Termiz davlat universiteti tojik filologiyasi va sharq tillari kafedrasi

Hijriy shamsiy oy nomlari

forscha		afg‘oncha		o`zbekcha	oylar
فروردین	farvardin	حمل	hamal	qo‘y	21.03 – 20.04
اردیبهشت	o‘rdibehesht	ثور	savr	sigir	21.04 – 21.05
خرداد	xo‘rdod	جوزا	javzo	egizaklar	22.05 – 21.06
تیر	tir	سرطان	saraton	qisqichbaqa	22.06 – 22.07
مرداد	mo‘rdod	اسد	asad	sher	23.07 – 22.08
شهریور	shahrivar	سنبله	so‘nbo‘la	boshoq	23.08 – 22.09
مهر	mehr	مزان	mezon	tarozi	23.09 – 22.10
آبان	obon	عقرب	aqrab	chayon	23.10 – 21.11
آذر	ozar	قوس	qavs	yoy	22.11 – 21.12
دی	dey	جدی	jadiy	echki	22.12 – 20.01
بهمن	bahman	دلو	dalv	qovg‘a	21.01 – 19.02
اسفند	esfand	حوت	hut	baliq	20.02 – 20.03

Hijriy-shamsiy taqvimi 1925- yilda rasmiy ravishda Majlis tomonidan Eronning asosiy davlat taqvimi deb belgilandi. 1304- yil hijriy-shamsiyning 1- farvardin oyi (ya’ni 21- mart 1925-yil) yangi yilning birinchi kuni deb e’lon qilindi.

Eron taqvimidagi yangi yil نوروز no‘uruz (navro’z) bayrami bilan boshlanadi. Hijriy-shamsiy oyining birinchi olti oyi 31 kundan, keyingi besh oy 30 kundan. Oxirgi oy esa kabisa yiliga qarab 29 yoki 30 kundan iborat bo‘ladi. Rasmiy so‘zlashuvda oy nomlarini aytganda ماه moh so‘zi qo‘shib aytiladi. بهمنماه bahmanmoh– bahman oyi. Hozirgi kundagi nutqda oy kuni sanoq son bilan birga ishlatiladi: یکم فروردین yeko’m-e farvardin – birinchi farvardin. Hujjatlarda uning qisqa shaklidan foydalaniladi. Yil/oy/kun. ۱۲/۵/۱۳۷۴ 1374- yil 16- mo’rdod. Qisqartma sana quyidagica o‘qiladi : shonzdah-e panj-e hezor-e haftodo‘ chor yoki shonzdah-e mo’rdod-e sisad-o‘ haftod-o‘ chor.

امروز چندم ماه است؟ emruz chando‘me moh ast? So‘roq gapi bilan bugungi sana so‘raladi.

Eronda, asosan, chet mamlakatlar bilan bog‘liq bo‘lgan davlat idoralarida, xorijiy savdoda va boshqa ba’zi ma’muriy ishlarda eron taqvimi bilan yonma-yon Yyevropa taqvimi qo‘llaniladi. XX asrning 60–70- yillarida yyevropa taqvimi frarsuzcha manerda yoziladi va talaffuz qilinadi. Hozirgi paytda esa inglizcha shakli ham fransuzcha shakli bilan bir qatorda qo‘llanilmoqda.

Yevropa taqvimi nomlari

O‘zbekcha	Fransuzcha		inglizcha
Yanvar	ژانویه	jonvye		جانواری	jonvari
Fevral	فوریه	fevriye		فبرواری	februari
Mart	مارس	mors		مارچ	morch
Aprel	آوریل	ovril		آپریل	april
May	مه	me		می	mey
Iyun	ژوئن	juan		جون	jun
Iyul	ژوئیه	juye		جولای	juloy
Avgust	اوت	ut		اگوست	ogust
Sentabr	سپتامبر	septombr		سپتمبر	september
Oktyabr	اکتبر	o‘kto‘br		اکتبر	o‘kto‘ber
Noyabr	نوامبر	no‘vombr		نومبر	no‘vembr
Dekabr	دسامبر	desombr		دسمبر	desembr

Hozirgi kunda Eronda hijriy-qamariy yilidan, asosan, diniy bayram va marosimlar bilan bog‘liq bo‘lgan vaqtni belgilashda, musulmon tarixiga oid adabiyotlarda qollaniladi.

HIJRIY - QAMARIY YIL OYLARI

Qo‘lyozma kitoblarning xotima qismiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ularda nafaqat asarning yozib tugallangan yili, balki qaysi oy va qaysi sanada tamomlanganini ham aniq ko‘rsatilganining guvohi bo‘lamiz. Demak, tarixiy dalillarni aniq, to‘g‘ri anglashimiz uchun hijriy yili oylari nomlari bilan ham yaxshi tanish bo‘lishimiz kerak bo‘ladi. Misol sifatida Alisher Navoiyning «Sab’ai sayyor» dostonining xotimasi ta’rixini keltiramiz:

Garchi ta’rixi erdi sekiz yuz,

Sekson o‘tmish edi, yana to‘quz.

Oyi oning jumodius-soniy,

Panjshanba yozildi unvoni.

Misralardan ma’lum bo‘lishicha, doston hijriy 889 (melodiy 1484) yilning jumadius-soniy oyi, payshanba kuni yozib tugatilgan ekan.

Ko‘rinadiki, hijriy yil hisobi oylarini bilish zamon talabi bilan bog‘liq.

Hijriy qamariy yil oylari o‘n ikki oydan iborat bo‘lib, yigirma to‘qqiz va o‘ttiz kundan tashkil topgan

Hijriy-qamariy oy nomlari

1. محرمmo’harram –30

2.صفر safar –29

3. ربیع الاول rabi’o’l-avval –30

4. ربیع الثانی rabi’ o‘s–soni – 29

5. جمادی الاول jo‘modi o’l-avval –30

6. جمادی الثانی jo‘modi o’s-soni –29

7. رجب rajab – 30

8. شعبان sha’bon –29

9. رمضان ramazon –30

10. شوال shavval –29

11. ذوالقعده zul-qa’de –30

12. ذوالحجه zul-hejje –29

Hijriy va melodiy yillarining birini ikkinchisiga aylantirish usuli

Hijriy yilini melodiyga aylantirish uchun hijriy yilni o‘ttiz uchga (o‘ttiz uch soni hijriy va melodiy yillarining bir-biriga to‘g‘ri kelish davri) bo‘linadi. Chiqqan bo‘linmani yana hijriy yildan ayiriladi. Hosil bo‘lgan ayirma soniga 622 (Muhammad payg‘ambarning Makkdan Madinaga qilgan hijrat yili) qo‘shiladi. Chiqqan natija melodiy yilidir. Masalan, 1425 yilni melodiyga aylantirish uchun quyidagi amallarni bajarish lozim bo‘ladi:

1) 1425:33=43

2) 1425-43=1382

3) 1382+622=2004

Demak, hijriy 1425 yili melodiy 2004 yilga to‘g‘ri kelar ekan.

Melodiy yilni hijriy yilga aylantirish uchun melodiy yilidan 622 ni ayiramiz. Chiqqan ayirmani 32 ga bo‘lamiz. So‘ng har ikki amal natijalari qo‘shiladi:

1) 1873-622=1251

2) 1251:32= 39

3) 1251+39=hijriy 1290.

Bu sana chorizm bosqinchilarining Xiva xonligiga bostirib kirgan yilidir (hijriyda).

Izoh: Bo‘lish paytida qolgan qoldiq o‘n ettidan katta bo‘lsa, uni butunlab bir deb olamiz va hosil bo‘lgan bo‘linmaga qo‘shamiz.

Melodiy yilini hijriy shamsiy yiliga aylantirish uchun melodiy yilidan 621(1yanvardan - 21martgacha 622) ni ayirish kerak. Chiqqan natija hijriy shamsiy yilini bildiradi. Masalan:

2020m-621= 1399 m.sh

1998-622=1376

Demak, melodiy 2020 yili 1399 hijriy shamsiy yiliga teng ekan.

Hijriy shamsiy yilini melodiy yiliga aylantirish uchun esa aksincha amal qilinadi.

1399h.sh+621=2020m

71- tamrin. Quyidagi gaplarni tarjima qiling.

Bu yil ramazon yangi yilda bo‘ladi. Bu semestr sentabrda boshlanib, dekabrda tugaydi. 21- mart 1- farvardinga to‘g‘ri keladi. Menimcha bahman oyi qishda, tir oyi yozda bo‘ladi. Sentyabr oyi shahrivarda boshlanib, mehr oyida tugaydi. Mening ota-onam yanvarda keldilar. U birinchi xo‘rdod oyida ketdi. Sh’bon tugadi ramazon boshlandi. darslar shahrivar oyida boshlanadi. Dey oyi dekabrda boshlanib, yanvar oyida tugaydi. Kecha birinchi sana edi. Avval sanani yozing. U meni taniydi. Biz uni bilmaymiz. Men Tehron shahrini yaxshi bilaman. U fors tilini biladimi? Menimcha bilmaydi. Ular fors adabiyotini yaxshi biladilar.

Savollar:

1. 
   Taqvim tarixi qanday yuz bergan?
   
2. 
   Nima uchun milodiy taqvimi ded nomlangan?
   
3. 
   Hijriy taqvim haqada nima bilasiz?
   
4. 
   Hijriy shamsiy oy nimlari Eronda, Afg’onistonda va O‘zbekistonda qanday nomlanadi?
   
5. 
   Hijriy qamariy oy nomlari aytib bering?
   
6. 
   Hijriy va melodiy yillarining birini ikkinchisiga aylantirish usulini bilasizmi?
   

36-amaliy mashg’ulot

در پارکDAR PORKmatnini

Reja:

1. 
   “dar pork” matni.
   
2. 
   “dar pork”matnidagi izofiy birikmalani alohida yozing.
   
3. 
   “dar pork”matnidagi fe’llarni alohida yozing va ma’nolarini izohlang.
   
4. 
   “dar pork”matnidagi yangi so’zlarni o’zlashtirib, topshiriqlani bajaring.
   
5. 
   “dar pork”matning salom alik qismini yodlang.
   

Tayanch so‘zlar:

Salom, salom alayko’m, holat cheture, mutashakkeram xub hastam.

در پارک

ناصر و دوستانش در حال قدم زدن در بوستان لاله، به خانم پروین صفا رسیدند.

ناصر: سلام، خاله جون!

پروین : سلام حالت چطوره؟

ناصر: متشکرم، اجازه بفرمایید معروفی کنم. آقای و خانم ایزدی پدر و مادر ایرج هم کلاسم. ایشون خانم دکتر پروین صفا خاله عزیز من.

خانم صفا : سلام ، حالتان چطوره ؟

خانم و آقای ایزدی: سلام، متشکرم، حال شما چطوره؟

خانم صفا : خیلی ممنونم.

ناصر: حال مادر بزرگ چطوره ؟ درد پایش بهتر شده؟

خانم صفا: آره، از دوشنبه که فیزیوتراپی رفته حالش خیلی بهتره.

ناصر: خدا را شکر!

خانم ایزدی: ببخشید خانم رشته تخصص شما چیست؟

خانم صفا: من پزشک داخلی هستم. خانم ایزدی ماشاالله اصلاً به شما نمی اید پسر به سن و سال آقای ایرج داشته باشید!

خانم ایزدی: خیلی ممنون. لطف دارید.

ناصر: البته ایرج یک خواهر و یک برادر هم دارن.

خانم صفا: ماشا الله ! اونا چکار میکنند؟

آقای ایزدی: پسرمون شانزده سال دارد و به دبرستان میرود، دخترمون ده سال دارد و به دبستان میرود.

خانم صفا: خدا حفظشون کند! خیلی از دیدنتون خوشحال شدم . من ساعت یک ربع به یازده قرار دارم، می بخشید، باید از حضورتون مُرَخص بشوم. یه روز با آقای ایرج تشریف بیارین طرفهای ما.

خانم ایردی: چشم، حتماً مزاحم شما میشویم.

خانم صفا: خواهش می کنم، مُراحِم هستید، خدا حافظ.

خانم و آقای ایزدی : خدا حافظ از دیدنتون خیلی خوشحال شدم.

ناصر: به سلامت خاله جون، فردا طرف های غُروب می ایم از مادر بزرگ احوال بپرسم ، شما خونه هستید؟

خانم صفا: آره ، فردا مطب تعطیل است، خدا حافظ.

خدا حافظ.

1-topshiriq. Quyidagi savollarga javob yozing.

اسم بوستان چه بود؟ چه کسی در حال قدم زدن بود؟ آنها با چه کسی روبرو شدند؟ ناصر چه کسی را معروفی کرد؟ پای چه کسی درد کرده؟ چه روزی فیزیوتراپی رفته؟ رشته تخصص خانم چه بود؟ او چند تا بچه داشت؟ بچه ها چند سال داشتند؟ خانم چه ساعتی قرار داشت؟ چه کسی دعوت شده؟

2-topshiriq. Quyidagi gaplarni yozing va yod oling.

• 
  آقای حمیدی، سلام علیکم.
  
• 
  علیکم السلام، آقای هادی. حال شما چطوره؟
  
• 
  بد نیستم شما چطورید؟
  
• 
  من هم خوبم متشکرم. گجا می روید؟
  
• 
  سر کار می روم. خودت چطوری؟ بچه هایت چطورند؟ انشا الله که دخترت بزرگ شد؟
  
• 
  خوبند. بله دخترم به دبیرستان می رود و زبان فارسی یاد میگیرد.
  
• 
  زبان فارسیرا از کی می آموزد؟
  
• 
  یک خانم ایرانی به او زبان فارسی را می آموزد.
  

3-topshiriq. Quyidagi so’z va so’z birikmalaridan gaplar tuzing va yozing.

ببخشید خانم رشته تخصص ، خانم ایزدی: شما چیست؟

پزشک داخلی، خانم صفا: من، هستم.

اصلاً به شما نمی اید،خانم ایزدی ماشاالله ، آقای ایرج،پسر به سن و سال، داشته باشید!

لطف،خانم ایزدی: خیلی ممنون. دارید.

یک خواهر و یک برادر ،ناصر: البته ایرج، هم دارن.

اونا چکار ،خانم صفا: ماشا الله ! میکنند؟

شانزده سال دارد ،آقای ایزدی: پسرمون، و به دبرستان میرود، دخترمون ده سال دارد و به دبستان میرود.

خیلی از دیدنتون،خانم صفا: خدا حفظشون کند! خوشحال شدم .

ربع به یازده قرار دارم، از حضورتون،من ساعت یک، می بخشید، باید مُرَخص بشوم.

ایرج تشریف بیارین،یه روز با آقای، طرفهای ما.

حتماً مزاحم شما، خانم ایردی: چشم، میشویم.

مُراحِم هستید، خانم صفا: خواهش می کنم، خدا حافظ.

از دیدنتون خیلی خوشحال، خانم و آقای ایزدی : خدا حافظ شدم.

4-topshiriq. Yangi so’zlarni yozing va yodlang.

واژه ها

mutaxasislik	– taxaso‘s	تخصص	agar	– agar	اگر
qaror qabul qilmoq	– tasmin gereftan	تصمیم گرفتن	ruxsatingiz bilan	– bo ejozeye sho‘mo	با اجازه شما
dam olish kuni	– ta’til	تعطیل	yarqiroq	– barroq	براق
xushomad	– tamallo‘q	تملق	park	– bo‘ston	بوستان
xushomad qilmoq	– tamallo‘q gereftan	تملق گرفتن	qo‘lga kiritmoq	– be dast ovardan	به دست آوردن
jonim bilan	– chashm	چشم	tezlikda	– be so‘ra’t	به سرعت
nima qilayapsan	– chekor miko‘ni	چکارمی کنی	salomat bo‘ling	– be slomat	به سلامت
to‘rt yuz	– chor sad	چهار صد	o‘ylamabman	– be sho‘mo namioyad	به شما نمی اید
qatnashish	– ho‘zur	حضور	park	– pork	پارک
hiyla	– hiyle	حیله	besh yuz	– ponsad	پانصد
hiylagar	– hiylegar	حیله گر	par(qushning)	– par	پر
ularni xudo saqlasin	– xudo xefzeshun kune	خدا حفظشون کنه	paranda	– parande	پرنده
xudoga shukur	– xudoro sho‘kur	خدارا شکر	uchish,parvoz	– parvoz	پرواز
xushhol	– xushhol	خوشحال	uchmoq	– parvoz kardan	پرواز کردن
ichki	– doxele	داخلی	vrach	– pezeshk	پزشک
darhol	– darhol	در حال	terapevt	– pezeshk doxeli	پزشک داخلی
sayr qilmoq	– qadam zadan	قدم زدن	dard	– dard	درد
kelishmoq	– qaror doshtan	قرار داشتن	og‘rimoq	– dard kardan	درد کردن
besh yuz ming	– ko‘rur	کُرور	ikki yuz	– devist	دویست
qarg‘a	– kalog‘	کلاغ	soha	– reshte	رشته
lola	– lole	لاله	tulki	– ruboh	روباه
iltifot qildingiz	– lutf dorid	لطف دارین	tezlik	– sura’t	سرعت
yuz ming	– lak	لک	biror narsaga erishmoq	– sazovare chizi budan	سزاور چیزی بودن
ofarin	– moshollo	ماشاالله	yoshi	– senn–o‘ sol	سن و سال
rahmdil	– marohim	مراحم	tomon	– su	سو
biror kishini bezovta qilmoq	– mazoheme kasi sho‘dan	مزاحم کسی شدن	uch yuz	– sisad	سیصد
poliklinika	– matabb	مطب	shoh	– shoh	شاه
tanishtirmoq	– ma’rufiy kardan	معروفی کردن	olti yuz	sheshsad	ششصد
qochmoq	–feror kardan	فرار کردن	biz taraflarga	– tarafhohe mo	طرفهای ما
faryod qilmoq	–faryod zadan	فریاد زدن	aziz	– aziz	عزیز
fizioterapiya	–fiziotiropi	فیزیوتراپی	quyoshning botishi	– g‘o‘rub	غروب
			qochish	–feror	فرار

Test savollariga javob bering.Test savollariga javob bering. Test savollariga javob bering.

Testlar:

1. befarmoid so’zi qanday ma’noni bildiradi?

A) raxmat

B) farmon

S)buyruq

D) marhamat

2.mo’tashakkeram so’zi qanday ma’noni bildiradi?

A) marhamat

B) mo’tavakil

S)raxmat

D) shukur

3. marohim so’zi qanday ma’noni ifodalaydi?

A) marhamat

B) rahimli

S) murod

D) o’tgan zamon

4.lo’tf doridso’zi qanday ma’noni ifodalaydi?

A) iltimos

B) iltifod qildingiz

S) iltijo

D)qaror

5. tasmim gereftan so’zi qanday ma’noni ifodalaydi?

A) qaror qabul qilmoq

B)olmoq

S) tasmani olmoq

D) oluvchi

6.dabeston so’zi qanday ma’noni bildiradi?

A) yuqori sinf

B) quyi sinf

S) boshlang’ich maktab

D) o’rta maktab

7. ro’b daqaqe so’zi qanday ma’noni ifodalaydi?

A) to’rtdan bir

B)chorak (25 daqiqa)

S) chorak (maktabda)

D) chorak (15 daqiqa)

8. ma’rufiy kardan so’zi qanday ma’noni ifodalaydi?

A) taniqli

B) tanishtirmoq

S) ilmiy

D) diniy

9. feror kardan so’zi qanday ma’noni ifodalaydi?

A) qochmoq

B) bormoq

S) farmon

D) yurmoq

10. mazoheme kasi sho’danso’zi qanday ma’noni ifodalaydi?

A) biror kishi

B) zahmatkash

S)zahmatli

D) bazovta qilmo