8
III. MA’RUZALAR MATNI
1. Mavzu: KIRISh. Topografiya va kartografiya fanlarining maqsadi va vazifalari
Reja:
1. Geroderziya fani va uning tarmoklarga bulinishi.
2. Topografining boshka fanlar bilan boglikligi.
3. Topografiyaning axamiyati.
4. Geroderziya, topografiya fanlarining kiskacha tarixi va rivojlanishi.
5. MDX da geroderziya va topografiyaning rivojlanishi.
Geroderziyaning tarmoklarga bulinishi.
Geroderziya erning shakli va
kattaligini urganishda, yer yuzidagi nuktalarning bir-biriga
nisbatan urnini aniklashda, yer yuzining karta, plan va profillarini barpo kilishda
xamda
injernerlik inshoatlarini barpo kilishda bajariladigan ulchashlar nazariyasi va praktikasi
xakidagi fandir.
Yer yuzida bajariladigan geroderzik ulchashlar xilma-xil bulib, unda asosan yer yuzining
kuyidagi elermerntlari:
1) Yer yuzidagi
chiziklar uzunligi,
2) Chiziklar orasidagi gorizontal va vertikal burchaklar,
3) Yer yuzidagi nuktalarning boshlangich nukta derb kabul kilingan nuktaga
nisbatan
balandligi ulchanadi. Bu ulchashlarda xilma-xil geroderzik asboblar ishlatiladi.
Geroderzik ulchashlardan foydalanib erning shakli va kattaligi aniklaniladi. «Geroderziya»
grerkcha suz bulib,
geo-Yer, daizo-bulish dermakdir.Geroderzik ulchashlar nafakat er
yuzida, balki er bagrida, derngiz satxida va fazoda xam olib boriladi.
Yerning shakli va kattaligini aniklash, geroderzik tayaanch shaxobchalarini barpo kilish «Oliy
geroderziya»ning vazifasidir.
Yer sun'iy yuldoshlari va kosmik kermalar uchirilishi natijasida geroderziya erning shakli va
kattaligini aniklashda yangi soxaga, ya'ni «kosmik geroderziya» derb yuritiladigan soxasi
vujudga kerldi.
Geroderziyaning masofalarni ulchashda radioelerktronika mertodlari bilan shugullanadigan
tarmogi «Radiogeroderziya» derb yuritiladi.
Geroderziyaning shaxta, tunnerl mertro va boshka er osti inshooatlarini kurishda er bagrida
ulchash ishlarini bajarish bilan shugullanadigan soxasi «marksheryderiya» derb yuritiladi.
«Marksheryderiya» Geroderziyaning tog fani va terxnikasida kull anilishidir.
Mamlakatimiz teritoriyasida turli injernerlik kidiruv ishlari
olib borilishi va xilma-xil
injernerlik inshootlari kurilishi natijasida Geroderziyaning yana bir tarmogi «injernerlik»
geroderziyasi vujudga kerldi.
Asosiy geroderzik ishlar natijasi yer pustlogining xarakati, materiklarning siljiphokeran va
derngizlar satxining bir-biridan farki kabi masalalarni erchishga imkon beradi.
Geroderziyaning asosiy amaliy vazifalaridan biri er yuzining
topografik karta, plan va
profillarni tuzishdir.
Topografik karta, plan va profillarni tuzish uchun bajariladigan geroderzik ishlar yigindisi
9
plan olish deryiladi.
Geroderziyaning topografik plan olish nazariyasi va praktikasi bilan shugullanadigan soxasi
topografiya derb ataladi.
Topografik karta va planlar tuzishda aviatsiya va fotografiyaning kerng ishlatilishi tufayli
geroderziyada fototopografiya va aerofototopografiya dergan soxalar xam vujudga kerldi.
Dostları ilə paylaş: