Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Masalan: 1 $ AQSH dollari = 31 Rossiya rubli
1 $ AQSH dollari = 5 Ukraina grivna
1Ukraina grivna =6,2 Rossiya rubli
Ko‘rinib turibdiki, (kross-kurs) yukorida keltirilgan nisbat Ukraina girivnasining Rossiya rubliga nisbatan aniklangan kross-kursidir. Ushbu misolda AQSH dollari uchinchi valyuta rolini uynaydi. Jahon amaliyotida oxirgi yillargacha asosan uchinchi valyuta sifatida AQSH dollari qo‘llanilanilardi, ya’ni barcha valyutalar jahon ayirboshlashida aynan shu valyutaga nisbatan katirovka qilishardi. Lekin oxirgi 1-2 yillar ichida Evopaning salohiyati oshib bormoqda hamda kross-kursni aniqlashda valyuta sifatida Evro kengroq qo‘llanilmoqda.
Kross-kursdan foydalanish ancha og‘ir va risklidir. Ammo ularni qo‘llash quyidagi 2 xolatda zarur va foydalidir;
-sizning talabingizdagi valyutaga ega bo‘lgan sotuvchilarda sizning valyutangizga talab mavjud emas. (Masalan, frank YAponiya ienasiga almashtirish kerak. Bu erda uchinchi valyuta AQSH dollari bulsin. YAponiya ienasi sotayotganlar ichida frank sotib olishni xoxlaydiganlar yo‘q).
Oldi-sotdi bitimlarini amalga oshirishda valyuta bozorida quyidagi valyuta kurslarining kurinishlaridan foydalaniladi;
«Spot-kurs» bu naqd (kassa) bitimlarining kursidir. Spot-kurs bu bir mamlakat pul birligining shartnoma tuzilgan vaqtda o‘rnatilgan baho bo‘yicha boshqa mamlakatlar pul birliklarida ifodalangan bahosidir. Bunda valyutani valyuta bitimi to‘zilgan kundan boshlab 2 ish kunida almashtirib berish shart hisoblanadi. «Forvard» kurs-bu muddatli valyuta bitimlarining kursidir.
Forvard kursi valyutani kelajakda aniq bir kunga etkazib berish sharti bilan sotilish va xarid qilish bahosini o‘zida ifoda etadi.
Forvard bitimlari odatda valyuta kurslarining o‘zgarishi natijasida yuzaga keladigan risklarni bartaraf qilish maqsadida ishlatiladi. Bitim tuzilayotgan paytda forvard kursda aniqlanadi va ana shu kurs bo‘yicha valyuta sotiladi yoki sotib olinadi. Agar shartnoma muddati tugagan kunda kurs shartnoma kursidan farq qilsa, unda bir tomon foyda ko‘radi va bir tomon zarar ko‘radi. Masalan, siz 2003 yil 1 yanvarda 2003 yili 1-iyun kuni 1$= 965 so‘m kursida sotib olish bitimini tuzdingiz. Ammo 2003 yil 1-iyun kuni 1$=970 so‘mni tashkil etdi, natijada siz har bir dollarga 5 so‘m miqdorida qo‘shimcha foyda ko‘rasiz.
Agar 1-iyun kuni 1$=963 so‘mni tashkil etsa, unda xar bir dollardan 2 so‘mdan zarar kurasiz.
Muddatli bitimlar buyicha valyuta kurslari (report) ustama yoki diskont metodi bo‘yicha kapirovka kilinadi va «autrayt» kurslari deb ataladi.
Forvard kurs = Spot kurs + Forvard kurs ustamasi= Spot kurs-Diskont.
Misol. Bitim so‘mmasi - 1 mln. dollar
Bitim muddati - 90 kun
Bitim valyutasidagi kreditning foiz stavkasi (USD) - 3,5 % Baxolovchi valyutadagi depozitlarga to‘lanadigan foiz stavkasi - 5,5 % Cpot kurs 1 =1,5210-1,5220 Evro
1,5210x(5,5-3,5)x90 273,78
Ust/Dis = ----------------------- = ---------- = 0,0075 (360x100) + (3,5x90) 36315
Farvard kurs = 1,5210 + 0,0075 = 1,5285 (ustama) Foiz
Ustama yoki dikont ekanligi % stavkalari o‘rtasidagi farqdan bilish mumkin. Agar valyuta bitimi bo‘yicha foiz stavkasi baholovchi valyutaning foiz stavkasidan past bo‘lsa, bu valyuta yuqori kurs kotirovka qilinadi va chiqqan ko‘rsatkich ustama sotiladi. Agar valyuta bitimining foiz stavkasi yuqori bo‘lsa, bu ko‘satkich diskont bo‘ladi. Agar milliy valyutadagi depozitlarning foiz savkasi bitim valyutasidagi kreditlarning foiz stavkasidan yuqori bo‘lsa, olingan natija diskont hisoblanadi va aksincha bo‘lsa ustama hisoblanadi.
Banklar valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda valyutani sotish va sotib olish kursini o‘rnatadi. Bu kurslar sotuvchining kursi va xaridorning kursi deb ataladi.
Sotuvchi kursi - bankning valyutani sotish kursi.
Xaridor kursi - bankning valyutani sotib olish kursi.
Bu kurslar o‘rtasidagi farq marja deb ataladi va u xizmat xarajatlarini qoplashga va ma’lum darajada foyda olishga sarflanadi.
Valyutaaning eng muhim xarakteristikasi uning konvertirlanganligidir.
Konvvertirlanganlik - darajasiga ko‘ra valyuta kursi 3 ga bo‘linadi.
Erkin «suzib» yuruvchi cheklangan darajada «suzib»yuruvchi.
Qayd etilgan valyuta kurslari.
Erkin «suzib» yuruvchi valyuta kursi ma’lum valyutaga bo‘lgan bozor talabi va taklifi ta’sirida o‘zgarib turishi mumkin. Masalan. AQSH dollori, YAponiya ienasi, Angliya funt stirlingi; Evro kabi valyutalar jahon valyuta ayirboshlashida keng ishtirok etadi.
CHeklangan darajada «suzib» yuruvchi valyuta kurslarining o‘zgarishi ayrim valyutalar yoki bir guruh valyutalar (valyuta savati) kursi o‘zgarishiga bog‘liq. Misol uchun «Uchinchi dunyo»ning ko‘pchilik mamlakatlari o‘z valyutalarini AKSH dollariga, Eropa mamlakatlarining “EURO”siga va boshqa boshqa xorijiy valyutalarga bog‘laydilar. CHeklangan darajada “suzib” yuruvchi valyuta kurslari kiritilgan mamlakatlar o‘z valyutalarining tebranish chegarasini o‘zlari hamkorlik kilayotgan mamlakatlar bilan kelishib oladilar.
Qayd etilgan valyuta kursi-bu xorijiy valyutada ifodalangan milliy pul birligining davlaat tomonidan rasmiy o‘rnatilgan bahosi bo‘lib, unga valyuta bozorlaridaagi talab va taklifning o‘zgarishi ta’sir qilmaydi. Hozirgi vaqtda qayd etilgan valyuta kursi kam rivojlangan mamlakatlarda yoki iqtisody tashqi bozorga etarli darajada kirib bormagan mamlakatlarda‚ularning moliya tizimini va milliy ishlab chiqarishini kuchli xorijiy raqabatchilaridan himoya qilish va quvvatlash maqsadida qo‘llaniladi.
Barcha mamlakatlar ma’lum muddatda o‘z valyutalari kurslari to‘g‘risidagi axborotni e’lon qilib boradilar Masalan O‘zbekiston Respublikasi valyuta birjasi ish yakunlari matbuotda, televideniyada e’lon qilib boriladi. Bunda nominal valyuta kursi belgilanadi. Lekin kuchayib borayotgan inflyasiya sharoitida jahon bozorida milliy mahsulotga bo‘lgan talabni, uni raqobatbardoshligini aniqlashda milliy va xorijiy tovarlar baholari o‘rtasidagi nisbatini ham bilish kerak bo‘ladi. YA’ni milliy valyutaning real almashtirish kursini xisoblab chikish kerak. Real valyuta kursini xisoblashni O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqariladigan gazlama misolida ko‘rsatish mumkin. Masalan, 1m gazlamaning bahosi respublikamizda 1000 so‘m, Rossiyada 35 rubl, Valyutalarning amaldagi nisbati 1 Rossiya rubli = 35 so‘m yoki 1so‘m=0,032 Rossiya rubli bo‘lganda, 1 m o‘zbek gazlamasining bahosi Rossiya rublida 0,032*1000=32 rubl turadi. Bunday holda O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqarilgan 1 m gazlama baholari nisbati
0,032 x 1000 32
------------------ = ------- = 0,9
35 35 
teng bo‘ladi. Demak, ushbu nisbat o‘zbek gazlamasining baxosi Rossiya gazlama baxosining 0,9 va undan arzon ekanligini ko‘rsatadi. SHunday qilib, real valyutadagi bahosiga va nominal almashtirish kursiga bog‘liq bo‘lib, quyidagi tenglik bilan izoxlanadi;
Real kursi = nominal kursi - o‘z mamlakatida ishlab chiqarilgan tovarlar bahosi, xorijiy tovarlar bahosi. Bu tenglikni umumiy ko‘rinishda shunday yozish mumkin; Real valyuta kursining nominal valyuta kursi baholar darajasi nisbatlari past valyuta kursida milliy tovarlar nisbatan arzonroq, xorijiy tovarlar esa nisbatan qimmatroq turishni ko‘rsatadi. SHuning uchun eksport o‘sib boradi, import esa qisqarib boradi. Va aksincha, yuqori real valyuta kursida milliy tovarlar nisbatan qimmatroq, xorijiy tovarlar esa nisbatan arzonroq turadi. Natijada import usib, eksport qisqarib boradi