Tibbi sığorta

Sosial tibbi sığorta. Səhiyyə xidmətlərinə çıxışın sosial tibbi sığorta vasitəsilə təmin edilməsi praktikası ilk dəfə XIX əsrdə Almaniyada tətbiq edilib. İlkin variantda sığortalama prosesinə dövlətin hər hansı müdaxiləsi olmayıb. Sənayeləşmənin inkişafı nəticəsində iri şirkətlərin yaranması ilə belə şirkətlərin işçiləri tərəfindən yaradılmış səhiyyə fondları şirkət sahibləri tərəfindən yaradılmış səhiyyə fondları şirkət sahibləri tərəfindən dəstəklənməyə başlandı. Burada məqsəd işçilərin daha keyfiyyətli tibbi xidmətlərə çıxışını təmin etmək idi. Bunun nəticəsində bir neçə və ya bütün işçilərin sağlamlıqlarının sığortalanmasını nəzərdə tutan model ortaya çıxdı. Sonralar bu model çoxlu dəyişikliklərə məruz qalsa da onun mahiyyəti dəyişməz qalıb.

Sosial sığorta haqları əhalinin hamısı və ya bir hissəsi üçün məcburi xarakter daşıyır. Sosial tibbi sığorta haqları riskin həcmindən asılı deyil, əmək haqqından yığılır. Sosial tibbi sığorta haqları digər növ məcburi vergi və ya yığımlardan fərqlənir. Tibbi sığorta ödənişləri adətən hökümət orqanları tərəfindən deyil, müəyyən mənada müstəqil rəsmi(təyin edilmiş) qurumlar tərəfindən toplanır. Sığorta haqları adətən gəlirin ümumi məbləğinin müəyyən faizi (hissəsi) kimi hesablanır. Macarıstan, Slovakiya, Xorvatiya və Estoniyada sığorta vəsaitləri vahid milli tibbi sığorta fonduna, Belçikada isə vahid sosial sığorta fonduna toplanır.

Nəzəri cəhətdən ödənişlərin dərəcləri gəlirlərdən asılı olaraq fərqlənə bilər, ancaq təcrübədə buna az rast gəlinir. Tibbi sığorta ödənişlərinin dərəcələri ölkələr üzrə, hətta ölkə daxilində şirkətlər üzrə fərqlənir. Bir sıra ölkələrdə(məsələn,Niderland) vahid dərəcə təyin edildiyi halda, digər ölkələrdə (Almaniya) fondlardan asılı olaraq dəyişir. Ancaq dərəcələr hökümət(məsələn, Fransa və Niderland), sığorta fondları assosiasiyaları (Lüksemburq) və ayrı-ayrı fondlar tərəfindən müəyyənləşdirilə bilər. Gəlirlərin yuxarı və aşağı hüdudları da müəyyənləşdirilə bilər. Bu halda həmin hüduddan yuxarı və aşağı məbləğlərdən yığım olmur( Avstriya, Almaniya, Lüksemburq). Tibbi sığorta ödənişlərinin bir hissəsi adətən işəgötürən, digər hissəsi isə muzdlu işçi tərəfindən həyata keçirilir. Müxtəlif ölkələrdə işəgötürən və işçinin payı arasında əhəmiyyətli dərəcədə fərq var.

Sosial tibbi sığorta yığımları ilə ayrı-ayrı fondlar (Almaniya), fondlar assosiasiyası (Lüksemburq), mərkəzi fondlar (Niderland), yerli filiallar (Fransa) məşğul ola bilər. Bir sıra ölkələrdə vahid milli fond, digərlərində bir neçə fond fəaliyyət göstərir. Ölkənin bir qismində fondlara üzvlük iş və (və ya) yaşayış yerinə (Avstriya) əsasən maliyyələşdirilir, digərlərində vətəndaşlar fondlar arsında azad seçim hüququna (Belçika,Çexiya, Almaniya, Niderland) malikdir.

Fondlar arasında rəqabət mübarizəsi adətən vəsaitlərin ümumiləşdirilərək (mərkəzləşdirilərək) bölüşdürülməsi (Niderland) və ya vəsaitin fondlar arasında yenidən bölüşdürülməsi (Almaniya) yolu ilə risklərin birləşdirilməsi və bölüşdürülməsini təmin edəm mexanizmlərin yaradılmasına gətirib çıxarıb.

Sosial tibbi sığorta sistemində iştirak hüququ bir qayda olaraq üzvlük haqqının satausuna əsaslanır. Ancaq səhiyyə xərclərinin ümumi örtülməsini nəzərdə tutan ölkələrdə (Fransa və Şərqi Avropanın bir çox ölkələrində ) tibbi sığorta sistemində iştirak hüququ həmin ölkədə yaşama faktına və ya vətəndaşlığa əsaslanır. İşləməyənlərin və maddi cəhətdən asılı şəxslərin sığorta ödənişi onların işləyən valideynləri, həyat yoldaşları və ya himayəçiləri tərəfindən həyata keçirilir. İşləməyənlərə görə ödənişlər dövlət və ya yerli hökümət, habelə pensiya fondları və işsizlik üzrə sığorta fondları tərəfindən edilə bilər.

Məcburi sosial tibbi sığorta ilə əhatə olunmayan vətəndaşlar üçün bir sıra ölkələrdə (Məsələn, Almaniya) könüllü üzvlük imkanları nəzərdə tutulub. Sosial tibbi sığorta sistemində iştirak hüququ olmayan şəxslər üçün səhiyyə xərclərinin örtülməsinin digər mexanizmləri mövcuddur (məslən, vergi daxilolmalarından maliyyələşmənin paralel sistemləri, sosial yardım, könüllü tibbi sığorta və s.).

Ümumilikdə isə sosial tibbi sığorta sistemi aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunur:

* Sosial tibbi sığorta əhalinin hər bir sosial qurupları və ya əksəriyyəti üçün məcburidir. Sosial sığortanın əvvəlki variantı ilk növbədə iri şirkətlərin işçilərinin sığortasını əhatə edirdi. Zaman keçdikcə bu sistemə kiçik firmalar, fermerlər və hətta muzdlu işləməyən işçilər (özü üçün işləyənlər) də qoşulmağa başladı. Hərdən yüksək gəlirli şəxslər sistemdən çıxarılır( Niderlandda olduğu kimi). Hərdən də onlara sosial tibbi sığortanı özəl tibbi sığortaya dəyişməyə icazə verilir (Almaniyada olduğu kimi).

* Əhaliyə seçim imkanı yaradan müxtəlif fondlar fəaliyyət göstərir. Bir qrup ölkələrdə bir neçə tibbi sığorta fondunun fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq şərtlərin oxşarlığına görə onların arasında seçim imkanı yüksək deyil. İnsanlar bu və ya başqa fonda yaşayış və ya iş yeri əsas götürülərək təhkim edilir. Başqa bir qrup ölkələrdə isə fondlar arasında seçim imkanı yüksəkdir və bu rəqabət mühitini yaradır. Lakin bu da əhalinin səhiyyəyə bərabər çıxışının təmin edilməsində çətinliklər yaradır.

Beynəlxalq praktikada səhiyyə fondları 4 növə ayrılır:

-bütün ölkə əhalisi üçün vahid fond;

-ölkənin hər hansı bölgəsində yaşayan əhaliyə xidmət göstərən fondlar;

-eyni ərazidə fəaliyyət göstərən, ancaq bir-biriləri ilə rəqabət aparmayan fondlar;

-rəqabət prinsipinə əsasən fəaliyyət göstərən fondlar.

Ancaq bu siyası və hüquqi baxımdan çətindir. Fondların çoxluğu (aralarında rəqabətin olub-olmamasından asılı olmayaraq) risklərin bölünməsi üçün əlavə tədbirlər tələb edir: az xərcli və yüksək gəlirli insanların birləşdiyi fondlar yüksək xərcli və aşağı gəlirli insanları birləşdirən fondların subsidiyalaşdırmasına təminat verməlidir.

*Hökümətin ( və ya hər hansı xüsusi fondun) işləməyənlərə görə ödədiyi üzvlük haqları adətən səhiyyə fondları vasitəsilə həyata keçirilir. Sosial tibbi sığortanın istənilən sistemində əhalinin bir hissəsi birbaşa üzvlük haqları ödəmək imkanında deyil və onlar daim hökümətin dəstəyinə ehtiyac duyur. Bu qrup əhali üçün maliyyələşmə sosial sığorta fondu vasitəsilə aparıldıqda bu hal risk pulunun ölçüsünü artıra bilər. Bu həm də xidmət keyfiyyətinin (eyni güzəşt paketinə malik olan bir və ya bir neçə fond olduqda) hamı üçün eyni olmasına zəmanət verə bilər. Nəticədə kasıbların aşağı keyfiyyətli tibbi yardım alması təhlüksəi azalır.

*Məsuliyyət işəgötürənlə işçilər arasında bölünür. Həm işəgötürənlər, həm də muzdlu işçilər tibbi sığorta ödənişləri həyata keçirməklə və fondların idarə edilməsində iştirak etməklə məsuliyyəti paylaşırlar.

Qərbi Avropa ölkələrinin səhiyyə sitemi uzun yol keçib və daim təkmilləşib. Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində dəyişiklik prosesi yaxın keçmişdən başlayıb. Bu ölkələrdə sosial tibbi sığortanın əsas cəlbedici xüsusiyyəti sığortaçının dövlətdən asılı olmamasıdır. Belə müstəqillik həm də ideoloji amillərlə bağlıdır. Çünki müəyyən dövr keçid ölkələrində baş verən iqtisadi tənəzzül əhalinin dövlətə inamını sarsıtdı.Digər tərəfdən həmin dövrdə əksmərkəzləşmə və özəlləşdirmənin vacibliyi önə çəkilirdi. Fondların idarə olunmasında, hesabatlılığında və nizamlanmasındakı çətinliklər ona gətirib çıxardı ki. sığorta fondları əvvəlcə müstəqil dövlət orqanları kimi təsis edilsə də, sonradan onların üzərində nəzarət yenidən səhiyyə və maliyyə nazirliyinə keçib. Bəzi ölkələrdə (Estoniya,Polşa) isə nisbətən ehtiyatlı yanaşma müşahidə edilib: bu ölkələrin sığorta fondları əməliyyat imkanları kifayət qədər inkişaf etdikdən sonra dövlətdən uzaqlaşıb müstəqil olubdur.

Sosial tibbi sığorta daha şəffaf xarakterə malikdir və bir qayda olaraq ictimaiyyət üçün əlçatandır. Nəzəri cəhətdən sosial tibbi sığortanın gəlirləri siyasi müdaxilədən etibarlı mühafizə olunur.

Sosial tibbi sığorta risklərin hesablanmasına əsaslanan sığorta ilə müqayisədə bir sıra üstünlüklərə malikdir:

-Sosial tibbi sığorta sistemi sığorta olunan hətta iş yerini dəyişdikdə belə ona asan çıxış imkanı yaradır;

-Bu sistemdə xərclərin örtülməsi daimi xarakter daşıyır, haqların ölçüsü isə fərdin riskindən asılı deyil.

Ancaq sosial tibbi sığortanın çatışmamazlıqları da mövcuddur. Belə ki. sosial tibbi sığorta fondu vəsaitinin bir hissəsini işəgötürən köçürməlidir. Bu isə əmək haqqı xərclərinin artımına gətirib çıxarır və bununla da müəssisənin rəqabət qabiliyyətini aşağı salır.

Mərkəzi və Şərqi Avropa və keçmiş SSRİ ölkələrindən makroiqtisadi vəziyyət səhiyyənin sosial tibbi sığorta yolu ilə maliyyələşdirilməsinə imkan vermir. Kölgə (qeyri-rəsmi) iqtisadiyyatının böyük həcmi, kənd təsərüüfatında məşğul olan işçi qüvvəsinin çoxluğu, işsizliyin yüksək səviyyəsi kimi amillər vəziyyəti bir qədər də dramatikləşdirir. Bu amillər sosial tibbi sığortamnın bazsını kiçildir.

Bi çox ölkələrdə vətəndaşların hərtərəfli pulsuz tibbi xidmət almaq hüququnun ölkə konstitusiyası ilə təsbit olunması kimi kommunist dönəmindən miras qalmış yanaşmalar hələ də saxlanılmaqdadır. Bu o deməkdir ki, vətəndaşın səhiyyə siteminin xidmətlərindən təmənnasız istifadə hüquqları onların bu sistemə hər hansı yatırım etməsini zəruri etmir. Qərbi Avropada situasiya fərqlidir. Burada hələ ötən əsrdə start götürmüş iqtisadi inkişafın sosial nəticəsi olaraq meydana çıxmış tibbi sığorta tez bir zamanda əhalinin daha geniş təbəqəsini əhatə etməyə başladı. Bu baxımdan Mərkəzi və Şərqi Avropanın bəzi ölkələrində və MDB dövlətlərində sosial tibbi sığorta sisteminə edilən yatırımların bu ölkələrdəki səhiyyə xərclərində payı çox aşağıdır. Bu nisbət yüksək həyat səviyyəsinə malik ölkələrdə (Macarıstan, Slovakiya, Sloveniya, Xorvatiya, Çexiya və Estoniya) yuxarıdır və bu səbəbdən də həmin ölkələrdə sosial tibbi sığorta səhiyyədə vəsaitlərin mobilləşdirilməsi üçün səmərəli üsul sayılır. Nisbətən aşağı həyat səviyyəsinə, zəif rəsmi məşğulluğa və qismən inkişaf etmiş inzibati sistemə malik ölkələrdə (Azərbaycan, Albaniya, Qazaxıstan, Rumıniya ) bu sistem səhiyyənin maliyyələşdirilməsində hələ də alternativ mənbə rolunda çıxış edə bilmir.

Bəzi sistemlərdə sosial tibbi sığortadan istifadə hüququ məşğulluğun və ya üzvlük haqqlarının səviyyəsindən asılıdır. Belə olan halda bu asılılığın təyini məşğul olmayan əhalinin, qocaların, o cümlədən maddi cəhətdən başqalarından asılı şəxslərin tibbi xidmətə çıxışını məhdudlaşdıra bilər. Sosial tibbi sığorta həm məşğul əhalisinin gəlir bazası aşağı və həm də işsizlik səviyyəsi yüksək olan ölkələrdə kifayət qədər geniş tətbiq imkanları qazana bilmir. Sosial tibbi sığorta əhalinin bütün işləyən təbəqələri üçün məcburi xarakter daşıdıqda, işəgötürənlər işçini tam olmayan əmək haqqı ödənişi ilə götürə və ya işəgötürmə funksiyasını gizli bölmədə çalışan subpodratçıya verə bilərlər. Belə hallar sosial tibbi sığorta sistemində fəaliyyət təcrübəsi az olan Mərkəzi və Şərqi Avropa və keçmiş SSRİ ölkələrində xarakterik olub. Belə ki, əlverişsiz tibbi sığorta dərəcələri ilə üzləşən işəgötürənlər sosial tibbi sığorta haqlarından yayınmaq üçün əmək haqqı xərclərini azaltmağa çalışırlar.

Könüllü tibbi sığorta. Avropada assosiasiyaların qarşılıqlı yardım şəraitində inkişafı və onların sonradan birləşmiş milli tibbi sığorta fondlarına çevrilməsi özəl tibbi sığortanın formalaşmasına uzunmüddətli dövrdə təsir göstərib. Bu zaman tibbi sığortanın populyarlıq qazanan formalarından biri də könüllü tibbi sığorta oldu. Könüllü tibbi sığorta fərdin özü və ya onun rəyi əsasında işəgötürən tərəfindən ödənilir. Könüllü tibbi sığorta bir çox hallarda dövlət və kvazidövlət orqanları, bəzi variantlarda isə kommersiya və ya qeyri-kommersiya özəl təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir. Əksər Avropa Birliyi ölkələrində könüllü tibbi sığorta yığımları səhiyyənin ümumi xərclərinin 10 faizindən aşağı olur. Bu göstəricidən kənarlaşmalara Fransada(12,2%) və Hollandiyada(17,7%) rast gəlmək olur. Digər ölkələrdə (Belçika, Böyük Britaniya, Yunanıstan, Danimarka, İspaniya, İtaliya, Lüksemburq, Portuqaliya, Finlanidya, İsveç) isə könüllü tibbi sığorta haqları cəmi səhiyyə xərclərinin 5 faizindən azdır.

Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində könüllü tibbi sığorta daha ciddi rola malikdir. Bununla yanaşı könüllü tibbi sığortanın rolu siyasi baxımdan, xüsusilə də sosial sığorta və dövlət tənzimlənməsi metodları baxımından vacibdir.

Könüllü tibbi sığortanın növləri aşağıdakılardır:

-əvəzləyici, tamamlayıcı və ya əlavə

-kommersiya və qeyri-kommersiya sığortaçıları

-xidmətin fərdin özü tərəfindən və ya onun işəgötürən tərəfindən alınması

-ərazi prinsipi və ya qrup prinsipi üzrə fərdi risklərin uçotu

Özəl tibbi sığorta fərdin yeganə sığorta ödənişi forması (əvəzləyici sığorta) ola, dövlət səhiyyə sistemindən kənar xidmətlər tam və ya qismən (tamamlayıcı sığorta) ödənilə, nəhayət, istehlakçının seçim imkanlarını genişləndirə və müalicəyə çıxışı (əlavə sığorta) sürtətləndirə bilər.

Təcrübə göstərir ki, bir sıra ölkələrdə vətəndaşların bu sahədəki seçim imkanları getdikcə genişlənməkdədir. Məsələn, Almaniyada aylıq gəliri 2275 avrodan çox olan şəxs sosial tibbi sığorta sxemindən çıxaraq könüllü tibbi sığorta sisteminə keçmək hüququna malikdir. Hollandiyada səhiyyə sistemi 3 səviyyədə fəaliyyət göstərir. Birinci səviyyəni xəstəxanalarda, qocalar evində, psixiatrik klinikalarda uzunmüddətli baha və sığortası olmayan müayinə hallarına görə bütün rezidentlər üçün nəzərdə tutulan fövqəladə hallar üçün universal sxem (AWBZ) təşkil edir. Bu sxem dövlət tibbi sığorta fondları və könüllü sığortaçılar tərəfindən maliyyələşdirilir. İkinci səviyyəni (ZFW adlanır) ildə 29300 avrodan az gəlirə malik 65 yaşına qədər işçilər, dövlət müavinəti hesabına yaşayan rezidentlər və muzdla işləməyən bəzi kateqoriyalı şəxslər üçün avtomatik sığorta ödənişləri təşkil edir. ZFW sxemi xəstəxanada birinci il üçün müalicəni. dərman xərclərini, fizioterapiya və stomotologiyanın bəzi növlərini, həkim xidmətlərini maliyyələşdirir. Üçüncü səviyyə əlavə və tamamlayıcı könüllü tibbi sığortadan ibarətdir. İspaniyada dövlət sektorunun işçiləri dövlət tibbi sığorta sistemindən (İNSALUD milli sosial təminat agentliyi tərəfindən idarə olunan) çıxaraq və dövlətin subsidiyalaşdırdığı tibbi sığorta (MUFACE) daxil ola bilər. Əhalinin 85 faizi (Səhiyyə Nazirliyinin-95 faizi) bu cür yerdəyişmə edir. Portuqaliyada 1990-cı ildə qəbul edilmiş qanuna əsasən vətəndaşlar dövlət sistemindən çıxa bilər. Araşdırmalar göstərir ki. belə seçimi ölkə əhalisinin ¼-i edir.

Sığorta pulları, bir qayda olaraq, konkret fərdin riskləri, bütün firma işçilərinin cəmi riskləri (qrup prinsipi) və ya müəyyən ərazinin bütün sakinləri (ərazi prinsipi) nəzərə alınmaqla hesablanır. Sığortaçılar arasında risklərin bərabərləşdirilməsi metodları az riskli şəxslərin seçilməsi təcrübəsinin (belə təcrübə qaymağın yığılması adlanır) qarşısının alınması üçün istifadə oluna bilər. Könüllü tibbi sığortanı genişləndirmək üçün vergi güzəştlərindən və ya vergi kreditindən (fərdin və ya təsərrüfatın vergi öhdəliklərinə tətbiq edilən güzəştlərdən ) yararlanmaq olar. Eyni zamanda vergi subsidiyası vergidən gələn xalis gəlirin azalmasına gətirib çıxarır və buna görə də xərc kimi mnəzərdən keçirilməlidir.

Özəl sığortaçıların tənzimlənməsinin digər metodları arasında açıq qəbul ( daha doğrusu, sığortaçılara bütün müraciətçilərə öz xidmətlərini təqdim etməsi tələbi), ömürlük ödənmə (sığortaçılara hər il uzadılan sığorta vəsiqələri ilə yox, ömürlük xidmət göstərmələri tələbi),standart xidmət paketinin təyin olunması (bütün sığorta vəsiqələrində müəyyən güzəşt minimumu və müavinətin əks olunması tələbi). Avropa Birliyinə üzv dövlətlərdə əvəzləyici tibbi sığorta istisna olmaqla, könüllü tibbi sığortada qiymətləri və güzəştləri tənzimləmək yasaq edilir. AB-yə üzv olmağa hazırlaşan ölkələrədə tövsiyyə olunur ki, könüllü tibbi sığorta sistemini tənzimlədikdə və ya islahat apardıqda bu vəziyyəti nəzərə alsınlar.

Özəl tibbi sığorta pullarının yığımı müstəqil özəl təşkilatlar-özəl kommersiya sığorta şirkəti (özəl tibbi sığorta bazarı mövcud olan ölkələrin əksəriyyətində ) və ya özəl qeyri-kommersiya sığorta şirkəti və fondları (Belçika, Böyük Britaniya, Almaniya, Danimarka, İrlandiya, İspaniya, İtaliya, Lüksemburq, Hollandiya, Finlandiya, Fransa və İsveçrə) tərəfindən həyata keçirilə bilər. Özəl tibbi sığorta dövlət tərəfindən qismən subsidiyalaşa (vergi güzəşti və ya azad olma) bilər(Avstriya, İrlandiya və Portuqaliya) . Almaniya və Hollandiyada özəl sığortaçıların vergilərdən azad olması təcrübəsi mövcuddur. Bu ölkələrdə bütün sosial təminat vergidən azad olunmasına baxmayaraq belə təcrübə sığorta vərəqələrinin alınmasına stimul yaratmır. Belçika, Böyük Britaniya, Danimarka, İspaniya, Finlandiya, Fransa və İsveçrədə özəl sığortaçılar vergidən azad deyillər.İstehlakçının şəxsi büdcəsindən ödənişlər (istifadəçilərdən yığım).Əksər ölkələrdə pasiyentlərdən tələb olunur ki, müalicələri üçün xərclərin bir hissəsini özləri ödəsinlər. İstehlakçılardan yığım 2 motivə əsaslanır:xidmətdən lazımsız və ya normadan artıq istifadənin qarşısını almaq və əlavə maliyyələşmə mənbələri yaratmaq.

Birinci motivin əsasını səhiyyədə tələbin elastikliyi (xidmət haqlarının artırılması tələbin azalmasına gətirib çıxarır), ikinci motivin əsasını isə tələbin qeyri-elastikliyi (qiymət artımı istifadəçinin xidmətdən imtinasına gətirmir) təşkil edir. Tibbi xidmətlərdə (təchizatçı tərəfindən mənəvi risk adlanan ) təklif həddən artıq çox olduğuna görə istifadəçilərdən yığım hər xəstə üçün xidmətdən istifadə intensivliyinin artmasına gətirib çıxarır.Digər tərəfdən istifadəçilərdən yığım xəstəni həm zəruri, həm də gərəksiz xidmətlərə görə müraciətdən çəkindirir. Bəzi nağd ödənişlər xidmətin dəyərinin bir hissəsini örtür, qalanı isə dövlət və ya özəl sığorta fondlarından ödənilir. Nağd ödənişlər dövlət və ya özəl sığortadan tam təcrid olunmuş xidmətlərə, o cümlədən nəzəri cəhətdən sığorta fondlarından ödənilməli olan, ancaq həddən artıq növbənin olması və ya vəsait çatışmazlığı ucbatından mümkün olmayan xidmətlərə görə yığılır. Bu şəraitdə xəstələr birbaşa özəl bölmənin xidmətindən yararlanmağa üstünlük verir.

Qərbi Avropanın vətəndaşları səhiyyə xidmətlərini vergilərin və üzvlük haqlarının yüksəldilməsi yolu ilə maliyyələşdirməyə hazır olmadığı ölkələrində istifadəçilərdən yığım təcrübəsi əlavə gəlir mənbəyi kimi ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Tədqiqatlar göstərir ki, istifadəçilərdən yığımlar olmadıqda, tibbi xərclərin maliyyələşdirilməsi kənar ödəyicilər ( dövlət və ya özəl sığortaçılar) tərəfindən aparılır ki.bu da son nəticədə tibbi xidmətlərə tələbatı artırır və yekunda da xərclərin şişirdilməsinə (mənəvi risk problemi adlanan) gətirib çıxarır.Hazırda bir sıra Avropa ölkələrində səhiyyə xərclərinin bölünməsi sxemi mürəkkəb, onların tətbiqi və idaəredilməsi isə baha başa gəlir. Bu zaman sosial ədalət və həmrəylik xətrinə əhalinin həssas qrupları yığımlardan azad olunur. Tədqiqatlar göstərir ki. xərclərin mürəkkəb sxemlər üzrə bölüşdürülməsi həm də lüzumsuz xidmətlərdən istifadənin səviyyəsini aşağı salır. Yığım praktikası əhalinin kasıb təbəqəsinin tibbi xidmətlərdən istifadəsi səviyyəsinə qeyri-proporsional təsir edir. Bu təcrübə gəlirlərindən asılı olmayaraq həssas qruplara da (qocalar, xronoloji xəstələr) analoji təsir göstərir. Bu baxımdan xərclərin bölgüsü tələbatın azaldılması və ya gəlir əldə etmək vasitəsi kimi alternativ siyasi alətlərlə müqayisədə iqtisadi cəhətdən az məqsədəuyğundur. Deməli yığım təcrübəsi ciddi siyasi əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, Britaniya dövlət səhiyyə xidməti 1948-ci ildə pulsuz tibbi yardımın göstərilməsi məqsədilə yaradılıb. Bu ölkədə yığımların artırılması təklifi tarixən ciddi müqavimətlə qarşılanıb. Hətta 1950-ci ildə eynəyə görə yığımın tətbiqi siyasi problem yaratdı və yekunda nazirin istefası ilə nəticələndi. Ötən əsrin 90-cı illərində yığımların artımı Almaniyada aktiv siyasi diskusiya yaratdı. İsveçdə gəlirlərin səviyyəsindən asılı olmayaraq hamıdan yığım alınır. Xroniki xəstələr və digər həssas qrupların müdafiəsi üçün illik yığımın yuxarı həddi müəyyənləşdirilir. Həmin həddə çatdıqdan sonra həssas qruplar yığımdan azad olunur. Kimlərin yığımdan azad olunması sosial ədalətlilik baxımından həmişə fikir ayrılığı yaradır.

İstehlakçılar dövlət sığorta sistemi tərəfindən örtülməyən və ya çıxışı məhdud olan (uzunmüddətli gözləmə və ya təklifin çatışmadığına görə ) xidmətlərə tibbi xidmətin dəyərini tam ödəyirlər. Belə ödəniş adətən özəl stomotoloqların xidmətinə, əzcaçılara (patentləşdirilmiş və ya standart nomenklaturaya uyğun gəlməyən dərmanların satışı ), həkimlərə və ya xəstəxana (fərdi qəbul və müalicə) və laborotoriyalara ödənilir. Bəzi ölkələrdə müalicə üçün fərdi xərclər gəlir vergisi tutuılan məbləğdən çıxılır:bununla da xəstənin özəl tibbi xidmətə müraciəti stimullaşdırılır. Təcrübədə belə subsidiyalar əhəmiyyətli ola bilər. Portuqaliyada özəl tibbi xərclərin örtülməsi üçün hökümət subsidiyası birbaşa vergi daxilolmalarının 4,8%-ni və ya ÜDM-in 0,2-0,3%-ni təşkil edir.

Tibbi depozit hesabı. Tibbi depozit hesabı elmi dairələrdə və ədəbiyyatlarda uzun müddət aktiv müzakirə predmeti olub. Depozit hesabları real olaraq Sinqapurda və məhdud miqyasda ABŞ-da tətbiq edilir. Onun son illər Çində də tətbiqinə başlanılıb. Bu sistemin mahiyyəti ondan ibarətdir ki. ayrı-ayrı fərdlər mütəmadi olaraq gəlirlərinin bir hissəsini öz hesablarına köçürür. Həmin vəsait gələcəkdə tibbi məqsədlərə sərf olunur. Sinqapurda tibbi depozit hesabı qəzaya görə sığorta pulu ödənilən məcburi sığorta vasitəsilə doldurulur. Aşağı gəlirli şəxslərin pulu dövlət fondlarına ödənilir. ABŞ-da tibbi depozit hesabı sığortaçının zərələrdən qurtulmağa imkan verən yüksək xərcləri sığortalamaq planı ilə vəhdət təşkil etməlidir. Bu baxımdan tibbi depozit hesabına geniş maliyyələşmə mexanizmlərinin bir hissəsi kimi baxılmalıdır. Risklərin birləşməsi nəzərdə tutulmadığı təqdirdə tibbi depozit hesabı böyük risklərdən müdafiə imkanına malik deyil.

Sinqapur modelinin inkişaf xüsusiyyəti ənənəvi yığım mədəniyyəti və adambaşına düşən yüksək milli gəlirlə müəyyənləşir. Digər mühitdə belə sxemin tətbiqi imkanları azdır. ABŞ-da tibbi depozit hesabının tətbiqi özəl tibbi sığorta bazarında mənfi seçim hallarına əsaslanırdı. Hesab olunurdu ki, xəstəyə tibbi xidmətin dəyəri haqqında dəqiq mıəlumat verməklə onlarda xidmətə daha məsuliyyətli yanaşma aşılamaq və bununla da zəruri olmayan xidmətə görə tələbatı aşağı salmaq və ya xərclərin artımını nizamlamaq olar. Ancaq məlumat azlığı səbəbindən xəstəliklər klinik keyfiyyəti əsas etibarilə düzgün qiymətləndirə bilmirlər. Bu isə hər şeydən əvvəl yüksək texnoloji avadanlığı təqdim etmək qabiliyyətinə və digər yüksək keyfiyyət atributlarına əsaslanan xidmət göstərənlər arasında rəqabətdə özünü göstərir. Eyni zamanda hesab olunurdu ki, tibbi depozit hesabı muzdla işləməyən və yoxsul (daha doğrusu fərdi tibbi sığortanı əldə etməyə çətinlik çəkən şəxslər) şəxslərin öz müalicələrini ödəmək üçün alternativ imkanlar yaradır. Ancaq bu sistem nəticəsində uduş gözləntilərdən o qədər çox deyil.

Avropa səhiyyə sistemi müxtəlif mənbələrdən maliyyələşdirilir. Maliyyələşmənin əsas mənbələri-vergi daxilolmaları və sosial tibbi sığortadır. Burada ilkin ödənişin az rol oynadığı, əksər xidmətlərin birbaşa istehlakçının cibindən nağd şəkildə ödənildiyi Azərbaycan, Gürcüstan və Qırğızıstan istisna təşkil edir. Şəkil 11-də bir sıra Qərbi Avropa ölkələrində səhiyyə xərcləri ilə sosial tibbi sığorta və vergi daxilolmaları arasında münasibət göstəriliib.

Müasir və uğurlu beynəlxalq təcrübələrin müqayisəli şəkildə təhlili, həmçinin lokal vəziyyətin kəmiyyət və keyfiyyət analizinin aparılması yolu ilə zəif halqaların müəyyənləşdirilməsi Azərbaycanda səhiyyə sisteminin yeni çağırışlara uyğun təkmilləşdirilməsini zəruri edir. İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, ölkə əhalisinin gəlirləri və gəlirlərin paylaşdırılması səviyyəsi nəzərə alınaraq səhiyyə xidmətlərinin maliyyələşdirilməsində dövlətin iştirakçılığı gücləndirilməli, xərclərin böyük bir hissəsinin vətəndaşa deyil üçüncü tərəfə ( dövlət, sığorta şirkəti, donor təşkilatlar və s.) ötürülməsi əsas məqsəd olmalıdır. Beləliklə hesab edirik ki, səhiyyə sisteminin maliyyə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi üçün aşağıdakı istiqamətlərədə addımların atılması məqsədəuyğundur;

1. 
   Maliyyə mənbələrinin diversifikasiyası – səhiyyə müəssisələrinin maliyyə mənbələrinin sayının artması inkişaf dinamikasını sürətləndirməklə yanaşı maliyyə dayanıqlığının güclənməsinə və bu istiqamətdə risklərin minimuma endirilməsinə kömək edir. Eyni zamanda sürətlə dəyişən tibbi innovasyanın tətbiqinə şərait yaradır. Lakin, maliyyə mənbələrinin şaxələndirilməsi üçün müəyyən addımların atılmasına ehtiyac var. Beləki
   

• 
  səhiyyə müəsisələrinin mülkiyyət növündən asılı olmayaraq bazar prinsipləri əsasında idarə edilməsinə keçilməlidir – bu isə müəssisənin daha rəqabətli fəaliyyət göstərməsinə, maliyyə mənbələrinə çıxış imkanlarının genişləndirilməsinə, idarəetmədə təşəbbüskarlığın artırılmasına səbəb ola bilər.
  
• 
  hər bir səhiyyə müəssisəsi fərqli maliyyə mənbələrindən ödəniş qəbul edə bilməlidir – nəticədə dövlət səhiyyə müəssisələrində hazırda qəbul edilən qeyri-rəsmi fərdi ödəmələrin leqallaşdırılmasına üçün hüquqi baza yaranmış olur. Beləliklə də səhiyyə sisteminin digər mühüm problemi “rüşvət” halları ciddi şəkildə azalır.
  
• 
  icbari tibbi sığortanın tətbiqi prosesi sürətləndirilməlidir – yalnız icbari tibbi sığorta vətəndaşı gözlənilməz sağlamlıq risklərindən qoruya bilər, əks halda səhiyyə xidmətlərindən istifadə səviyyəsi növbəti dövrlərdə azalacaq.
  

2. 
   Səmərəliliyin artırılması – dövlət səhiyyə sistemində maliyyələşdirmədə səmərəlilik prinsipinin təmin edilməsi mühüm məqamlardan hesab edilir. Çünki, faktiki olaraq maliyyələşdirmə keyfiyyət deyil kəmiyyət göstəricilərinə uyğun aparılır ki, bu da son nəticədə vəsaitlərin qeyri-səmərəli istifadəsinə şərait yaradır. Qeyd edək ki. Səmərəliliyin artırılmlması üçün aşağıdakı istiqamətlərdə yeni qaydaların tətbiqinə ehtiyac var;
   

• 
  adambaşına maliyyələşməyə keçid - hazırda ölkədə tətbiq edilən maliyyələşdirmə prinsipləri dəyişdirilməli, dövlət büdcəsindən maliyyələşdirmə xəstəxanada olan çarpayıların sayına görə deyil, müalicə alan pasiyentlərin sayına uyğun aparılmalı, beləliklə də dövlət büdcəsindən əhalinin sağlamlığı üçün ayrılması nəzərdə tutulan vəsaitlərin ədalətli bölgüsü təmin edilə bilər.
  
• 
  tibbi personalın əməkaqqı sistemi optimallaşdırılmalıdır – bu sahədə fəaliyyət göstərənlər hazırda rəsmi olaraq ölkənin azgəlirli sosial qrupuna daxildirlər. Qeyri-rəsmi gəlirlər nəzərə alınmazsa xüsusi ilə də dövlət səhiyyə sistemində tibbi işçisinin əməkhaqqı ilə göstərdiyi xidmətin keyfiyyəti arasında heç bir əlaqə yoxdur. Bu isə təbii olaraq, xidmətin keyfiyyətinə, kadr potensialının inkişafına, özünü inkişafa mənfi təsir göstərməklə ümumilikdə ölkədə səhiyyə xidmətlərinin səviyyəsini aşağı salır.
  

3. 
   Şəffaflığın artırılması – dövlət səhiyyə sistemində şəffaflığın təmin edilməsi ictimai vəsaitlərin səmərəli istifadəsi və bu sahədə uzun illər ərzində formalaşmış ictimai inamsızlığın aradan qaldırılması baxımından mühüm faktorlardan hesab edilir.
   

• 
  Hesabatlılğın artırılması – dövlət büdcəsindən maliyyələşən səhiyyə müəssisələri öz hesabatlarını vaxtaşırı ictimailəşdirməlidir. Məlumatların əlçatanlığı kənar nəzarət imkanının genişlənməsinə və vəsaitlərdən effektiv istifadəyə şərait yaradır.
  
• 
  Nəzarət mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi- aidiyyatı dövlət qurumlarının, o cümlədən Hesablama Palatasının nəzarət imkanı artırılarsa vəsaitlərin idarəedilməsində şəffaflığa müsbət təsir edə bilər.
  
• 
  İctimai iştirakçılığın təmin edilməsi – səhiyyə müəssisələri yanında ictiami şuraların yaradılması bu sahədə vətəndaş cəmiyyətinin nəzarət və iştirak imkanlarını genişləndirə bilər.
  

4. 
   İdarəetmənin təkmilləşdirilməsi – idarəetmənin müasir metodlarla həyata keçirilməsi, səhiyyə müəssisələrinin menecerlər tərəfindən idarə edilməsinin təmin edilməsi, rəqabətqabilliyyətli səhiyyə müəssisəsinin yaradılmasına imkan yarada bilər.
   

• 
  kadr hazırlığının təşkili - ilk olaraq tibbi xidmətlər təklif edən müəsisənin müasir formada idarəetməsini həyata keçirə biləcək kadrların hazırlanması təşkil edilməlidir. Bu məqsədlə xüsusi ilə də xaricdə təhsil üzrə dövlət proqramları icra edilərkən səhiyyə sahəsində çalışacaq menecerlərin hazırlanması prioritet istiqamətlər sırasına daxil edilməlidir.
  
• 
  Səhiyyə müəsisələrinin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi meyarları dəyişdirilməlidir – sərf edilən vəsaitin həcmi, göstərilən xidmətlərin miqdarı və keyfiyyəti arasında korelyasiya, maliyyə mənbələrinin sayı, davamlılığı qiymətləndirmə zamanı mühüm meyarlar sırasına daxil edilməlidir.
  

Yaxarıda sadalanan istiqamətlərdə kompleks tədbirlərin icrası Azərbaycanın səhiyyə sisteminin maliyyələşdirmə mexanizmlərinin müasir tələblərə uyğunlaşdırılması üçün şərait yarada bilər.