Texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent

Elektron qurilmalar. 
Identifikatsiya va autentifikatsiya 
vositalarining 2-turiga, tarkibida subyekt xususida qandaydir noyob 
axborot mavjud elektron qurilmalar taalluqli. Bunday qurilmalar 
foydalanuvchilar bilan birga bo‘lishi lozim. 4.1-rasmda maxsus 

---

92 
maqsadli smartkarta va uni o‘quvchi qurilma (smartkarta o‘quvchi 
qurilma) aks ettirilgan. 
4.1-rasm. Smartkarta va smartkarta o‘quvchi (ACR39U) qurilma 
 
Elektron qurilmalarni quyidagicha tasniflash mumkin: 
-
amalga oshirilishi bo‘yicha passiv (faqat xotirali) va aktiv 
(mikroprosessorli) elektron qurilmalar farqlanadi; 
-
o‘qish qurilmalarining mavjudligi bo‘yicha alohida o‘qish 
qurilmasili (reader), kalit bilan integrallangan o‘qish qurilmasili 
(masalan USB- portga ulanadi) va kompyuterning kiritish qurilmasidan 
va asosiy xotirasidan foydalanuvchi elektron qurilmalar farqlanadi; 
-
funksional belgilanishi bo‘yicha statik, sinxron dinamik va 
asinxron dinamik elektron qurilmalar farqlanadi. 
Statik qurilmalar
doimiy noyob axborotni saqlashni ta’minlaydi va 
subyektni autentifikatsiyalash yoki identifikatsiyalash uchun ishlatiladi. 
Oddiygina statik qurilmalarga disketa, xotira kartasi, magnit tasmali, 
qog‘oz karta, tarkibida identifikator, parol, sertifikat va h. bo‘lgan ATM-
karta misol bo‘la oladi. 
Zamonaviy statik qurilmalarga quyidagilar taalluqli: 
– smart kartalar – mikroprosessor o‘rnatilgan kredit karta 
o‘lchamidagi karta; 
– USB kalitlar – kompyuterning USB-portiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
ulanuvchi qurilma bo‘lib, tarkibida mikroprosessor o‘rnatilgan kalit va 
o‘qish qurilmasi mavjud; 
– iButton elektron tabletkalari. Ba’zida, Touch Memory deb ham 
ataladi; 
– kontaktsiz radiochastota identifikatorlari – RFID–radiometkalar. 

---

93 
Sinxron dinamik qurilmalar
vaqtning o‘zgarmas oralig‘ida parol 
generatsiyalaydi. Serverdagi va tokendagi tizim vaqtlari sinxronlanishi 
lozim. 
Asinxron dinamik qurilmalar
qandaydir hodisa (masalan, 
serverdagi va tokendagi tugmalar bosilganida) sodir bo‘lganida 
navbatdagi parolni generatsiyalaydi. Sinxron va asinxron qurilmalar 
generatsiyalovchi parol identifikatsiyani, kiritiluvchi PIN-kod yoki parol 
esa autentifikatsiyani ta’minlashi mumkin. Undan tashqari, bunday 
tizimlar, foydalanuvchi ismidan foydalanib, ikki omilli autentifikatsiyani 
tashkil etishi mumkin.
So‘rov-javobli kurilmalar
autentifikatsiyaning nomdosh 
mexanizmini amalga oshiradi. Mijoz (kalit) so‘rovni boshlaydi, 
autentifikatsiya vazifasini bajaruvchi server javob sifatida qandaydir 
psevdotasodifiy kodni yoki iborani generatsiyalaydi va kalitga uzatadi. 
Olingan ma’lumotlar asosida elektron qurilma o‘rnatilgan algoritm 
bo‘yicha javobni hisoblaydi va serverga qayta jo‘natadi. Server kalitda 
amalga oshirilgan algoritmni biladi va mijozdan kelgan javobning 
to‘g‘riligini tekshiruvchi autentifikatsiya amalini bajaradi. 
Elektron qurilmalar qator kamchiliklarga ega: 
-
qurilmani bilmasdan sindirish mumkin, qurilma energiya 
iste’mol qilsa uning energiya ta’minoti holatini kuzatish lozim; 
-
qurilma o‘g‘irlanishi, yo‘qotilishi, olib qo‘yilishi yoki kimdir 
undan foydalanishi holati tug‘ilishi mumkin; 
-
oddiy qurilmalar klonlashtirilishi mumkin; 
-
USB-tokenlardan tashqari, aksariyat qurilmalar qo‘shimcha 
o‘qish qurilmalarining mavjudligi talab etiladi. 
Biletlar. 
Identifikatsiya va autentifikatsiyani nafaqat elektron 
qurilmalar, balki mustaqil noyob ma’lumotlarning kriptografik nabori 
yordamida tasavvur etish mumkin. Tarmoqda autentifikatsiya jarayonida 
ishtirokchilarga taqdim etiladigan seans biletlari yoki mandatlar keng 
tarqalgan. Biletlardan foydalanib autentifikatsiya mexanizmini amalga 
oshiruvchi tizimlarga Kerberos misol bo‘la oladi. 
Tarmoq autentifikatsiyasini markazlashtirilmagan (har bir 
stansiyada) yoki markazlashtirilgan tarzda amalga oshirish mumkin. 
Markazlashtirilgan tarzda amalga oshirishda autentifikatsiyaning 
ajratilgan serveridan foydalaniladi. Markazlashtirilgan 
autentifikatsiyaning mashhur serveri – Kerberos. Uning asosiy 
xususiyatlari quyidagilar: 

---

94 
-
barqaror autentifikatsiyani amalga oshirishda seans biletlaridan 
foydalaniladi. Bilet tarkibida shifrlangan yashirin kalit, so‘rov 
xarakteristikasi, almashishning vaqtiy oralig‘i va h. mavjud; 
-
autentifikatsiya axborotini yashirish uchun simmetrik 
algoritmdan foydalaniladi; 
-
tarmoq komponentlari orasida aloqani o‘rnatishdan oldin ikkita 
stansiyaning (mijoz va server) o‘zaro autentifikatsiya mexanizmlari 
ishlatiladi; 
-
tizimda yagona kirish texnologiyasi amalga oshiriladi. Bunda 
sessiya doirasida turli tarmoq so‘rovlarini bajarishda avtorizatsiyalangan 
foydalanuvchining foydalanuvchi parolini qaytadan kiritishiga hojat 
qolmaydi; 
-
har bir stansiya Kerberos serverida saqlanuvchi uzoq muddatli 
maxfiy kalitga ega. 
Kerberos serveri ishtirokidagi mijoz va server orasidagi dastlabki 
autentifikatsiya algoritmi quyidagi ko‘rinishga ega: 
-
mijoz Kerberos serveriga, tarkibida mijoz identifikatori va 
so‘raluvchi server servisi bo‘lgan so‘rovni jo‘natadi;
-
Kerberos, serverning maxfiy kaliti bilan shifrlangan 
shakllantirilgan biletni va mijozning maxfiy kaliti bilan shifrlangan 
biletdagi axborot qismi nusxasini mijozga qaytarib jo‘natadi; 
-
mijoz biletdagi axborotning ikkinchi qismini rasshifrovkalab, 
uni bilet bilan birga serverga jo‘natadi; 
-
server biletni rasshifrovkalab, uning tarkibini mijoz jo‘natgan 
axborot bilan taqqoslaydi. Mos kelishi mijoz va serverning o‘zaro 
muloqotning vakolatli abonentlari ekanligini tasdiqlaydi. 
Odatda biletni shifrlash DES, 3DES, AES (Kerberos v5) simmetrik 
algoritmlari bo‘yicha bajariladi. 
Kerberos tizimining asosiy kamchiligini aksariyat 
markazlashtirilgan tizimlar kamchiliklari bilan, xususan, kalitlarni 
taqsimlash markazida (Key Destribution Center, KDCda) maxfiy 
kalitlarning markazlashgan holda saqlanishi bilan bog‘lashadi.
Ta’kidlash lozimki, autentifikatsiya protokollarida asimmetrik 
shifrlash va elektron raqamli imzodan ham foydalanish mumkin.