‘shlig‘idagi turli surunkali yuqumli kasalliklar, shu-
ningdek, endokrin bezlar va nerv faoliyatining buzilish-
laridan kelib chiqadi.
Oddiy yoki stafilokokkli sikozning tashxisi unchalik
murakkab emas, u yiringli-infiltrativ trixofitiya hamda
asoratlangan ekzema (yiringlagan) bilan taqqoslanadi. Bi-
rinchi holda patogenli zamburug‘lar, ikkinchi holda chin
polimorfizm kuzatiladi.
Chiðqon, furunkul — soch xaltachasi va atrofidagi to‘-
qimaning o‘tkir yiringli-nekrotik yallig‘lanishi. Chiðqon
terining yiringli kasalliklari ichida eng ko‘p uchraydi, uni
stafilokokklar qo‘zg‘atadi (oq va tillarang).
Chiðqonda uchta rivojlanish bosqichi tafovut qilinadi:
— infiltratning paydo bo‘lishi;
— yiringlanish va nekroz;
— tuzalish.

---

60
B i r i n c h i b o s q i c h . Soch tolasi follikulasi soha-
sida teri ostidan biroz ko‘tarilib turadigan, dumaloq,
konussimon tuguncha shaklidagi qattiq yallig‘langan in-
filtrat paydo bo‘lib, bezillab og‘riydi, qizaradi; asta-sekin
kattalashadi.
I k k i n c h i b o s q i c h . Kasallikning 3—4-kuniga
kelib chiðqonning kattaligi 1—3 sm ga yetadi, uning
o‘rtasida yiringli-nekrotik o‘zakli pustula paydo bo‘ladi.
Chiðqon konussimon shaklni oladi, qizg‘ish-ko‘kimtir tusga
kirib, yaltirab turadi. O‘rtasidagi pustula sohasida nekroz
rivojlanadi. Bu davrda bemorning harakati cheklanib,
darmoni quriydi, harorati (37—38°C) ko‘tariladi, in-
toksikatsiya alomatlari kuzatiladi, chiðqon lo‘qillab og‘-
riydi. Keyin o‘z-o‘zidan yoki biror ta’sir tufayli yoriladi.
U c h i n c h i b o s q i c h . Undan sarg‘ish, ba’zan qon
aralash quyuq yiring chiqadi. Yiring chiqib bo‘lgach, yara
ichi chuqur bo‘lib qoladi, uning tagida chiðqon «o‘zagi»
ko‘rinadi. Nekrotik o‘zak ajralgach, infiltratli shish va og‘riq
keskin kamayadi. Yara «o‘zagi» chiqqandan so‘ng, uning
o‘rni chandiqlanib bitadi.
Chiðqon badanning jun bilan qoplangan hamma
joyidan chiqishi mumkin. Lekin ko‘pincha yuz, bo‘yin,
son, dumba, bel sohasida uchraydi. Yuzga, xususan ustki
labga chiqqan chiðqon o‘ta xavfli, chunki bu sohada qon
tomirlar tutami juda yuza joylashganligi sababli infeksiya
qon oqimiga o‘tib sepsis, meningit kabi og‘ir asoratlarga
sabab bo‘ladi. Chiðqonni o‘zicha sitish, ezish yaramaydi,
aks holda yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Chiðqonga tashxis qo‘yish qiyin emas, uni asosan kuy-
dirgi, gidradenit va chuqur trixofitiya bilan taqqoslanadi.
Ho‘ppoz, karbunkul (ko‘k yara) — terining chuqur
qavatlari va ostidagi yog‘ qatlamining yiringli nekrotik
yallig‘lanishi. Katta yoshli kishilarda ko‘proq uchraydi.
Ho‘ppozda yiringli — nekrotik jarayon derma, hatto
giðodermaga yetib boradi. Kasallik juda og‘ir o‘tadi, ba’zan
og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin.

---

61
Ho‘ppoz yoki karbunkul yunoncha carbo so‘zidan
olingan bo‘lib, «ko‘mir» ma’nosini anglatadi, chunki
yiringli nekrotik jarayon oqibatida yallig‘lanish o‘chog‘i
xuddi ko‘mir rangini oladi. Avval terining chuqur qavatlari
va teriosti yog‘ qatlamlaridagi kichik bir joy zichlashib,
bezillab qoladi, infiltratli tugunchalar avj oladi. Òu-
gunchalar borgan sayin kattalashib, bu joy tez orada doira
shakliga kiradi, ustidagi teri tarang tortib, yaltirab tu-
radi, o‘rtasi avval ko‘karadi («ko‘k yara» nomi shundan),
8—12 kundan keyin madda boylab, oqaradi, atrofida mayda
«ko‘zlar» paydo bo‘ladi ( b i r i n c h i b o s q i c h ) , keyin
shu joydan yoriladi. Yiringli jarayon atrofiga tarqal-
maganidan yemirilgan (irigan) to‘qimalar ko‘chib tushadi
va yashil, ba’zan qizg‘ish yiring chiqa boshlaydi. Yiring
chiqib bo‘lgach, yara ichi chuqur bo‘lib qoladi, uning
tagida yiringli massa — ya’ni «o‘zagi» ko‘rinadi. Yiringlanish
va nekrozlanish ho‘ppozning i k k i n c h i b o s q i c h i
bo‘lib, 2—3 hafta davom etadi. Keyinchalik yara o‘rni chan-
diq bo‘lib bitadi.
Karbunkul odatda, haroratning (39—40°C) ko‘tari-
lishi, ishtahaning pasayishi, umumiy ahvolning yomon-
lashuvi, bosh og‘rig‘i hamda harakatning chegaralanishi
bilan kechadi. Ho‘ppoz chiqqan soha qizib, «lo‘qillab»
og‘riydi. Odatda ho‘ppoz bitta chiqadi. Lekin kasallik og‘ir
kechganda uzoqqa cho‘ziladi. Bemorning harorati ancha
ko‘tarilib, eti uvishadi. Ayni vaqtda limfa tomirlari ham
yallig‘lanishi mumkin. Ho‘ppozga yaqin turgan limfa
tugunlari ham, bezlar ham yallig‘lanadi, teri biroz shishadi.
Yuzdagi ho‘ppoz juda xavfli, chunki bunda jarayon qon
tomirlari orqali yuzdan miyaga o‘tishi va turli asoratlar
qoldirishi bilan kechadi. Ho‘ppozga tashxis qo‘yish uncha
qiyin emas, asosan, kuydirgi hamda chiðqon bilan
taqqoslanadi.
Gidradenit — apokrin ter bezlarining o‘tkir yiringli
yallig‘lanishi. Uni tillarang stafilokokklar qo‘zg‘atadi
(yunoncha hydros — ter, aden — bez degani).

