Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kalit so’zlar:
folьklor, o’zbek folьklori, Karl Rayxl, tarjimon, tarjima, tadqiqotchi, epos, turk eposi, doston, baxshi. Jahon folьklorshunosligida qiyosiy folьklorshunoslik nazariy va amaliy jihatdan tobora rivojlanib borayotgan alohida yo’nalishlardan biridir. Uning tarkibida folьklor asarlari tarjimashunosligi, folьklor tilining adabiy tilga ta’siri, xalq ijodi asarlari variantlari, yozuvga ko’chirilgan manbalar qiyosiy tahlili, umumfolьklor hodisalari poetikasidagi mushtarakliklar, bir xil va turli tizimli tillarda yaratilgan folьklor namunalarining tipologik va xususiy belgilari, adabiy aloqalar, og’zaki va yozma ijod munosabati, folьklorizmlar masalalarini 76 o’rganishga katta e’tibor qaratib kelinmoqda. Lekin jahon folьklorshunosligida o’zbek folьkloriga qiyosiy yondashuv asoslari va usullarini aniqlash uchun o’zbek xalq og’zaki ijodi namunalarining tarjimasi va tadqiqi bilan maxsus shug’ullangan olimlar faoliyatini o’rganish ham zarur hisoblanadi. Bu jihatdan Karl Rayxlning o’zbek folьklori bo’yicha nemis va ingliz tillarida amalga oshirgan tarjima va tadqiqot ishlari o’rganilishi dolzarb vazifalardandir. Karl Rayxl o’zbek folьklorining xorijda nemis va ingliz tillarida tarqalishi hamda o’rganilishiga shu tillarda amalga oshirgan tarjimalari qatori 1980–1989 yillardagi izlanishlari asosida yaratgan “Uzbek Epic Poetry: Traditions anf Poetic Diction” (1989, “O’zbek epik she’riyati: an’analar va badiiy uslub”), 1992 yilda uning yanada kengaytirilgan va boyitilgan nashri “Turkic Oral Epic Poetry: Traditions, Forms, Poetic Structure” kitoblari bilan katta hissa qo’shgan taniqli folьklorshunos olimlardan biridir. Bu kitob “Tyurkskiy epos: tradisiya, formы, poeticheskaya struktura” nomi bilan V.Treyster tomonidan D.A.Funka umumiy tahriri ostida ingliz tilidan rus tiliga tarjimada chop etilgan. K.Rayxl tadqiqotlari jahon folьklorshunosligida o’zbek folьkloriga qiyosiy yondashuv asoslari hamda usullarini aniqlashda muhim manba vazifasini o’tay olishi, qiyosiy folьklorshunoslikning o’zbek folьklorshunosligi tarkibidagi o’rni, maqsad va vazifalari, metodologik xususiyatlari, shakllanish tarixi va nazariy taraqqiyot bosqichlarini dalillashi, o’zbek folьklorining jahon qiyosiy folьklorshunosligi manbasi sifatida tanlanish va o’rganilish omillarini asoslashga imkon berishi bilan ahamiyat kasb etadi. Olimning tadqiqotlarida o’zbek folьkloriga turkiy folьklor kontekstida qiyosiy yondashilgan bo’lib, ularda o’zbek va boshqa turkiy xalqlar ertaklari hamda dostonlari poetik strukturasidagi umumiy va differensial belgilar, eposda bosh qahramon, syujet modellarini tanlab tasvirlashda baxshilar mahorati, folьklor va yozma adabiyot aloqasi, folьklorizmlar tipologiyasi, tarixiy va zamonaviy biografik asarlar mundarijasi va ularning til xususiyatlarini tanqidchi uslubi hamda mahorati masalalari yoritilgan. Tadqiqotchining “Turkic Oral Epic Poetry: Traditions, Forms, Poetic Structure” kitobi “Studies in Oral Traditions” rukni ostida ingliz tilida Nьyu- Yorkda nashrdan chiqqan