16.Qadimgi turkiy til manbalaridagi terminlar tizimi. “Devonu lug‘otit turk”dagi terminlaming mavzuiy guruhlari.(6-16)
Turkiy yozma-adabiy tilning dastlabki namunalari sirasiga tegishli qadimgi run bitiklari, shubhasiz, turkiy xalqlar ajdodlariga xos yuqori darajada shakllangan lisoniy madaniyatidan darak beruvchi manba vazifasini o‘taydi. Qadimgi turkiy tilning fonetik-fonologik, morfem-morfologik, leksik-semantik va sintaktik xususiyatlari 0 ‘rxun-Yenisey(Enasoy) tosh bitiklari va epitafiyalarida o‘z ifodasini topgan. Runik obidalar janr nuqtai nazaridan olti guruhga taqsimlanadi: tarixiy-biografik bitiklar: Kultegin, M o‘g‘ilon (Bilga qag‘an), Kulicho’r, To‘nyuquq, 0 ‘ngin, Selenga, Sujun, Qorabalg‘asun bitiktoshlari;
epitafik bitiklar: Yenisey, Talas, Tuva, Xaqosiya qabr toshlari; qoyalar, toshlar va qurilishlardagi (Xo‘yto‘-Temir) bitiklar;
diniy matnlar: “Folnoma” folkitobi;
Turfondan topilgan yuridik/huquqiy hujjatlar;
Maishiy narsa-buyumlardagi bitiklar.
Runik bitiklar va ilk eski turkiy til obidalari leksikasi tarkibida bir qancha terminologik tizimlaming mavjudligini turkiyshunoslikda olib borilgan izlanish va maxsus tadqiqotlar tasdiqlagan. Xususan, quyidagi mavzui guruhlarga oid terminologik tizimlar bitiklar matnida faol qo‘llangan:
Ijtimoiy-siyosiy terminlar tizimi - qagan “Oliy hukmdor, xoqon”’ tegin “taxt vorisi, xonzoda”, sad “Turk va Uyg‘ur xoqonligida oliy harbiy-ma’muriy unvon”, yabgu “G ‘arbiy turk xoqonligi hukmdori”, qatun “ malika”, tudun “nazoratchi”, tutuq “viloyatning harbiy hukmdori ”, Harbiy terminlar - koriig “ayg‘oqchi, josus”, ayguci “harbiy maslahatchi”, siibasi “sarkarda, lashkarboshi”, yerci “yo‘l ko‘rsatuvchi, qulavuz”, siirjiis “jang, urush”, swjilg “nayza”, su “lashkar, qo‘shin”, Savdo-sotiq, moliya bilan bog‘liq tushunchalami ifodalovchi istilohlar: arqis “savdo-sotiq karvoni ”, sat- “sotmoq”, satig “savdo-sotiq”, satigci “tojir, savdogar”, berim alim “qarz”, alim berim “qarz”, otag “qarz”,
otagci “qarzdor”, Soliq va boj terminlari - berim “to io v ”, qabin “tayyor mahsulot bilan
to‘lanadigan soliq turi”, qubcir “davlat tomonidan fuqarolardan undiriladigan jon solig‘i”, rabjat “qullardan undiriladigan soliq”va sh.k.
Dostları ilə paylaş: |
