Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya va tuproqshunoslik kafedrasi

Foydali qazilmalar guruhiga nimalar kiradi?

Mamlakatimizda nechta neft va gaz konlari va ulami qayta ishlash zavodlari mavjud?

Respublikamizda nechta mineral xom-ashyo turlari va ulaming konlari mavjud?

9-Mavzu: QURILISH EKOLOGIYASI

1. 
   Qurilish ekologiyasining rivojlanish tarixi
   
2. 
   Qurilish ekologiyasining asosiy vo‘nalishIari
   

Tayanch iboralar: Barqaror rivojlanish, binolar, biologik jarayonlar, konstruksiyalar, qonun va qoidalar, qurilish muta- xassislari, qurilish ekologiyasi, materiallar, resurslar, sanoat tar- mog‘i, tabiiy atrof-muhit, texnologiyalar, ekologik monitoring, ekologik muvozanat, ekotizimlar.


Ekologiya tizimlari, yaratilgan muhitni atrofdagi dunyoda o‘rganish uchun ulaming me’yoriy ufqlaridan ko‘prog‘iga erish- ganligini, quruvchilaming jasorati deb tan olishadi. Qanday qilib bizga ekologiya jarayonlarining bilimlari imoratlarning hayot davrini dinamik yo‘llardagi muhitning binolarini qurish va qayta ishlashi bilan yaxshiroq sozlashga yordam berishi mumkin? Ekologlar tabiatshunos olimlarning e’tiborini molekulalardan biologik hujayralarga, organizmlarga, aholiga, jamoalarga, manza- ralarga, biosferaga jalb qilish uchun o‘tgan yarim asr davomida shunga o‘xshash kurashni olib borishmoqda. Mutaxassislar doimo bir-birlarining nuqtai nazarlarini asli holga qaytarib, yana yangilanishini xohlashadi. Faoliyatning atrof-muhitga qanday moslashayotganini baholash masalasi oson va yanada qiyindir. Bu osonlashmoqda, chunki bo‘lib o‘tgan bir qator krizislar insonlaming uylariga zararli oqibatlami olib kelganidan so‘ng, insonlar yanada ko‘proq atrof-muhitni tushunib etishishni xoxlashmoqda. Aslidan ko‘ra, ajablanish va noaniqlik muqarrar tujjulgan nuqtadan yaqinroq ko‘rilganda, bu yanada murakkab tasvimi ko‘rsatadi va shuning uchun ham qiyindir. Ko‘pchilik harakat qilish kerak, deb hisoblashi haqida fan bizga ishonch bera olmasligi mumkin. Ammo bu bizga, bizning savollarimiz va bizning harakatlarimizni yanada dono yo‘l bilan dinamik va murakkab biosferamizni tadqiq qilishimiz kerakligini shaklantirishda yordam beradi. Bu zamonni qiyofasi
nima? Biz biologik murakkablikni o‘sib borayotgan o‘mini ko‘proq tan olganimiz sari sanoat uskunalarining ahamiyati yo‘qolib bormoqda. Qanday qilib biz materiallar, oziq moddalar, suv va energiya davrlarining to‘qimasidagi millionlar organizmlar, biologik turlar va jamoalaming o‘zaro aloqasini tunishni boshlashimiz mumkin?

133

Amerika va Angliya (Charles J. Kibert, Jan Sendzimir, G. Bradley Guy) ekologlari bu masalani tizimlar nuqtai nazaridan muhokama qilishadi. Ular bizga bu g‘oyalami inson bosh panasini yaratish, foydalanishga tiklash va hayotga qaytarish jarayonini boshqarishda ishlatishni taklif etishni o‘miga, tizimlar (ekologik va boshqalar) qanday qilib qurilish va vayrona boiish davrida saqlanib qolishi haqidagi fikrlar xilma-xilligini taklif etishadi²¹.

Quyidagi ekolog olimlar fanlar tizimidagi tabiiy va inson tizimlarini tushunishni qoilanishiga noyob tajribani olib kirishdi.
N.T.Odum meteorologiya va geokimyodan boshlab, bugun ekologiya tizimlari atalmish fanga asoslami solgan. N.T.Odum “...oxirgi ellik yil davomida tizim fikrlashiga qanday intizom- larni kiritmaganini bilish talabchan topshiriq bo‘lardi.” deydi. Oddiylik va ravshanlik bilan orasta ishlaydigan yondashishga to‘q- nashayotgan ko‘p sohalar bir avlod ekologlar taraqqiyoti uchun fundamental boiib, chuqur va har tomonlama tushunishni aks ettiradi.
Jeyms Key qanday qilib, tizimlar o‘z tuzilmalarini turli sifat energiyalaming oqimlari va qayta aloqalari fimksiyasi sifatida rivojlantirishi haqidagi nazariyani ilgari surishi uchun ishlamoqda va bunday g‘oyalami tajribaga asoslanib boshqarishdagi hududiy yerlami rivojlantirishda qoilaydi.
Tim Allen tizimlar qanday rivojlanishi va o‘zgarishi haqida test sifatida o‘simliklar ustida tajribalar olib borgan va ko‘p korxonali (ko‘p darajali ko‘rsatkich) tizimlar tuzilmasini tushuntirish uchun shajara (ierarxik) nazariyasini rivojlanishiga yetakchi homiy bo‘1- gan. Garri Peterson olov qanday qilib o‘rmon landshaftining naqsh- larini shakllantiradi va qanday qilib hayvonlar naqshlarga javoban harakatlanishining g‘oyasini tekshirish uchun kompyuter model- lashtirishni ishlatadi. Uning modellashtirish ishi Floridadagi (AQSh) uzun bargli qarag‘ay o‘rmon tajribaga asoslanib boshqaruvning turli g‘oyalari uchun sinov maydoni bo‘lgan.
Qurilish ekologiyasining aniqlanishi²². Sun’iy atrof-muhitning qurilishi va foydalanishi tabiiy atrof-muhitga iqtisodiyotdagi o‘miga qaraganda nomutanosib ta’sir o‘tkazadi. Garchi bu AQShning yalpi ichki mahsulotining 8% tashkil etsa ham, qurilish sohasida qazib chiqarilgan materiallaming 40% sarflaydi. Umumiy yerga ko‘mi- ladigan chiqindilaming uchdan birini chiqaradi va o‘zining ishi uchun milliy energiya iste’molini 30% tashkil etadi. Sanoat soha- sining muvozanatini saqlash manbalari ishlatish yo‘llarining fun­damental o‘zgarishlarga va qurilish faoliyatini qo‘llab-quwatlay- digan sanoat jarayonlarining chiqindilariga taalluqli past tan narxli mahsulotlarga bog‘liqdir.

134



Qurilish boshqa sanoat turlari kabi tabiiy tizimlaming metapolic xatti-harakatini kuzatishdan yutib, muvoza- natni saqlash elementlarining murakkab yig‘indisining xususiyati bo‘ladi. Tabiatni o‘z sanoati uchun o‘rganayotgan, paydo bo‘la- yotgan sanoat ekologiyasining sohasi sun’iy atrof-muhitni yoki mu- vozanatli qurilishning ma’nosini anglash qobiliyatini beradi. Bu kitob qurilish sohasini va materiallami qo‘llab-quwatlaydigan, mu- vozanatni ideallariga yaqinroq qilish uchun bizga tabiiy va sanoat ekologiyasidan tashkil topgan qurilish ekologiyasi tushunchasini, sanoat qurilishlarining turlarini taklif etadi. Bundan tashqari qurilish ekologiyasi bizni hamma narsalar bilan ta’minlaydigan tabiiy tizim- lami o‘zi chiga oladigan yirik masshtabli biohududiy “yashil infra- tuzilma”ni o‘z yo‘lida ichiga oladigan .simbiotik, sinenergetik, sun’iy atrof-muhit, tabiiy atrof-muhitning keng qamrovli aloqalarini o‘z ichiga oladi.
Nazorat uchun savollar

1.