Termiz davlat universiteti ijtimoiy fanlar fakulteti

II-Bob.Matematika va tabiat ta’lim sohalari bo’yicha integratsiyalashgan darslar o’quvchilarni faollashtirish omili sifatida.
2.1. Matematika va tabiat ta’lim sohalari bo’yicha integratsiyalashgan darslarni tashkil etishning imkoniyatlari va pedagogik shart-sharoitlari.
Ta'lim jarayonini pedagogik va modulli o'qitish texnologik tamoyillari hamda zamonaviy dars shakllari asosida tashkil qilish bugunning dolzarb masalalaridan biriga aylandi.
Dars - ta'limning asosiy tashkiliy shakli hisoblanadi, u doimiy o'quvchilar tarkibi bilan qat'iy tartibda uyushtiriladigan va aniq maqsadga yo'naltirilgan didaktik tadbir bo'lib, ma'ruza, amaliy mashg'ulot, seminar, laboratoriya, mustaqil ish va mustaqil ta'lim kabilardan iborat bo'ladi.
Ta'lim muassasalarida ta'lim-tarbiya sohasining boshlang'ich asosi dars bo'lib,hozirgi paytda pedagogikada zamonaviy dars tushunchasi tez-tez tilga olinmoqda.
B.Raximov, A.Mavlyanovlar zamonaviy darsning quyidagi mezonlarini ko'rsatadi:
- dars o'quvchi shaxsiga yo'naltirilgan, pedagog va o'quvchining o'zaro faol munosabatlariga asoslangan bo'ladi;
- dars jarayoni tabaqalashtirish va shaxsiy qobiliyatlariga yondashuv asosida amalga
oshiriladi;
- dars o'quvchining yuqori darajadagi qiziqishi, xohishlari, aqliy faolligi, muvaffaqiyatga
erishuviga qaratiladi;
- dars o'quv materiali mazmuniga ko'ra turli uslublar, vositalarga suyanadi;
- o'quvchining aqliy faoliyatini faollashtirishga e'tibor qaratiladi;
- o'quvchi shaxsiyatini rivojlantirishga, birinchi navbatda, o'quvchining o'zini-o'zi
boshqara olishiga qaratilgan mexanizm to'liq ishga solinib, shu orqali uning bilimga
bo'lgan qiziqish va xohishi ortadi;
- sifati va samaradorligini ta'minlovchi nazorat turlaridan foydalaniladi;
- vaqtdan unumli va maqsadli foydalaniladi;
- o'quv materialini osonlik bilan yenga olishga e'tibor qaratiladi;
- nazariya va amaliyot o'zaro bog'lanishda talqin etiladi.
Zamonaviy darsga qo'yilgan bu mezon va talablar barcha ta'lim turlarida ham
o'zining ahamiyatini yo'qotmaydi.
Matematika turkumiga kiruvchi fanlarni o'qitishda ma'ruza o'qitish shakllari orasida asosiylaridan biri hisoblanadi.
Ko'p hollarda materialning zaruriy darajadagi tushunib yetilishiga to'sqinlik qiluvchi yozma ravishdagi an'anaviy ma'ruza o'qitish
metodikasida, tadqiqot ma'lumotlariga ko'ra, o'quvchilar tushunishning uchdan bir
qismini tashkil qilishi ma'lum bo'ldi. Shuning uchun, ma'ruza o'quvchilarning bilishfaolligining rivojlanishiga, o'rganilayotgan fanga va o'qitilayotgan o'quv predmetiga nisbatan qiziqishga ko'maklashmog'i zarur. Amaliyotda o'quvchilarning produktiv faoliyatini ham, reproduktiv faoliyatini ham ko'zda tutuvchi turli variantdagi ma'ruzalar zarur bo'ladi. Faol o'qitish usullarini qo'llashda qisman-izlash, tadqiqot va ijodiy faoliyatturlari dominantlik qiluvchi turlar sifatida maydonga chiqa di.
Bunday ma'ruzalarning muhim tomonlari quyidagilar:
- muammoning qo'yilishi;
- uning dolzarbligining asoslanishi;
- undagi yechish uchun zarur bo'lgan tayanch bilimlarni belgilash;
- o'quvchilardagi mavjud bilimlarning noto'liqligidan iborat ziddiyatni yoki qaramaqarshilikni aniqlash;
- o'quvchilarning qisman-izlanish faoliyati muhitini yaratish, o'quvchilarning tadqiqot
ishlarini tashkillashtirish;
- tadqiqot natijalarini aniq natijalar bo'yicha taqqoslash;
- o'quvchilar tomonidan o'rganilgan ta'riflar, xulosa va natijalarga tuzatishlar kiritish;
- ta'riflangan tushunchalarni qat'iy shaklda umumlashtirish;
Minimum topshiriqning maqsadlari quyidagilardan iborat:
- o'quvchilarning amaliy va ma'ruza mashg'ulotlarida olingan bilimlarini mustahkamlash;
- matematika fanlari kurslarini o'rganishning umumiy ko'rinishini shakllantirish;
- matematika fani kurslarini o'qitishning mazmuniga tuzatishlar kiritish uchun amaliy va nazariy materialning o'zlashtirilishini nazorat qilish.
Mustaqil ish bo'yicha me'yorlashtirilgan vazifa o'quvchiga mazkur vazifani qachon
bajarish vaqtini o'zi belgilashiga imkon beradi, bu esa o'quv mavzusiga nisbatan salbiy holatlar, ya'ni -majburiylik hissi o'z-o'zidan yo'qolishiga olib keladi. Vazifani tez bajarib bo'lish istagi o'quvchida mazkur mavzuni uning o'zi mustaqil tarzda o'rganib chiqishga rag'bat uyg'otadi va o'z navbatida nazariy materialni ma'ruza paytida tushunarliroqXulosa qilib shuni ta'kidlash lozimki, matematika fanlarini o'qitishning metodik tizimli tarkibiy qismi sanalgan o'qitishning zamonaviy shakllari ta'lim jarayonida to'g'ri qo'llanilsa, ta'lim sifatini kafolatlaydi.

Hozirgi kunda boshlangich maktab talimini integratsiya qilish haqida kop gapirilyapti.Bu- tushuncha kichik maktab oquvchisi atrofdagi olamni bir butunligicha qabul qiladi.Uning uchun tabiatshunoslik,rus tili,musiqa va boshqa oquv predmetlarini nomi emas,balki atrofdagi olam obyektlarining tovushlar,ranglar,hajmlarning turli-tumanligi mavjuddir.Bolalarning tabiat va kundalik hayotdagi barcha narsalarning bogliqligini korishga orgatish kerakligini oqituvchi sezadi,biladi.Shunday ekan talim integratsiyasi hozirgi zamon talabimi? Bu savol qanday yechilishi kerak,uning mohiyati nimada?

Talimni integratsiyalash fikri xalq talimida tabaqalashtirish va individuallashtirish bilan birga muhokama qilina boshladi.Agar kichik maktab talimini tabaqalashtirish asosida kitob,darslik va boshqa adabiyotlar bilan mustaqil ishlashga tayyorgarlik darajasi hamda kichik maktab yoshida qiziqishlarni faol shakllantirish etsa, integratsiyaning asosi qilib,turli fanlarni organish obyektlari bolgan bazi umumiy tushunchalarni chuqurlashtirish mumkin.
Talimni integratsiyalashning asosiy maqsadi boshlangich maktabdayoq tabiat va jamiyat haqidagi yaxshi tasavvur asoslarini qoyishi va ularning rivojlanishi qonunlariga oz munosabatlarini shakllantirishdir.Mana shuning uchun kichik maktab oquvchisi predmet yoki voqelik hodisalarining bir necha tomondan korish muhimdir:mantiqiy va ematsional tomondan,badiiy asarda va ilmiy ommabop maqolada,biolog,soz ustasi,rassom,musiqachi nuqtai nazaridan va boshqalar.
Asosiy fanlarni ozlashtirish va olamdagi bor narsalarning qonuniyatlarini tushinishda predmetlar ichidagi va predmetlararo aloqalarni ornatish talimga integratsiyalashga yondashuvning metodik asosidir.Bunga turli darslarga tushunchalarga kop marotaba qaytishi,ularni chuqurlashtirish va boyitish,shu yoshga tushunarli bolgan muhim belgilarni aniqlash orqali erishish mumkin.Shunday qilib,yaxshi shakllangan tuzilish va otkazish tartibiga ega bolgan,tarkibiga shu oquv predmetiga tegishli bolgan tushunchalar guruhi kiritilgan har qanday dars integratsiyasiga asos qilib olinishi mumkin.Lekin integratsiyalashgan darsga boshqa fanlar,boshqa oquv predmetlari bilan bogliq tushunchalar tahlil qilishning natijalari kiritiladi.Masalan,qish,sovuq,boronkabi tushunchalar oqish,rus tili,tabiatshunoslik,musiqa,tasviriy sanat darslarida korib chiqiladi.Tushunchalarning tahlil qilish boshqa oquv darslarida ozlashtirilgan bilimlarga murojaat qilinadigan darslar integratsiyalashgan hisoblanadi.Dars ijodiy,erkin bolishi bilan birga,yaxlit,mantiqan ketma-ket,oziga xos otishi metodikasiga ega boladi.
Umumiy talimning poydevorining qoyadigan boshlangich maktabdagi kop tushunchalar tabiatshunoslik,rus tili,musiqa,tasviriy sanat va boshqalar uchun umumiydir.
Hozirgi kunda bir qator predmetlari uchun umumiy bolgan tushunchalar orasidagi aloqalarni ornatish psixologik va metodik asosiy bolgan integratsiyalangan darslar tizimini ishlab chiqish va sinovdan otkazish lozim.Shu bilan birga predmetlararo aloqalar dars tarkibi darajasida orgatilishi va zarur oqitishning vositalari bilan taminlanishi kerak.
Tekshirish davomida oquv predmetlarini integratsiyalash jarayonida faol aqliy faoliyatga yordam beruvchi omillar;integratsiyalash uchun fanlarning maqul birlashishi,oqituvchi va oquvchi harakatlarining mos kelishi,bolalarning yosh imkoniyatlarini hisobga olgan holda mazmunan,metod,usullarni tanlash.
Integratsiyalashgan darslarni samaradorligini oshirish omillari.
Avvalo,qaysi darslar integratsiyalsh uchun mos kelishini aniqlab olish kerak.Bundaydarslarning asosi-turli fanlar asosiy mavzulari mazmunining yaqinligi va mntiqiy aloqalari.
Savod orgatish darslari
(oqish va yozishga orgatish)
Integratsiyalashgan dars.Boshdan integratsiyalashgan kurs- bu sinfdan tashqari oqish.Bu yerda yaxlit jarayon kechadi:
-kitob oish asbobi sifatida oish darslarida olgan oqish konikmalarinitakomillashtirish;
-matn ustida ishlash;
-suhbatdoshlar doirasini tanlash kabi kitoblarni tanlash.
Matematika ham integratsiyalashgan kurs-arifmetik materialni ozlashtirishga imkon beruvchi arifmetika,algebra va geometriya elementlari va shu bilan birga algebra va geometriya,mehnat talimi asoslarini orgatishga tayyorgarlik.Boshdan integratsiyalshgan kurs tabiathunoslik(tabiatshunoslik asoslari va geogtafiya).Boshidan integratsiyalangan yuqoridagi kurslardan tashqari quyidagi fanlarning birikishi mumkin:oqish-rus tili,oqish-tabiatshunoslik,oqish-tasviriy sanat,oqish-musiqa,tabiatshunoslik-matematika,tabiatshunoslik-mehnat talimi,matematika-jismoniy tarbiya.
Didaktik tizimda predmetlar aro asosda integratsiyalash oqituvchi(talim berish)oquvchi(talim olish) harakatlarining mos kelishini kozda tutadi.Ikkala faoliyat ham umumiy tuzilishga ega:maqsadlar,sabablar, mazmun,vositalar, natijalar,nazorat.Biroq oqituvchi va oquvchi faoliyatlarining mazmunida farq bor.
1.Maqsadli bosqichda oqituvchi umumiy maqsadni qoyadi.Oquvchilar oqituvchi boshchiligida predmetlararo bogliqliklarni tushunib yetishlari,turli predmetlardan kerakli bilimlarni tanlab olishlari kerak,bunda ular oz etibor fikrlarini faqat umumiy bilimlarini ozlashtirishga mos emas balki,kochirish tahlil qilish shaxsning belgilari qobiliyat va qiziqishlarining rivojlantirishga qaratishlari kerak.
2.Isbotlash bosqichida oqituvchi oquvchilarni dunyoqarashini ostiruvchi bilimlarga,turli predmetlar tushunchalarni umumlashtirishga
Ragbatlantiradi.Oquvchilar oz irodalarini kengaytiruvchi bilimlarga qiziqishga yonaltiradilar.
3.Faoliyatning mazmun bosqichida oqituvchi yangi materialni kiritadi,shu bilan birga integratsion dalillar,tushunchalar,muammolar majmui darajasidagi boshqa predmetlardan olingan tayanch bilimlarni jalb qiladi.Oquvchilar ummumpredmetli tushuncha muammolarni umumiy bilimlar darajasida ozlashtiradilar.
4. Vositalar tanlash bosqichida oqituvchi turli predmetlar bilimlarini umumlashtirishga yordam beruvchi korgazmali vositalarni-darsliklar,tablistalar,sxemalar,savolnomalar,amaliy vazifalar,oquvchilar kochirish,umumlashtirish,biriktirish harakterlarini integratsion masalalarni hal qilishga korgazmali vositalar yordamida bajaradilar.
5.Keyingi bosqich-natija.Oqituvchi talim berish,rivojlantirish,tarbiyalash maqsadida integratsiyani amalga oshirish uchun pedagogik bilimlarni qollaydi.Oquvchi bilimlar tizimida,umumlashtirish ularni amalda qollaydi.
6.Nazorat qilish bosqichida oqituvchi bir-biri bilan boglangan predmetlarga oquvchilarning tayyorgarligini baholaydi,nazorat qiladi,ozlashtirish sifatida baholaydi.Oquvchilar oz bilimlarini baholshni,turli predmetlar boyicha oz-ozini ham,ularni birlashtirish konikmalarini nazorat qiladilar.
Tekshiruvlar korsatishicha integral yondashuvni amalga oshirishga yordam beruvchi usul va vositalarga:
1.Evristik suhbatlar;
2.Umumiy suhbatlar;
3.Ekskursiyalar;
4.Ona tili tabiatshunoslik darslarida kuzatishlar,badiiy asarlar materiallari asosida nutq ostirish uchun yozilgan ijodiy ishlar;
5.Talimning korgazmali metodlari;
6.Mustaqil ishlar;
7.Oqish,matematika darslarida ogzaki rasm chizish;
8.Imo-ishorali korinishlar(pantomimalar);
9.Tabiatshunoslik darslarida tabiat tasvirlarini ifodali oqish;
10.Ona tili darslarida tabiatshunoslikka oid diktantlar,matnlar yozish(shu sinfga tegishli orfagrammalarni takrorlagan holda);
11.Olkashunoslik asosida matematik masalalarni hal qilish,yechish va boshqalar.
Talimni tabaqalashtirish rad etmaydigan,uni toldiradigan integratsiya tizimini kiritish yaxlit dunyoqarashga,ozidagi bor bilimlarini mustaqil tartibga solish va turli muammolarni hal qilishga noananaviy yondashish qobiliyatiga ega ega bolgan bilimdon yoshlarni tarbiyalashga ananaviy predmetlarga bolib oqitishga nisbatan koproq yordam beradi.
Talimniintegratsiya qilish mohiyati nimadan iborat? Talimga bogliq Integratsiya tushunchasi ikkita manoga ega:
1.Oquvchida atrofdagi olam togrisida yaxshi tasavvur hosil qilish(bu yerda integratsiya talim maqsadi sifatida koriladi).
2.Predmetli bilimlarni yaqinlashtirish uchun umumiy platformani topish (bu yerda integratsiya talim vositasi)
Integratsiya talim maqsadi sifatida olam tizimining alohida qismlari bogliqligini korsatuvchi bilimlarni berilishiemas,bolani barcha elementlari bir-biriga bogliq yaxlit olamni tasavvur qilishga birinchi qadamlarida orgatishikerak.Bu maqsadni boshlangich maktab amalga oshirishi kerak.
Integratsiya-predmetli bilimlar chegarasida yangi tasavvurlarni qabul qilish vositasi.Birinchi navbatda tabaqalashtirilgan bilimlar orasida bilmagan joylarni toldirish,ular orasidagi aloqalarni ornatish lozim.
U talim oluvchining bilimini oshirishga,talimdagi tor ixtisoslashtirishni yangilashga yonaltirilgan.Shu bilan birga integratsiya talimning klassik oquv predmetlari ornini egallash kerak emas,u faqat olinayotgan bilimlarni yaxlit bir tizimga birlashtirishkerak,xolos.Muammoning qiyin tomoni integratsiyaning talim boshidan oxirigacha dinamik rivojlantirishdadir.Agar boshida hamma narsa togrisida ozgina bilishlozim bolgan bolsa,keyinchalik tarqoq bilim va konikmalarni birlashtirish kerak boladi va oxiriga kelib ozgina narsa togrisida hamma narsani bilish kerak boladi,yani bu yangi integratsiya darajasidagi ixtisoslashtirishdir.