Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya va tuproqshunoslik kafedrasi

Abiotik omillar - bu notirik tabiat omillaridir.
Kkolo|(ik omillar yig‘indisi organizmlarning o‘sishi, rivoj- laillllil, yashab qolishi, organizmlarning ko‘payishiga sabab Ihi'ImcII, uluming mavjudlik sharoitini tavsiflaydi.
Iqlimiy omillar - quyosh nuri, harorat, havo namligi.
Iqlimiy omillar misolida organizmlarning hayot faoliyati va yttMlutslii uchun muhitning abiogen omillari ahamiyatini ko‘rib t'hiqanii/. Hayot birinchi navbatda fermentli oqsillaming faoliyati va In/ilishini, xossalarini namoyon qiladigan haroratda saqlanadi. Bu haroratning o‘rtacha 0 dan 50 °S oralig‘ini tashkil qiladi, lekin ko'pgina organizmlar uchun hayot faoliyati oralig‘i keng. Ushbu belgilar bo‘yicha organizmlarning ekologik turlari quyidagicha lurqlanadi: termofil, kriofil va mezoterm.
Termofillar jumlasiga haroratning yuqori shartli chegarasidan past haroratda yashay olmaydigan va ko‘paya olmaydigan orga­nizmlar kiradi (ko‘pincha haroratning shunday chegarasi 18-20 °S qabul qilinadi). Kriofillar jumlasiga (yoki termofoblar) teskari, faqat nisbatan past haroratda (10 °S baland bo'lmagan) yashash va ko‘payish qobiliyatiga ega bo'lgan organizmlar kiradi.
Mahalliy omillar: relef, tuproq xossalari, sho‘rlik, oqim, shamol, radiatsiya va boshqalardir. Bu omillar organizmga bevosita yoki bilvosita ta’sir qiladi. Masalan, yorugiik va issiqlik bevosita ta’sir ko‘rsatsa, relef bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi omillar - yoritganlik, namlik, shamol va boshqalaming ta’sirini belgilaydi.
Biotik omillar - bu tirik organizmlarning bir-biriga o‘zaro ta’siri majmuidir. Ular turli shaklda ta’sirlashishi mumkin (masalan, o‘simliklaming hashoratlar bilan changlanishi, bir turdagi organizmlami boshqalarining eyishi, resurslaming u yoki bu turi oziq, fazo, yorug‘lik va boshqalar uchun organizmlar o'rtasidagi raqobat, parazitizm va boshqalar). Biotik o^zaro mimosabatlar juda murakkab va o‘ziga xos xarakterga ega. Shuningdek, ular bevosita va bilvosita bolishi mumkin.
Bir organizm hayot faoliyatining boshqalariga ta ’siri va ularni
o ‘mb turgan muhiti biotik omillar deyiladi (sinonimlar: biogen, biologik, biotsenotik omillar). Biotik omillami antagonistik va noantagonistik qismlarga boiish mumkin. Antagonistik munosa-

21



batda ikki turdagi organizmlar bir-birini yengadi (- -) , yoki ulardan birortasi o‘ziga ziyon yetkazmasdan boshqasini engadi (+ -).