The economy of enterprise

Mehnat qurollari(asosiy fondlar)dan foydalanish samaradorligi mahsulotning fond sig’imi va fond qaytimi ko’rsatkichlari yordamida aniqlanadi. Bunda fond qaytimi korxona asosiy fondlarining bir birligiga to’g’ri keluvchi ishlab chiqarilgan mahsulotni anglatsa, fond sig’imi esa fond qaytimiga teskari kattalik bo’lib, yangi asosiy fondlarni tashkil qilish uchun zarur bo’lgan kapital qo’yilmalarni aniqlash vazifasini bajaradi.
Fond qaytimi (f_o) va fond sig’imini (f_e) aniqlash formulasi quyidagicha:


fo  ^Q

Ф

Bu erda:
Q - mahsulot hajmi, qiymat pul ko’rinishida; F – asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymati.
fe  ^Ф

Q

Fond qaytimi qanchalik yuqori va fond sig’imi qanchalik past bo’lsa, ishlab chiqarish va mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi va aksincha. Mashina va uskunalardan unumli foydalanish, ishlab chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish hamda xodimlar malakasini oshirish, fond qaytimini ko’paytirishning muhim zahirasi hisoblanadi.
Mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi, mahsulotlarning material sig’imi yordamida sarflangan xom ashyo, material, yoqilg’i, energiya va mehnat predmetlarining umumiy qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati orqali aniqlanadi. Uning formulasi quyidagicha:
m  ^M

Q

Bu erda:
m - mahsulotlarning material sig’imi;
M - mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan moddiy xarajatlarning umumiy miqdori pul ko’rinishida;
Q - ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, qiymat ko’rinishida.
Mahsulotning material sig’imi qanchalik past bo’lsa, ishlab chiqarish samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi. Biroq mahsulot material sig’imini kamaytirish, uning sifatini pasaytirish yoki texnologiya norma va qoidalarini buzish hisobiga amalga oshirilmasligi lozim. Material sig’imining bu tarzda kamaytirilishi iqtisodiy jinoyat hisoblanadi va qonunga asosan jazoga tortiladi.
Bozor sharoitlarida korxona xo’jalik faoliyati samaradorligining umumlashtiruvchi yoki mezon ko’rsatkichi sifatida rentabellik yoki kapitalning daromadliligini qabul qilish mumkin. Bu ko’rsatkich quyidagi formula asosida hisoblanadi:
R  ^П *100
А
Bu erda:
R - rentabellik, xo’jalik faoliyatining natijasini foyda shaklida ko’rsatadi va foizlarda o’lchanadi;
P - korxonaning balans foydasi;
A - avanslangan kapital(asosiy va aylanma).
Nisbatning kattalashishi mehnat, moliya, texnologiya va moddiy resurslaridan unumliroq foydalanishni anglatadi. Chunki aynan ular ishlab chiqarish hajmi va xarajatlari, mahsulot bahosiga ta’sir o’tkazadi. Xo’jalik faoliyati minimal xarajatlar
bilan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan joylarda samaraliroq bo’ladi.
Korxona rentabelligini aniqlashda ba’zida korxona olgan umumiy foyda emas, balki mahsulot tannarxini pasaytirish hisobiga olinuvchi foyda ulushidan foydalaniladi. Bunday yondashuv korxonani ishlab chiqarish mahsuldorligini oshirish, ishlab chiqarish quvvatlaridan tejamkorlik bilan ratsional tarzda foydalanish, natijada esa mahsulot ishlab chiqarishga sarflanuvchi barcha xarajatlarni kamaytirishga yo’naltirilgan chora-tadbirlar sari chorlaydi. Yuqorida keltirilgan xo’jalik samaradorligini baholash usullari va ko’rsatkichlaridan tashqari bugungi kunda amaliyotda O’zbekiston Respublikasi Davlat Mulk Qo’mitasi tomonidan ishlab chiqilgan korxonalarning iqtisodiy nochorlik belgilarini aniqlash uchun mezonlar tizimi ham qo’llaniladi. Ularning qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  to’lov qobiliyati koeffitsienti (K_pl);
  
• 
  xususiy va qarzga olingan mablag’lar nisbati koeffitsienti (K_ss);
  
• 
  moliyaviy mustaqillik koeffitsienti (K_fn);
  
• 
  xususiy aylanma mablag’lar bilan ta’minlanganlik koeffitsienti (K_os);
  

Bu ko’rsatkichlar bir qarashda mahsulot ishlab chiqarish sohasiga, demak, ishlab chiqarish samaradorligiga aloqasi yo’qday tuyuladi. Aslida esa aynan ular orqali korxonaning samarali faoliyatini anglatuvchi iqtisodiy va moliyaviy barqarorlik aks ettiriladi. Bundan tashqari, mahsulotning material sig’imi, fond qaytimi, mehnat unumdorligi va rentabellik ko’rsatkichlari, ishlab chiqarishni rejalashtirish va tahlil qilishda qo’llansa, mezonlar tizimi yordamida esa korxonalar o’zlarining faoliyat yuritish qobiliyatini ko’rsatadi hamda turli xil muammoli vaziyatlarda xo’jalik sudlarida o’z manfaatlarini himoya qiladi.