Texnogen risk va texnik tzimlar ishonchliligi

1.2.Tavakkal nazariyasining asosiy qoidalari
1990- yil sentabrda Kyoln shahrida faoliyat xavfsizligi bo’yicha Birinchi butun jahon kongressi ilmiy fan sifatida "Hayot xavfsizlikda" shiori ostida bo’lib o’tdi. Bu anjumanda dunyoning turli joylaridan kelgan olim va mutaxassislar o’zlarining ma'ruza va xabarlarida doimo "tavakkal" tushunchasiga tayanishlarini ta'kidladilar. Xavfsizlik bo’yicha bu tushuncha bizning texnik adabiyotlarimizda hali e'tirof qilinmagan va tarqalmagan edi.
Tavakkal haqila B.Marshall quyidagi ta'rifni beradi, ya’ni u ta'kidlaydiki, tavakkal - xavflarni amalga oshirish chastotasidir.
Umumiy qilib aytganda, tavakkal - xavflarni son jihatidan baholashdir. Sonli baholash- u yoki bu ko’ngilsiz oqibatlar sonining ma’lum davr ichida bo’lishi mumkin bo’lgan soniga nisbatidir. Tavakkalni aniqlash mobaynida oqibatning sinflni ko’rsatish muhimdir, ya'ni nimaning tavakkali? degan savolga javob berishi kerak.
Rasmiy ravishda tavakkal - bu tez-tez takrorlanishdir; Sunday olganda ular orasida ancha farq bordir. Tavakkal muammolarining boshqa jihatilarini o’rganishdan oldin quyidagi misollarni keltiramiz:
1- misol. Bir yilda MDH ishlab chiqarishida boMadigan ins0n oMimining tavakkalini aniqlasak, agar har yili 14000 odam o’lsa, o’rtacha ishlaydiganlarning soni 1.38 million bo’lsa, ishlab chiqarishda bo’ladigan inson o’limining tavakkali - 100000 ga teng bo’ladi.
2 - misol. Har yili MDH mamlakatlarida tabiiy bo’lmagan o’limdan tashqari har xil xavflar oqibatida 500 ming kishi o’lsa, MDH aholisi 300 million bo’lsa, xavflar natijasida bo’ladigan aholining o’lish tavakkali 17000 ga teng bo’ ladi.
Tavakkal ijtimoiy va individual (yakka) turlarga bo’linadi.
Individual tavakkal - alohida shaxs uchun ma'lum turdagi xavfni xarakterlaydi. Ijtimoiy tavakkal - bu bir guruh odamlar uchun bo’lgan tavakkal.
Tavakkal va xavflarni jamoatchilik tomonidan qabul qilish subyektivdir. Ko’p sonli bir vaqtdagi yo’qotishlarga olib keluvchi yagona voqealarni insonlar birdaniga sezadi va qabul qiladi. Shu vaqtda xususiy voqea natijasida bir yoki katta bo’lmagan guruh odamlarning halok bo’lish shov-shuvi halokatlarga olib kelmaydi.
Ishlab chiqarishda bir kunda 40-50 odam o’lsa, mamlakat bo’yicha har xil xavflardan 1000 odam hayotdan ko’z yumadi. Ammo bu ma'lumotlar bitta avariya yoki janjaldan 5-10 kishining o’lishiga qaraganda uncha tafsilotli ko’rinmaydi. Bularni ma'lum bo’lgan tavakkal muammolarini qurganda albatta e'tiborga olish muhimdir.
Tavakkalni baholashda subyektiv kamchilikdan voqif bo’lgan usullar va uslubiyatlarni izlash muhimligini ta'kidlaydi.
Mutaxassislarning fikricha xavflarni baholashda tavakkalni qo’llash trofitop ko’rsatkichlami ishlatishga qaraganda ustunligini ko’rsatadi. Quyidagi 29-jadvalda misol tariqasida ikkita individual tavakkalni tavsiflovchi xorijiy ma'lumotlarni keltiramiz
Ko’pchilik mutaxassislar tavakkal bilan afzallikni taqqoslashda inson hayotining moliyaviy olchovini kiritishni taklif qiladilar.
AQSHda xorijiy olimlarning ilmiy tadqiqotlari bo’yicha inson hayoti 650 I mingdan 7 million dollar atrofida baholanadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, tavakkalni aniqlash muolajasi juda taxminiydir.
Tavakkalni aniqlashda 4 xil uslubiy yondashish bo’lish mumkin:

1. 
   Injenerlik - bu statisitka, chastotalar hisobi, xavfsizlikning ehtimoliy tahlili va xavf daraxtlarini qurishga asoslanadi.
   
2. 
   Modelli - alohida odamga, ijtimoiy va kasbiy guruhlarga zararli omillarning ta’sir qilish modelini qurishga asoslanadi.
   

Bu ikkita usul (metod) hisoblarga asoslanadi, nayinki hamma vaqt ham ma'lumotlaryetarli bo’lmaydi.