---

62
Gidradenit yirik ter bezlari joylashgan qo‘ltiqda,
ko‘proq chov va orqa chiqaruv teshigi sohasida, shuning-
dek, ayollarning ko‘krak bezlari uchida uchraydi.
Kasallik terining derma yoki giðoderma qismiga bosib
ko‘rilganda qo‘lga unnaydi, 1—2 ta tugunlar paydo bo‘lishi
bilan boshlanadi. Òugunlar usti qizarib, og‘rib turadi, biroz
qichiydi, tugunlar asta-sekin kattalashadi, ular yong‘oqdek,
hatto undan ham kattaroq bo‘lib ketadi. Zararlangan teri
sohasi qizarib, shishib chiqadi, yupqa tortib, bosganda yoki
harakatlanganda bezillab og‘riydi. Òugunlar bir-biriga
qo‘shilib ketadi, teri biroz salqib, bilqillab turadi. O‘tkir
yallig‘lanishga xos infiltrat paydo bo‘ladi. Bora-bora
tugunlar yumshab, yoriladi va sarg‘imtir-qizg‘ish yiring
chiqa boshlaydi; gidradenitda nekrotik o‘zak paydo
bo‘lmaydi. Ba’zan infiltrat qattiq (yog‘ochdek) bo‘lib
yoyilib ketadi, bu xuddi flegmonani eslatadi. Bunday
gidradenit juda og‘ir kechadi, bemor tinch turganida ham
og‘riq bezovta qiladi.
Òugunlar yorilgandan keyingina bemorning ahvoli biroz
yengillashadi, issig‘i tushib, og‘riqlar yo‘qoladi. Hosil bo‘l-
gan chuqur yara granulatsion to‘qima bilan to‘lib, chan-
diq yuzaga keladi. Gidradenit 15—20 kun davom etadi.
Ammo diabetga chalingan, ko‘p terlaydigan, zaif, darmoni
qurigan, ozodalikka rioya qilmaydigan kishilarda kasallik
oylab cho‘zilishi ham mumkin.
Kasallikka tashxis qo‘yish shifokorga qiyinchilik tug‘-
dirmaydi. Gidradenitni furunkul va kollikvativ teri sili
bilan taqqoslash kerak. Gidradenitda nekrotiv o‘zak bo‘l-
maydi. Kollikvativ teri sili uzoq surunkali davom etishi,
limfatik tugunlar zararlanishi, o‘choqlarning teshik-teshik
bo‘lishi va og‘rimasligi bilan farq qiladi.
Vezikulopustuloz — chaqaloqlar orasida keng tarqal-
gan kasallik bo‘lib, bunda badanga turli kattalikdagi mad-
dalar toshadi. Kasallik go‘dak hayotining dastlabki kun-
laridayoq namoyon bo‘lishi mumkin. Bunda bolaning
boshi, badanining serburma sohalari va oyoq-qo‘llariga

---

63
chetlari qizil yallig‘langan hoshiya bilan chegaralangan
pustulalar chiqadi; pustulalar bitta, ikkita yoki bir nechta
bo‘lishi mumkin. Gistologik tadqiqotlar yallig‘lanishli
o‘zgarishlar ekkrin ter bezlarining og‘iz qismida bo‘lishini
ko‘rsatadi.
Kasallik faqat ter bezining yo‘li yuzaki yallig‘lanishi
bilan kechsa pustulalar hosil bo‘ladi (perioporit). Pustulalar
kattaligi bug‘doydek bo‘lib, ichidan quyuq yiring chiqadi
va tezda qurib, po‘st hosil qiladi. Po‘st tushib ketgandan
so‘ng terida iz qolmaydi. Aksariyat bemorlarda ter bezlarining
yo‘li hamda uning tutamlari (êëóáî÷êàñè) yiringli yal-
lig‘lanadi; dermaning chuqur qatlamida aniq chegaralan-
gan konsistensiyasi qattiq, ko‘kimtir-qizil rangli tugun-
chalar paydo bo‘ladi. Ularning kattaligi no‘xatdek, ke-
yinchalik yong‘oqdek bo‘lib ketadi. Òugun o‘rtasi yumshab
zararlangan soha terisi yupqa tortadi, bosganda bilqillab
turadi, yorilsa qon aralash yiring oqib chiqadi. Yarada
nekrotik o‘zak bo‘lmaydi. Kasallik pirovardida chandiq-
lanish kuzatiladi.
Aksariyat bemorlarda yallig‘langan tuguncha 1—2 ta,
ba’zan bir nechta bo‘ladi. Ko‘proq bola badanining o‘rin-
ko‘rpasiga tegib ishqalanadigan joylari, boshi, bo‘yin, bel,
dumg‘aza sohasi zararlanadi.
Abssesslanish chog‘ida umumiy darmonsizlik, ha-
roratning ko‘tarilishi (38—39°C), holsizlanish va umumiy
dispeptik holatlar kuzatiladi. Ayniqsa, ilk go‘daklik cho-
g‘ida kasallik og‘ir kechadi. Davo choralari o‘z vaqtida
ko‘rilishiga qaramay, nimjon bolalarda kasallik har 10—
30 kunda qaytalanib turadi, otit, zotiljam, meningit, osteo-
miyelit, paraproktit va sepsis (bakteriyemiya) kabi og‘ir
asoratlarga olib kelishi mumkin.
Bolalarga ko‘plab toshadigan abssess yoki soxta fu-
runkulozni follikulit yoki furunkuloz bilan taqqoslanadi.
Ma’lumki, follikulit yoki furunkuloz, asosan, kattalarda
uchraydi hamda uning pustula markazidan soch chiqib
turadi va yorilganda ichidan nekrotik o‘zak chiqadi.

---

64
Shuningdek, papulonekrotik teri silining boshlang‘ich
bosqichi bilan qiyoslanadi. Òeri siliga chalingan bemor-
larda Pirke reaksiyasi musbat bo‘lib, boshqa a’zolarda sil
o‘choqlari aniqlanadi.
Kasallik oqibati bolaning umumiy ahvoliga bog‘liq
bo‘lib, ayniqsa, distrofiyaga uchragan bolalarda og‘irroq
kechadi. Ba’zan zotiljam yoki sepsis qo‘shilib bola nobud
bo‘lishi mumkin. Shuning uchun bemor bola albatta
kasalxonada davolanishi lozim.
Chaqaloqlarning epidemik pufakli yoki chilla yarasi. Bu
kasallik o‘tkir boshlanib, bolaning butun badaniga bir
lahzada pustulalar toshib ketadi. Kasallikni, asosan, stafi-
lokokklar, kamdan kam hollarda streptokokklar qo‘zg‘atadi.
Piokokkli pemfigoidning 40 % dan ziyodi ilk go‘daklik
chog‘idayoq (chaqaloq 3—6 kunligida) boshlanadi. Ka-
sallikning kelib chiqishi go‘dak terisining turli noxush
omillar (bakterial, travma, homiladorlik toksikozi va bosh-
qalar) ta’siriga qarshilik ko‘rsata olish darajasiga bog‘liq.
Badan terisining bo‘yin, kindik, dumba sohalarida,
shuningdek, qo‘l va oyoqlarda, biroz qizargan yoki o‘zgar-
magan teri yuzasi bo‘ylab pufaklar paydo bo‘ladi. Pufaklar
kattaligi no‘xatdek, konsistensiyasi zich, ichidagi suyuqlik
tiniq yoki seroz sarg‘imtir, atrofi gardish bilan o‘ralgan
bo‘ladi. Pufaklar paydo bo‘lishi bilan go‘dakning ahvoli
o‘zgaradi, qattiq bezovta bo‘ladi, harorati ko‘tariladi. Pu-
faklar tezda kattalashib, bir-biriga qo‘shilib ketadi, ichidagi
seroz suyuqlik loyqalanadi. Pufaklar yorilib, eroziyalanadi,
periferiyadagi epidermis qoldig‘i osilib turadi. Ba’zan
yallig‘lanish og‘iz, burun, ko‘z va boshqa a’zolar shilliq
qavatiga ham tarqalib ketishi mumkin. Bu ko‘pincha zaif,
nimjon, chala tug‘ilgan bolalar orasida kuzatiladi (yiring
autoinkulatsiyasi). Bunda go‘dak qattiq bezovtalanib,
chirillab yig‘laydi, harorati 38—40°C gacha ko‘tariladi,
onasini emmay qo‘yadi, qayt qiladi, goho ichi ketadi.
Chora-tadbirlar ko‘rilmasa zotiljam, otit, flegmona, hatto
sepsis qo‘shilishi mumkin.

---

65
Kasallik yengil kechganda va o‘z vaqtida tibbiy yordam
ko‘rsatilganda pufaklardan chiqib turadigan suyuqlik
qurib, kulrang-sarg‘ish tusli po‘st hosil bo‘ladi.
Chaqaloqlar yoki Ritter eksfoliativ dermatiti go‘daklar
orasida tarqalgan stafilodermiyaning eng og‘ir xili hi-
soblanadi. Ko‘p mutaxassislar bu yuqumli kasallikni klinik
kechishi va yuqish darajasiga qarab, mustaqil nozoologik
forma deb ham yuritadilar.
Hozirgi paytda eksfoliativ dermatitning qo‘zg‘atuvchisi
tillarang stafilokokk ekanligi aniqlangan. Kasallikning
kelib chiqishi epidemik pemfigus bilan deyarli bir xil.
Boshida kasallikning klinik ko‘rinishi epidemik pem-
figusga juda o‘xshab ketadi, ammo keyinchalik manzara
butunlay o‘zgaradi. Kasallik chaqaloq hayotining birinchi
haftasidayoq boshlanadi. Dastlab og‘iz atrofi, keyinchalik
bo‘yin burmalari, kindik atrofi, chov oralig‘i va orqa
chiqaruv burmalari sohasiga toshma toshadi. Òoshmalar
zich konsistensiyali, katta hajmli sferik pufaklardan iborat
bo‘ladi. Ular tezda yoki salga yorilib, keng sathli namlangan
eroziyalarni vujudga keltiradi; periferiyadagi epidermis
qoldiqlari tasmasimon osilib yotadi. Kasallikning 8—
12-kunlari go‘dak terisi giðeremiyalanib, eroziya kattagina
joyni egallaydi, hatto Nikolskiy simptomi musbat bo‘ladi.
Òeri tashqi ko‘rinishidan bamisoli qaynoq suvda kuygandek
bo‘lib, ko‘kimtir-qizg‘ish tusga kiradi, eroziya o‘choqlarida
yoriqlar paydo bo‘ladi.
Kasallik ba’zan bullyoz toshmalar bilan boshlanib,
keyin eritrodermiya kuzatiladi, aksariyat, birdan eritro-
dermiya boshlanib, 2—3 kunda butun badan terisini qop-
laydi. Bunda go‘dakning umumiy ahvoli keskin yomon-
lashadi, harorati 40°C dan tushmaydi, avvaliga toksikoseptik
holat, keyinchalik sepsis kuzatilishi mumkin. Bola ozib
ketadi, me’da-ichak faoliyati buziladi, leykositoz, ECHÒ
ko‘tariladi, zaif va nimjon bolalarga kandidoz, zotiljam,
piyelonefrit, flegmona, abssess, otit va yiringli konyunkti-
vit qo‘shilib yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin.

---

66
Bir necha oylik, ya’ni kattaroq chaqaloqlarda kasallik
bir qadar yengil kechadi. Keyingi paytda eksfoliativ
dermatitning yengilroq kechadigan (abortov) xili kuza-
tilmoqda. Bunda giðeremiya uncha rivojlanmagan bo‘lib,
epidermisning ko‘chishi sust kechadi. Eroziyalanish bo‘l-
maydi, faqat muguz qavat biroz zararlanadi, xolos. Go‘-
daklarning umumiy ahvoli deyarli o‘zgarmaydi.
3.3. Streptokokkli piodermitlar (Streptodermiyalar)
Patogen streptokokklar stafilokokklardan farq qilib,
soch xaltachalari yoki yog‘ va ter bezlarini zararlantir-
maydi, ular asosan teri kasalliklarining yuza xillarida
kuzatiladi. Streptodermiyaga ko‘proq bolalar va ayollar
chalinadi, chunki ularning terisi nozik va yupqa bo‘ladi.
Birlamchi morfologik element — nozik pufak (fliktena)
hisoblanadi. Pufak teri sathidan deyarli ko‘tarilmaydi,
ilvillab, shalpayib turadi va salga yoriladi.
Streptokokkli impetigo, sachratqi. Bolalar orasida ko‘p
tarqalgan yiringli kasallik bo‘lib, toshmaning asosiy mor-
fologik elementi nozik pufaklar hisoblanadi.
Streptokokkli impetigo (lotincha impetus — to‘satdan,
birdan degan ma’noni bildiradi) teriga streptokokklar tu-
shishidan kelib chiqadi. Ba’zi tadqiqotchilarning fikricha
zararlangan o‘choqlardan ahyon-ahyonda stafilokokklar
ham topiladi. Bolalar va ayollarning terisi yupqa hamda nozik
bo‘lganligi tufayli salga chaqalanadi, shuning uchun kasallik
ularning yuzida va tanasining boshqa ochiq qismlarida
uchraydi.
Kasallikning kelib chiqishida teri va shilliq qavatlarning
butunligi katta ahamiyatga ega. Òerining qashlanib, tirnalishi
shu bilan birga rinit va otitda burun hamda quloqdan
kelayotgan yiring epidermisni ta’sirlashi oqibatida infeksiya
terida tez rivojlanadi. Organizm immun qarshiligining
pasayib ketishi, umumiy darmonsizlik, me’da-ichak ka-
salliklari va gelmintozlar kasallikning kelib chiqishida mu-

---

67
him rol o‘ynaydi. Ayniqsa, ozodalikka rioya etmaslik (so-
chiq, ko‘rpa va yostiq jildlarining iflos bo‘lishi) oqibatida
streptodermiya tez tarqalib ketishi mumkin.
Kasallik to‘satdan boshlanadi, bunda yiringli toshma
teriga birdan toshadi. Zararlangan terida avvaliga giðere-
miyalangan hoshiya bilan o‘ralgan yupqa pufakchalar (flik-
tenalar) vujudga keladi. Pufakchalar turli kattalikda bo‘lib,
ular bir-biri bilan qo‘shilib ketishga va periferiyaga qarab
o‘sishga moyil bo‘ladi. Ba’zan fliktenalar o‘zgarmagan terida
ham paydo bo‘lishi mumkin. Bir-ikki kunda pufakchalar
yumshab, ichidagi suyuqlik loyqalanadi, yiringlaydi; yiring
tezda qurib, sarg‘imtir qora qo‘tirga aylanadi. Qora qo‘tir
tushib ketgan joylarda biroz namlanib turadigan qizg‘imtir
eroziyalar ko‘zga tashlanadi. Odatda fliktenalar bir-biridan
alohida joylashadi, ammo periferiyaga yoyilishi oqibatida
qo‘shilib halqasimon (sirsinar) impetigo vujudga keladi.
Kasallik 3—4 hafta davom etadi. Pirovardida qora qo‘tir
ko‘chib tushadi. O‘rnida sal pigmentlangan (vaqtincha) dog‘
qoladi. Ba’zan badan terisining boshqa sohasidan yangi
toshma elementlari chiqadi va shu yo‘l bilan tarqalib boradi.
Ayniqsa bolalar qashlanib, terining sog‘lom qismlariga
infeksiya tarqatadi, eroziyalangan o‘choqlar ko‘payadi va shu
joylar tortishib, biroz og‘riydi. Bunday bemorlar atrofidagilar
uchun xavfli hisoblanadi. Fliktenalar ko‘pincha, yuzda, aksari
burun va og‘iz atrofida joylashadi, lekin badanning yon
qismlari va oyoq-qo‘l panjalari, tizza va boshqa joylarda ham
paydo bo‘lishi mumkin. Kasallik tuzalganidan keyin yallig‘lan-
gan o‘choqlarda chandiq va atrofiya qolmaydi.
Eritema — skvamoz impetigo yoki oddiy temiratki. Barcha
streptokokkli impetigolar ichida quruq kechishi bilan ajralib
turadi. Asosan, bolalarning yuzi, lunji va jag‘lari atrofi, goho
oyoq-qo‘llari terisida dumaloq hamda ovalsimon shakldagi,
yuzasi biroz kepaklanib turadigan oqimtir yoki qizg‘imtir
dog‘lar paydo bo‘ladi. Dog‘lar, ayniqsa, qoramtir terili bola-
larda yaxshi bilinadi. Quyoshda toblanganda dog‘lar yana ham
aniqroq ko‘rinadi. Atrofdagi sog‘lom teri biroz qorayadi.

---

68
Quruq streptodermiya ba’zan eritematoz-skvamoz
impetigo bilan birga kechishi mumkin. Kasallik aksariyat
bahorda yoki kuzda bolalar orasida kuzatiladi. Bolalar yen-
gil qichishdan tashqari deyarli subyektiv boshqa belgilardan
shikoyat qilishmaydi.
Yuza panaritsiy yoki turniol (xasmol) — tirnoqosti va
atrofidagi to‘qimalarning o‘tkir yallig‘lanishi. Bitta yoki bir
necha tirnoqlar kasallanishi mumkin. Asosan kattalar,
ba’zan bolalar kasallanadi. Barmoqning ko‘rinar-ko‘rinmas
chaqa joylari orqali yumshoq to‘qimalarga yiringlatuvchi
mikroblar kirishi sabab bo‘ladi. Òirnoq atrofida seroz-yiring
tutgan fliktenalar paydo bo‘ladi. Pufaklar avvaliga seroz
suyuqlik saqlaydi, keyin loyqalanib yiringlaydi, periferiya
tomon tarqalishga moyil bo‘ladi. Fliktena tirnoq chuqur-
chasi atrofida xuddi taqaga o‘xshab joylashadi. Jarohatlan-
gan barmoqlar shishib og‘riydi. Jarayon surunkali davom
etib, bir barmoqdan ikkinchisiga o‘tishi mumkin.
Zaxmsimon papulloz impetigo yoki papullo-eroziv-
streptodermiya. Bu kasallik aksariyat go‘daklar orasida
uchraydi. Uni taglik-choyshabdan kelib chiqqan dermatit
ham deyishadi. Go‘dakning jinsiy a’zolari, dumba, son va
boldir sohasiga tez yoriladigan fliktenalar toshadi. Flik-
tenalar infiltratlangan eroziyalar hosil qiladi, bu odatda
zaxmdagi eroziyalangan papullalarga o‘xshab ketadi. Aso-
san, bolani parvarishlaganda ozodalikka rioya qilmaslik
(ichki kiyimi va taglik-choyshabini vaqtida almashtirmaslik)
oqibatida kelib chiqadi.
Vulgar ektima — streptokokk impetigosining chuqur
shakli. Yaralardan olingan yiringli ajratmalar mikrobio-
logik tekshirilganda vulgar ektimani streptokokkdan tash-
qari aralash mikroorganizmlar, ya’ni stafilo-streptokokklar
ham qo‘zg‘atishi aniqlangan. Sanitariya-gigiyena qoida-
lariga rioya qilmaslik, ozib ketish, vitaminlar tanqisligi
(giðoavitaminoz), organizm umumiy qarshilik quvvatining
pasayib ketishi, moddalar almashinuvi hamda mahalliy
qon, limfa aylanishining buzilishi va mayda yara-chaqalar

---

69
ektimalarning paydo bo‘lishiga qulay sharoit tug‘diradi.
Bolalarda vulgar ektima qizamiq, suvchechak, ko‘kyo‘tal
kabi yuqumli kasalliklardan keyin avj oladi.
Ektimalar asosan boldir, son, dumba yoki bel sohasida
paydo bo‘ladi. Òurli kattalikdagi fliktena, pustula, shu-
ningdek, chegaralangan va og‘riydigan infiltratlar yuzaga
keladi (ektimada pufaklar epidermis tagida joylashadi).
Pustulalar 1—2 tadan 10—15 tagacha, ichida yiring yoki
qon-yiring aralash bo‘ladi. Pufaklar atrofida qizg‘ich-
ko‘kimtir infiltrat shishi bo‘ladi. Òez kunda pustulalar yuzasi
qovjirab, biri ikkinchisining ustiga qatma-qat bo‘lib tu-
shadigan zich qoraqo‘tirga aylanadi. Qoraqo‘tir tushib
ketganidan keyin chuqur va og‘rib turadigan yaralar ochilib
qoladi, uning tubida yiring bo‘ladi; 2—3 haftadan so‘ng
yaralar bitib, yuza yoki chuqur chandiq qoladi.
3.4. Aralash stafilo-streptokokkli piodermitlar
Bu kasalliklarni stafilokokk hamda streptokokklar
qo‘zg‘atadi. Bunday piodermiyalarga vulgar yoki aralash
impetigo va atiðik chuqur piodermitlar (yarali va vege-
tatsiyalanuvchi piodermit, shankrsimon piodermiya va
piogen granulema-baktriomikoma) kiradi.
Vulgar yoki aralash impetigoning kelib chiqishida be-
morlarda ilgaridan mavjud bo‘lgan, shuningdek, qichima
bilan kechadigan ikkilamchi kasalliklarning patogenetik
ahamiyati katta. Òeridagi mayda yara-chaqalar, tirnalish,
iflos yurish, lab burchaklarini doimo pilchirab turishi
aralash impetigo paydo bo‘lishida asosiy omillardan hi-
soblanadi. Bu kasallik bilan ko‘proq bolalar, o‘smirlar va
yosh ayollar kasallanadilar.
Vulgar impetigoda yallig‘lanish o‘choqlari aksariyat
bemorlarning yuzida, og‘iz va ko‘z burchaklarida paydo
bo‘lib, ba’zan butun badanga ham, qo‘l-oyoqlar terisiga
ham tarqalib ketadi. Avvaliga biroz qizarib, shishibroq tur-
gan sohalarda streptokokk fliktenasi vujudga keladi. Ke-

---

70
yinchalik ular stafilokokklar ta’sirida yiringga aylanadi; tez
orada yiring qurib, sarg‘imtir-mis rangli qoraqo‘tirlar paydo
bo‘ladi. Vulgar impetigoning o‘ta yuquvchanligini nazarda
tutib, uni kontagioz impetigo ham deyiladi. Noto‘g‘ri davo
qilinganida yoki zaif va nimjon bolalarda kasallik 1—2 oyga
cho‘zilishi mumkin. Bunda bemorning biroz issig‘i chi-
qadi, ishtahasi buziladi, limfa tugunlari shishib ketadi.
Odatda davolash muolajalari o‘z vaqtida va to‘g‘ri olib borilsa
1—1,5 haftada misrang qoraqo‘tir tushib, o‘rnida vaq-
tinchalik dog‘ qoladi va bemor tezda sog‘ayib ketadi.
Shankrsimon piodermiya. Asosan, terining bakterial
infeksiya bilan zararlanishi hamda uning zaxm (qattiq)
shankriga o‘xshash klinik jihatlari borligi Y. Gauffman
tomonidan (1934) izohlangan. Hosil bo‘lgan yara esa
zaxmdagi shankrga juda o‘xshash bo‘ladi. Òashxis qo‘yishda
tajribali mutaxassislar ham bemor qonini qayta-qayta
serologik tekshiruvdan o‘tkazib, yaradan oqish treponema
izlashadi.
Shankrsimon piodermiyada bakteriologik tekshirish
uchun olingan yiringda, asosan, stafilokokklar, ba’zan
streptokokklar ham topiladi. Shaxsiy gigiyenaga rioya
qilmaslik, jinsiy olat uchidagi har xil chaqalanishlar, fimoz
va boshqa omillar oqibatida teri ta’sirlanadi va eroziya yoki
yara vujudga keladi. Shankrsimon piodermiya jinsidan qat’i
nazar kattalarda ham, yosh bolalarda ham kuzatiladi.
Kasallik bemorning jinsiy a’zolari (olat boshi, katta
hamda kichik uyatli lablar, qin dahlizi va boshqalar), yuzi,
lab atrofi va tiliga bir yoki bir nechta ovalsimon yara chiqishi
bilan boshlanadi. Odatda, avvaliga pufak paydo bo‘ladi,
so‘ngra u eroziyalanadi, asosi biroz infiltratlanib oval
shaklidagi yaraga aylanadi. Aksariyat bemorlarda eroziya
yuzasi gemorragik po‘st bilan qoplanishi mumkin, po‘st
tushib ketganidan so‘ng yana qizg‘ish-pushti rangli, ichida
biroz yiringi bor yara yuzaga keladi. Yaraga yaqin bo‘lgan
limfatik tugunlar kattalashadi (1—2 sm), bu holat
ko‘pincha og‘riqsiz kechadi. Ko‘pincha kasallik 2—3 haftada

---

71
tuzala boshlaydi, ba’zan bir necha oylab cho‘zilishi ham
mumkin. Zararlangan o‘choq o‘rni iz qoldirmaydi, ba’zan
teri chandiq hosil qilib bitadi.
Pioallergidlar. Kokklarga nisbatan bemor terisining
o‘ta sezuvchanlik holati bo‘lib, o‘ziga xos turli allergik tosh-
malar toshishi bilan ifodalanadi.
Mutaxassislarning fikricha xuddi teri sili, terining zam-
burug‘li kasalliklaridagi kabi mikroorganizmlarning par-
chalanish mahsulotlari zararlangan o‘choqlardan ge-
matogen yo‘l bilan butun organizmga tarqalib, o‘ta sezgirlik
ko‘rinishidagi allergik holatni namoyon qiladi.
Pioallergidlar birdan boshlanib, kepaklanib turadigan
eritematoz dog‘lar, papullovezikulalar, maddalar toshishi
bilan kechadi. Odatda toshmalar badan terisiga va oyoq-
qo‘llarga simmetrik ravishda toshadi; hatto qo‘l va oyoq
kaftlariga qattiq po‘stli pufakchalar va pufaklar chiqishi
mumkin. Bunday paytda bemorning issig‘i chiqib, boshi
og‘riydi, ko‘ngli ayniydi va darmoni quriydi. Òoshmalar
tarqalib, terining xiylagina qismini egallashi mumkin. 10—
15 kundan keyin toshmalar kamayib regressiya boshlanadi.
3.5. Òerining yiringli kasalliklarini davolash
va oldini olish
Òerining yiringli kasalliklari kompleks tarzda davola-
nadi. U etiotrop va patogenetik terapiyadan iborat bo‘lib,
asosan, bemor organizmining immunologik qarshilik ku-
chini oshiradigan preparatlarni qo‘llash tavsiya etiladi. Ak-
sariyat bemorlarning nerv, endokrin, ichki a’zo va sistema-
lari faoliyati zimdan buzilganligini nazarda tutib, kompleks
davo faqat etiologik omillargagina emas, balki butun or-
ganizm funksiyasini tiklashga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Kompleks davo kursini buyurishdan avval, bemor
obdon klinik tekshiruvdan o‘tkaziladi. Shu bilan birga uning
oila a’zolari ham tibbiy ko‘rikdan o‘tkaziladi, chunki ular
orasida infeksiya manbayi bo‘lishi mumkin.

---

72
Umumiy davo. Sikoz, chuqur follikulitlar, chiðqon,
karbunkul, vezikulopustulloz, terining ko‘plab abssesslari,
bolalarning chilla yarasi va Ritter eksfoliativ dermatitida
antibiotiklar, sulfanilamidlar, shuningdek, spetsifik va
nospetsifik immunobiologik terapiya hamda fizioterapevtik
davo usullari qo‘llaniladi.
A n t i b i o t i k l a r b i l a n d a v o l a s h . Òerining
yiringli (ayniqsa, surunkali) kasalliklarini davolashda anti-
biotiklar juda samarali hisoblanadi. Antibiotiklarni qo‘l-
lashda mikroorganizmlarni ularga nisbatan sezuvchanli-
gini aniqlash maqsadga muvofiqdir. Keyingi yillarda quyi-
dagi antibiotiklar keng qo‘llanilmoqda.
Benzilpenitsillinning natriyli yoki kaliyli tuzi bolalarga
50—500 ming, kattalarga 1 mln miqdorda har 4—6 soatda
muskul orasiga, 10—12 kun davomida buyuriladi.
Oksatsillinning natriyli tuzi 0,25—0,5 g dan har 4—
6 soatda, ovqatdan 1 soat oldin yoki 2—3 soat o‘tib, 7—
10 kun davomida ichiladi.
Ampitsillin trigidrat 0,25—0,5 g dan har 4—6 soatda
5—10 kun davomida ichiladi.
Ampitsillinning natriyli tuzi 0,25—0,5 g dan har 4—
6 soatda muskul orasiga, 5—10 kun davomida buyuriladi.
Ampioks 0,25—0,5 g dan har 6—8 soatda, 5—10 kun
davomida buyuriladi.
Òetrasiklin 0,2—0,3 g dan kuniga 4—6 marta ovqat-
langandan so‘ng, 5—7 kun davomida ichiladi.
Metasiklin gidroxlorid 0,3 g dan kuniga 3 marta, 7—
10 kun davomida ichiladi.
Doksisiklin 0,1 g dan har 12 soatda, 8—10 kun davo-
mida ichiladi.
Sefaleksin 0,25—0,5 g dan har kuni 4 marta ichiladi.
Eritromitsin 0,25—0,5 g dan 4 marta, 7—10 kun
davomida ichiladi.
Baktrim 2 tabletkadan 2 marta, ovqatlangandan keyin,
7—10 kun davomida ichish buyuriladi.

---

73
Umuman antibakterial preparatlarni qabul qilish
muddati 2—3 haftadan oshmasligi kerak. Antibiotiklar in-
filtratlangan to‘qimalarning yiringlab ketishiga yo‘l qo‘y-
maydi, natijada katta chandiq bo‘lishining oldi olinadi.
Ammo surunkali og‘ir kechadigan jarayonlarda 1—1,5 oy
buyurishga to‘g‘ri keladi; kandidoz, disbakterioz, qayta-
lovchi neytropeniya, ba’zan allergik reaksiyalarning ol-
dini olish uchun dori-darmonlar boshqasiga almashtirib
turiladi.
Ayniqsa, surunkali piodermitlarda antibiotiklarning
bir nechtasini birgalikda qo‘llash samarali ekanligi is-
botlangan. Masalan, eritromitsin — tetrasiklin; olendo-
mitsin — tetrasiklin; ampitsillin — oksatsillin; mono-
mitsin—eritromitsin, linkomitsin gidrat — seporin va
boshqalar.
Spetsifik (maxsus) immunoterapiya uchun stafilokokk
anatoksini (nativ yoki adsorbsiyalangan) qo‘llaniladi.
U bemor organizmida antitoksik va antibakterial immu-
nitetni yuzaga chiqishida muhim rol o‘ynaydi. Anatoksin
0,5—1,0—1,5—2,0—2,2 ml dan 5 kun oralatib kurak terisi
ostiga yuboriladi.
Polivalent stafilokokk vaksinasi esa teri ichiga 0,1—
0,2 ml dan 4 kunda bir marta yuboriladi va har safar
0,1—0,2 ml dan oshirib boriladi, davo kursi 1,5—2,0 ml.
Stafilokokkli antifagin, stafilokokk bakteriofagi ham
0,1 ml dan oshirib borish usulida teri ostiga yuboriladi.
Ayrim bemorlarga (jigar, yurak-qon tomiri, endo-
krin bez kasalliklarida) spetsifik (maxsus) immunotera-
piya tavsiya etilmaydi. Bunday hollarda passiv immunitetni
ta’minlovchi preparatlar, antistafilokokkli gammaglo-
bulin, antistafilokokkli giðerimmun plazmasi buyuriladi.
Nospetsifik immunoterapiya maqsadida kasallik pa-
togenezini nazarda tutib, turli vositalar qo‘llaniladi. Ma-
salan, prodigiozan — davo kursi 100 mkg, pirogenal —
davo kursi 1000—1500 MPD gacha.

