Texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent

Parol tizimlari. 
Maxfiy identifikatorlarga-parollarga (password) 
asoslangan tizimlar autentifikatsiyaning an’anaviy vositalari hisoblanadi. 
Afsuski, parol tizimlari, obyektiv va subyektiv sabablarga ko‘ra, zaif.
Birinchidan, parol tizimlari tizim buzg‘unchilarining jiddiy e’tibori 
ostida. Buzg‘unchi parol himoyasini buzib, tizim nuqtai nazaridan, 
ruxsatga ega foydalanuvchiga aylanishi mumkin. Masalan, axborot
xavfsizligi sohasidagi 80%dan ortiq insidentlar parol himoyasini buzish 
bilan bog‘liq. Aksariyat kompyuter hujumlari aynan ma’mur parolini 
qo‘lga kiritishni ko‘zda tutadi. Ta’kidlash lozimki, ko‘pgina 
autentifikatsiya tizimlarining zaifligi ularning noto‘g‘ri amalga 

---

90 
oshirilishi bilan bog‘liq. Masalan, ba’zi tizimlarda parol ochiq holda 
uzatiladi va saqlanadi (PAP protokoli, parol bo‘yicha 
autentifikatsiyalash protokoli yordamida). Parol axborotini shifrlash 
protokollari va vositalari esa yetarlicha kriptobardoshlikka ega emas.
Ikkinchidan, parollarni ko‘pincha oddiygina aniqlash mumkin. Gap 
shundaki, parol tizim yordamida (tasodifiy sonlar datchiklari yordamida) 
generatsiyalash mumkin va, demak, uni esda saqlash qiyin. Bu holda, 
foydlanuvchilar bunday psevdotasodifiy parollarni ko‘pincha qog‘oz 
parchasiga, kompyuterning tashqi qurilmasiga, “Ish stolidagi” fayllarga, 
uyali telefonlarning “xotirasiga” va h. yozishadi. Bu esa buzg‘unchilar 
uchun yoqimli holat.
Boshqa tomondan, oson esda saqlanuvchi parol, odatda, oddiy va 
foydalanuvchining shaxsiy hayoti va yaqinlari bilan assosatsiyalangan 
bo‘ladi. Demak, parol osongina topilishi mumkin.
Parol himoyasining bardoshligini qanday oshirish mumkin? Bir 
necha usullar mavjud: 
- doimiy (static) parollar o‘rniga bir martali parollardan 
foydalanish; 
- parol va qayd yozuvlari himoyasi siyosatini kuchaytirish.
Ta’siri yo‘qolgan parollardan foydalanish xavfini istisno qilish 
maqsadida dinamik tarzda o‘zgaruvchi (dinamic) parollardan 
foydalaniladi. Dinamik parollar vaqtning qandaydir oralig‘idan so‘ng 
yangi parolning generatsiyalanishini va ishlatilishini ta’minlaydi. 
Masalan, parollarni generatsiyalash funksiyasida parametrlarning biri 
sifatida kun ko‘zda tutilgan bo‘lsa, ravshanki, har kuni parol 
yangilanadi. Amalda, dinamik tarzda o‘zgaruvchi parollar sifatida 
subyekt ishining bitta seansida qo‘llaniluvchi bir martali (one-time, 
single -use) parollar keng tarqalgan.
Dinamik tarzda o‘zgaruvchi parollarga asoslangan autentifikatsiya 
tizimlarida mijoz va server parollarni generatsiyalashning bir xil 
algoritmidan foydalanishadi. Bir martali parol ta’sirining vaqt oralig‘ini 
nazoratlash uchun tizim vaqti serverda va mijozda “sinxronlanishi” 
lozim. Parolni nazoratlashda tizim vaqti ishlatilmay, hodisaning 
boshlanishi tamoyili ishlatilsa, bunday tizimlar “asinxron tizimlar” deb 
ataladi.
Parolli himoyalash xavfsizligi siyosatini kuchaytirish parolni 
tanlashda uning oshkor bo‘lishini qiyinlashtiruvchi talablarga hamda 
parolni saqlash va tarmoq orqali uzatish talablariga rioya qilish ko‘zda 
tutiladi, masalan:

---

91 
– parol tarkibida ko‘p uchraydigan ismlar, so‘zlar, qisqartirishlar, 
kunlar, telefon nomerlari bo‘lmasligi, autentifikator bilan bir xil 
bo‘lmasligi va h. lozim; 
– parol tarkibida bosh harflar, raqamlar, tinish belgilari va maxsus 
simvollar (-@#;%^&*) bo‘lishi lozim; 
– paroldagi simvollar soni 8 dan kam bo‘lmasligi va parolni 90 
kundan so‘ng almashtirish lozim; 
– hisob yozuvidan foydalanishga cheklashlar (kun, sutka vaqti, 
ulanish manzili, ulanish soni bo‘yicha) o‘rnatililishi lozim; 
– parolni muvaffaqiyatsiz kiritish va urinish sonini cheklash - 3 
dan 5 gacha; 
– parol axborotini saqlash va tarmoq bo‘yicha uzatishning 
kriptohimoya rejimlari o‘rnatilishi lozim. 
Parol himoyasini kuchaytirishning o‘ziga hos variantlari – parol 
iboralaridan (pass phrase) va kognitiv (cognitive - anglab bo‘ladigan) 
parollardan foydalanish. Uzun, ammo xotirlash uchun oson parol iborasi 
parolning oshkor qilinishini qiyinlashtiradi. Kognitiv parol odatda, 
tasodifiy tanlangan, ammo maxfiy ravishda oldindan aniqlangan 
savollarga javoblar qismto‘plamidan iborat.
Avtomatlashtirilgan tizimlarda parollar bardoshligini baholashda 
matematik ko‘rsatkichlar ishlatilishi mumkin. Klod Shennon tomonidan 
taklif etilgan axborot entropiyasi keng tarqalgan ko‘rsatkich sifatida 
ishlatiladi: 
𝐻
=
𝑛 ∗
log
2
|
𝐴
|
, 
 
Bu yerda, 
|
𝐴
|
- A alfavitning quvvati (bo‘lishi mumkin bo‘lgan 
simvollar soni), 
𝑛
esa paroldagi simvollar soni. 
Entropiya qanchalik katta bo‘lsa, parolning tasodifiy tarzda oshkor 
qilinishi shunchalik qiyinlashadi. Agar parol parollarni tanlash lug‘atida 
bo‘lsa, uning entropiyasi nulga teng deb hisoblash qabul qilingan. 
Xulosa sifatida ta’kidlash lozimki, parol himoyasini 
kuchaytirishning radikal usuli - noyob elektron qurilmadan qo‘shimcha 
tarzda foydalanib, ikki omilli autentifikatsiyaga o‘tish.