1. 
   Tekshirishga asoslangan- (ekspert), bunda har xil hodisalarning ehtimoli malakasi oshgan mutaxassisl (ekspert)larni so’rash bilan aniqlanadi.
   
2. 
   Ijtimoiy - aholini so’rashga asoslangan. Yuqorida qayd qilingan usullar tavakkalning har xil tomonlarini ochib beradi. Shuning uchun ularni kompleks holda qo’ llash zarurdir.
   

Ko’rsatishicha bunday konsepsiya texnosfera qonuniariga mos kelmaydi. Mutlaq xavfsizlikni talab qilish insonlar uchun o’zining insonparvarligidan sotib olingan fojiaga aylanishi mumkin, Shuning uchun ishlayotgan tizimlarda nolinchi darajadagi tavakkalni ta'minlash mumkin emas.
Hozirgi dunyo mutlaq xavfsizlik konsepsiyasidan yuz o’giradi va ma'qul bolgan (ruxsat qilingan) tavakkalga keladi. Ma'qul bo’lgan tavakkalning mazmuni hozirgi vaqtda jamiyatga ma'qul bo’lgan xavfsizlikka intilishdir.
Ma'qul bolgan tavakkal o’zida texnikaviy, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jihatlarni mujassamlashtiradi va xavfsizlik darajasi bilan ularni amalga oshirish imkoniyatlari o’rtasida ayrim bahslarni keltirib chiqaradi. Hammadan oldin shuni nazarda tutish kerakki, texnik tizimlarning xavfsizligini oshirishda iqtisodiy imkoniyatlar chegaralangandir.
Xavfsizlikni oshirish uchun juda ko’p mablag'lar sarf qilib, ijtimoiy sohaga katta zarar keltirish mumkin, masalan, tibbiy yordamni yomonlashtirish.
Texnik va ijtimoiy sohalar o’rtasidagi malum bir nisbatda jami tavakkal minimumga egadir. Shu kunda jamiyat tinchligini ta'minlash uchun, bu holatni tavakkalni tanlashda, albatta, e'tiborga olish muhimdir.
Ayrim davlatlarda, masalan Shotlandiyada ma'qul bolgan tavakkal qonuniy tartibda belgilangan. Bir yilda inson o’lishi yakka tavakkalining maksimal mumkin bo’lgan darajasi 106 ga teng hisoblanadi.
Agar biogeotsenoz turlari 5% zararlanadigan bo’lsa, ekotizim uchun maksimal ma'qul bo’lgan tavakkal hisoblanadi.
Ma'qul bo’lgan tavakkal konsepsiyasi hali bizning mamlakatimizda o’rganilmagan. Nainki ayrim mutaxassislar buni o’rganishni muammoga nisbatan noinsonparvarlik tarzda yondashish deb qarab, uni tanqid ostiga olmoqda. Haqiqatan 2-3 tartibli ma'qul bolgan tavakkallar «qattiq» faktlarga asoslanadi.
Binobarin,ma'qul bo’lgan tavakkalni o’rganish va uni fanga kiritish insonlarni himoya qilishda birdan-bir to’g'ri yol hisoblanadi.
Xavfsizlik darajasini qanday ko’taramiz? Bu xavfsizlik nazariyasi va tajribasining asosiy savolidir. Chamasi bu maqsadda mablaglarni 3 xil yo’nalishda taqsimlash lozim:
- xizmatchilarni tayyorlash;
Aprior tahlilda har bir yo’nalish bo’yicha mablaglar nisbatini aniqlash qiyin. Aniq ma'lumotlar va sharoitlarni qo’llagan holda maxsus tahlil zarurdir. Bunda xulosalar ancha kutilmagan bolishi mumkin.
Tavakkalga o’tish texnosfera xavfeizligini oshirishda prinsipial yangi ehtiyojlarni ochadi. Texnikaviy, tashkiliy, ma'muriy usullarga tavakkal bilan boshqarishning iqtisodiy usullari qo’shiladi. Bularga: sug'urta (straxovanie), zararga pul kompensatsiyasi, tavakkal uchun to’lovlar va boshqalar kiradi.
Tavakkal uchun qonuniy tartibda huquqlar (kvotalar) kiritishni mutaxassislar maqsadga muvofiq deb hisoblaydilar.
Tavakkalni hisoblashga asoslangan ma’lumotlar zarurdir.
Hozirgi kunda ma'lumotlarga bo’lgan chuqur talab dunyoning hamma yerida milliy va halqaro darajada tan olingan. Tavakkal bilan boshqarishda asosli puhta yaratilgan baza va bank ma'lumotlari korxona, region sharoitlarida amalga oshirilgan bo’lishi zarurdir.
Xulosa qilib aytganda, tavakkal bilan boshqarish asosida xarajat bilan tavakkalni kamaytirish hisobiga olingan foydalarni taqqoslash usuli yotadi. Xavflarni o’rganish tartibi quyidagi bosqichlarda olib boriladi: