11
barlıq protsesslerde usı sistemanıń energiyasınıń turaqlı bolıp qalıwın talap etedi.
Eger sistemanıń eki halın 1- hám 2-hallar dep belgilesek birinshi baslama sistemanıń
1-haldan 2-ge yamasa 2-haldıń 1-halǵa ótiwi haqqında ayta almaydı. Ulıwma
alǵanda birinshi baslamanıń járdeminde izolyatsiyalanǵan sistemada
qanday da bir
protsesstiń bolatuǵınlıǵı yamasa bolmaytuǵınlıǵı haqqında hesh nárse aytıw
múmkin emes. Meyli adiabatalıq izolyatsiyalanǵan sistema bir biri menen
tásirlesetuǵın, biraq basqa deneler menen tásir etise almaytuǵın
eki deneden
turatuǵın bolsın. Bunday jaǵdayda usı eki dene arasındaǵı jıllılıq almasıwı
𝑄
1
= -
𝑄
2
shártine baǵınadı. Bir dene tárepinen alınǵan
𝑄
1
jıllılıǵı ekinshi dene tárepinen
berilgen -
𝑄
2
jıllılıǵına teń . Jıllılıqtıń qay baǵıtta ótetuǵınlıǵın termodinamikanıń
birinshi baslaması ayta almaydı. Jıllılıqtıń tómen qızdırılǵan deneden joqarı
qızdırılǵan denege ótiwi birinshi baslamaǵa qayshı kelmes edi. Temperaturanıń
sanlıq tárepi termodinamikanıń birinshi baslaması ushın jat másele bolıp tabıladı.
Sonlıqtan birinshi baslama temperaturanıń ratsional bolǵan shkalalarınıń birewine
de alıp kelmedi. Termodinamikanıń birinshi baslaması bolsa protsesslerdiń baǵıtı
tuwralı aytıwǵa múmkinshilik beredi. Biraq ekinshi baslamanıń áhmiyeti tek usınıń
menen juwmaqlanbaydı. Ekinshi baslama temperaturanıń sanlıq ólshemi
haqqındaǵı máseleniń sheshiliwine hám termometrlik dene menen termometrdiń
qurılısınan ǵárezsiz bolǵan ratsional temperaturalıq shkalanı payda etiwge alıp
keledi. Ekinshi baslama birinshi baslama menen birgelikte denelerdiń kóplegen
makroskopiyalıq parametrlerleri arasındaǵı dál sanlıq qatnaslardı ornatadı. Usınday
dál qatnaslardıń barlıǵı termodinamikalıq qatnaslar dep ataladı.
Termodinamikanıń ekinshi baslamasınıń tiykarın salıwshı
frantsuz injeneri
menen fizigi Sodi Karno bolıp tabıladı. Ol jıllılıqtıń jumısqa aylanıw shártlerin
izertledi. Biraq ol teplorod kózqarasında turǵanlıqtan termodinamikanıń
ekinshi
baslamasına dál anıqlama bere alǵan joq. Anıqlama beriw ХIХ ásirdiń ortalarında
nemis fizigi Rudolf Klauzius hám shotlandiya fizigi Vilyam Tomson (lord Kelvin)
tárepinen bir birinen ǵárezsiz túrde berildi. Olar termodinamikanıń ekinshi
baslamasın anıqlaytuǵın tiykarǵı postulattı qáliplestirdi hám bul postulattan baslı
nátiyjelerdi shıǵardı.
12
3-súwret. Kelvin formulirovkasındaǵı
termodinamikanıń ekinshi baslamasınıń sхema
túrindegi sáwleleniwi. Bul súwrette kórsetilgen
protsesstiń ámelge asıwı múmkin emes.
Termodinamikanıń ekinshi baslamasına V.Tomson (lord Kelvin) 1851-jılı anıqlama
túrinde berdi. (7) formulası paydalı tásir koeffitsientiniń 1 den artıq
bolmaytuǵınlıǵın kórsetedi. Biraq bul formula paydalı tásir koeffitsientiniń 1 teń
bolıwınıń múmkinligin baykarlamaydı. Eger dQ
(-)
= 0 bolsa p.t.k. 1 ge teń bolıwı
kerek. Bul jaǵdayda mashinaǵa kelip túsken jıllılıq tolıǵı menen jumısqa aylanıwı
shárt. Kelvin printsipi dep kelesi tastıyıqlawǵa aytamız:
Bir jıllılıq rezervuarı menen jıllılıq almasıw arqalı jumıs atqaratuǵın tsikllıq protsess
múmkin emes. Bazı bir muǵdardaǵı jıllılıqtıń jumısqa aylanıwı
belgili bir
muǵdardaǵı jıllılıqtıń qızdırǵıshtan salqınlatqıshqa beriliwi menen ámelge asadı.
Jáne bir anıqlama Klauzius tárepinen 1850-jılı berilip, tómendegiden turadı:
Birden bir nátiyjesi tómen qızdırılǵan deneden joqarı qızdırılǵan denege jıllılıq
beriw bolıp tabılatuǵın tsikllıq protsesstiń júzege keliwi múmkin emes.
Bul anıqlamada termodinamikanıń ekinshi baslamasınıń durıslıǵı anıq kórinedi.
Salqın deneden ózinen ózi jıllılıq bólinip shıǵıp usı jıllılıqtıń temperaturası joqarı
bolǵan denege beriliwi múmkin emes.
4-súwret. Termodinamikanıń ekinshi baslamasınıń Klauzius
boyınsha sáwleleniwi. Bul súwrette sáwlelengen protsesstiń
ámelge asıwı múmkin emes.
13
5-súwret. Termodinamikanıń
birinshi
baslamasına Kelvin hám Klauzius tárepinen berilgen
anıqlamalardıń ekvivaletliligin dállillewge
qollanılatuǵın súwret.
Eki anıqlama da ekvivalent bolıp tabıladı. Hátte Kelvinniń óz
formulirovkasın Klauzius formulirovkasınan tek forması jaǵınan parqlanatıǵının
atap ótti.
Dostları ilə paylaş: