Termiz davlat universiteti metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish asoslari

dim Q = dim А/ dim V 
3. Darajaga ko‘tarilgan ixtiyoriy kattalikning o‘lchamligi uning 
o‘lchamligini shu darajada oshirilganligiga tengdir, ya’ni Q = А
p
bo‘lsa. U 
holda: 
dim Q = dim 
p
А 
masalan, agar tezlik v=l/t bo‘lsa. U holda: 
dim v = diml/ dim t = L/T = LT
 – 1 
shunday qilib, hosilaviy kattalikning o‘lchamligini ifodalashda quyidagi 
formuladan foydalanishimiz mumkin: 
dim Q = L
p
M
m
T
k
…., 
bunda, L, M,T.., – mos ravishda asosiy kattaliklarning o‘lchamligi; 
n,m,k.., – o‘lchamlikning daraja ko‘rsatkichi. 
Har bir o‘lchamlikning daraja ko‘rsatkichi musbat yoki manfiy, butun yoki 
kasr soni yoxud nolga teng bo‘lishi mumkin. Agar barcha daraja ko‘rsatkichlari 
nolga teng bo‘lsa, u holda bunday kattalikni o‘lchamsiz kattalik deyiladi. Bu 
kattalik bir nomdagi kattaliklarning nisbati bilan aniqlanadigan nisbiy (masalan, 

---

37 
dielektrik o‘tkazuvchanlik), logarifmik (masalan, elektr quvvati va 
kuchlanishining logarifmik nisbati) bo‘lishi mumkin. 
O‘lchamliklarning nazariyasi odatda hosil qilingan ifoda (formula)larni 
tekshirish uchun juda qo‘l keladi. Ba’zan esa bu tekshiruv noma’lum bo‘lgan 
kattaliklarni topish imkonini beradi. 
3. Kattaliklarning birliklari 
Muayyan ob’yektni tavsiflovchi kattalik shu ob’yekt uchun xos bo‘lgan 
miqdor tavsifiga ega ekan, bu kabi ob’yektlar o‘zaro birgalikda ko‘rilayotganda 
faqat mana shu miqdor tavsiflariga ko‘ra tafovutlanadi. Buning uchun esa 
solishtirilayotganda ob’yektlararo biror bir asos bo‘lishi lozim. Bu asosga 
solishtirish birligi deyiladi. Aynan mana shunday tavsiflash asoslariga 
kattalikning birligi deb nom berilgan. 
Ko‘rilayotgan fizikaviy ob’yektning ixtiyoriy bir xossasining miqdor 
tavsifi bo‘lib uning o‘lchami xizmat qiladi. O‘lcham bilan qiymat tushunchalarini 
bir – biriga adashtirish kerak emas. Masalan, 100 g, 10
5
mg, 10
– 4
t – bir 
o‘lchamni 3 xil ko‘rinishda ifodalanishi bo‘lib, odatda “massa o‘lchamining 
qiymati” demasdan, “massasi (...) kg” deb gapiramiz. Demak kattalikning 
qiymati deganda uning o‘lchamini muayyan sonli birliklarda ifodalanishini 
tushunishimiz lozim.