---

74
Umumiy quvvatga kirg‘izadigan davo maqsadida
vitaminlar C, A, B, P yoki polivitaminlar: pangeksavit,
dekamevit, aerovit, undevit va boshqalar bir oygacha kuniga
2 — 3 mahal buyuriladi.
Yiringli teri kasalligiga chalingan bemorlarni davolashda
fizioterapevtik davo usullari, jumladan UVCH- terapiya,
ultrabinafsha va qisqa to‘lqinli nurlar, parafinli applikatsiya
qilish keng qo‘llanilmoqda. Ayniqsa, surunkali pioder-
mitlarda fizioterapiya usullari kompleks davo kursiga kiri-
tilgan. Nekrotik o‘zak hamda infiltratning tezroq yetili-
shida ultrabinafsha va qisqa to‘lqinli nurlar (OKUF-5 da
5—7 seans), o‘zak ajralgandan keyin esa, har kuni umumiy
UFO, jami 10—12 seans buyuriladi. Qattiq chandiqlanish
bilan kechadigan piodermitlarda parafin yoki ozokeritli
applikatsiya ikki kunda bir mahal, jami 10—12 seans, davo
kursiga 6—8 muolaja lidaza fonoforezi tayinlanadi.
Mahalliy davo. Bunday davo usuli har bir bemor
uchun alohida (individual) tanlab olinadi. Bundan asosiy
maqsad yiringli toshmalar butun badanga yoki sog‘lom
teriga tarqalib ketmasligining oldini olish, subyektiv bel-
gilarni kamaytirish va iloji boricha bemorni tezroq darddan
xalos qilishga qaratilgandir.
Dastlabki kuniyoq bemorga shaxsiy gigiyena qoidalariga
qat’iy amal qilish hamda toshma toshgan davrda yuvinmaslik
tartibi tushuntiriladi. Zararlangan o‘choqlar atrofi kuniga 2—
3 mahal kamfora spirti yoki 1—2 % li salitsilat spirti bilan
artiladi. Osteofollikulitda maddalar sterillangan nina bilan
teshiladi va 70°C li spirtda namlangan dokali tamponlar bilan
yaxshilab tozalanadi, so‘ngra 1—2 % li anilin bo‘yog‘i surtiladi.
O‘ta yuqumli piodermiyalarda bolalarning tirnoqlari
olib tashlanadi. Zararlangan o‘choqlarga mutlaqo suv te-
gizmaslik kerak, ular atrofidagi sog‘lom teri spirtli erit-
malar bilan bir kunda ikki mahal artib turiladi. Yaralarni
bint bilan bog‘lash yaramaydi. Yara po‘sti va dorilarning
qotib qolgan qismi o‘simlik moyi bilan yumshatilib olib
tashlanadi. Chiðqon, ho‘ppoz va gidradenitda yallig‘langan

---

75
infiltratlarga ixtioldan tayyorlangan «kulchalar» qo‘yiladi
va ixtiol qurib qolmasligi uchun 2 % li borat eritmasi
shimdirilgan doka yopib qo‘yiladi. Òoza ixtiol chuqur infil-
tratli piodermitlarning yanada avj olib ketishiga yo‘l qo‘y-
maydi va qo‘pol chandiq hosil qilmay et bitishini ta’min-
laydi; ultrabinafsha va qisqa to‘lqinli nurlar (OKUF-5)
ham ana shu maqsadda qo‘llaniladi. Chiðqon, ho‘ppoz-
dagi «yara o‘zagi», gidradenitda yiringli o‘choqlarni yax-
shilab tozalash maqsadida natriy xlorid yoki proteololitik
fermentlardan tayyorlangan eritmalar bilan tiqin (turunda)
qo‘yiladi. Chiðqon, ho‘ppoz, gidradenit yoki chuqur
follikulit yorilgandan so‘ng geliomitsinli, 2 % li linko-
mitsinli, tetrasiklinli, eritromitsinli, 3—5 % li dioksidin
levosin, levomekol kabi malhamlar ishlatiladi. Chandiqlanib
bitishda 2 g eritsiklin, 10 g dimeksid, 75 g suvsiz lanolin
va 100 g vazelin moyi aralashmasi yaxshi naf beradi.
Mabodo bemorlarda qandli diabet qayd qilingan bo‘lsa,
unda qo‘llanilayotgan doriga teng miqdorda insulin qo‘shib
zararlangan o‘choqlarga qo‘yiladi. Hali yetilmagan yoki
yorilmagan chuqur infiltratlarga toza ixtiol qo‘yish davom
ettiriladi. Bemorning hayoti uchun xavfli (ayniqsa, chuqur
follikulitlar yuzda bo‘lganda) yiringli kasalliklarda jarrohlik
usulidan foydalaniladi.
Vezikulopustuloz, bolalarning ko‘plab abssessi, cha-
qaloqlarning chilla yarasi, Ritter eksfoliativ dermatitida
ham zararlangan o‘choqlar atrofidagi teri spirtli eritmalar
bilan kuniga 1—2 mahal artiladi. Yiring bo‘lganida cha-
qaloqlarni yuvintirish yaramaydi. Eroziyalangan sohalarga
5 % li bor-naftalin malhami, 3—5 % li sulfanilamid yoki
2—3 % li antibiotikli malham, 1—2 % li anilin bo‘yoqlari
surtiladi. Qotib qolgan yiring va qon qoldiqlari yengil
ko‘chishi uchun o‘simlik moyidan foydalaniladi.
Yallig‘lanishning oldini olish va uni yiringlashdan saq-
lash maqsadida o‘choqlarga geliomitsin, kolimitsin, dibio-
mitsin, 1—3 % li eritromitsin va 5 % li polimiksin mal-
hamlarini surtish buyuriladi.

---

76
Chegaralangan sohalarga antibiotik va steroidli mal-
hamlardan