bo’lib, o’n bob, bibliografiya va atamalar ro’yxatidan tashkil topgan. Uning “Kirish” qismida muallif shunday izoh keltirar ekan, o’zbeklar nomini alohida tilga olgani kuzatiladi: “The focus of the book will be on what I term the “central traditions”. By “central traditions” of Turkic oral epic poetry I mean the epic traditions of the Uzbeks (and Uighurs), Kazakhs, Karakalpaks, and Kirghiz…” [1, 4]. (Tarjimasi: Kitobning asosida “barqaror an’analar” atamasini qo’yganman. “Barqaror an’analar” deganda, turkiy xalqlar hisoblanmish o’zbek larning (va uyg’urlarning), qozoqlar, qoraqalpoqlar va 77 qirg’izlarning og’zaki ijodi namunalari bo’lmish eposlarni nazarda tutganman…– D.Q.). Muallif bu o’rinda xalq og’zaki ijodi asarlari tili haqida ham alohida fikr yuritib, turk (“Turkish”) va turkiy (“Turkic”) tushunchalari izohiga ham alohida to’xtaladi: “In order to avoid confusion, the distinction between “Turkish” and “Turkic” has been carefully maintained throughout the book. “Turkish” refers to the language of the people of Turkey; older forms of Turkish (before Ataturk’s language reforms in 1920s) are generally referred to as Ottoman or Ottoman Turkish. “Turkic”, on the other hand, refers to the language group to which Turkish belongs” [1, 5-6]. Ko’rinyaptiki, muallif “turkish”, ya’ni turk tili Turkiyaliklarning tili ekani, uning qadimiy ko’rinishlari (1920 yillardagi Otaturk til islohotidan oldin) umuman turk (otoman)larga tegishli bo’lgani, “turkic” – turkiy til esa turk tili ham kiradigan til guruhi ekanini ta’kidlagan. Kitobning “The Turkic Peoples: Backgrounds and Contexts” nomli ilk bobida turkiy xalq – turklar, o’zbeklar, ozarbayjonlar, qozoqlar, qoraqalpoqlar, uyg’urlarning miloddan avval boshlanib, XX asrning boshlarigacha kechgan tarixi, ko’chmanchilik hayoti, dini, tili, madaniyati, “Turkic Epic Poetry: The Earliest Documents” nomli ikkinchi bobida “O’g’uznoma”, “Devonu lug’otit-turk”, “Dada Qo’rqut kitobi”, “Kultegin bitigi” asarlarining yaratilishi, mualliflari, ma’no- mundarijasi, ulardan olingan parchalar tarjimasi keltirilgan. Kitobning “The Singer: Shaman, Minstrel, Poet” deb ataluvchi uchinchi bobida ijrochilar: shomon, kuychi, shoir maqomida o’rganilgan. Ayniqsa, O’rta Osiyo xalqlarining doston kuylovchilari – o’zbeklarda baxshilar, qoraqalpoqlarda jirov va baqsыlar, qozoqlarda oqinlar, qirg’izlarda manaschilar, maddoh va qissaxonlar xususida asosli fikrlar yuritilgan. Og’zaki epik janr ijodkor va ijrochilarining shomonlardan farqi va o’xshashligi izohlab berilgan. Navbatdagi “Ijro” deb nomlangan to’rtinchi bob Markaziy Osiyo xalqlarida urf-odat, an’ana, marosimlar, ularning musiqiy-marosimiy tuzilishi, ritual yo’nalishi, ijroda deklamasiya, ijrochi va auditoriya, “Janr” deb ataluvchi beshinchi bobda epos, she’r va nasr bilan bog’liq janrlar, romanik epos, qahramonlik qo’shiq va ertaklari masalalari, “Syujet modellari” nomli oltinchi bobda “Qambar” va qahramon tushunchasi, “Go’ro’g’li”dagi sovchilik, “Alpomish”dagi qahramonning uyga qaytish motivi modellari tabiati, badiiyati muammolariga munosabat bildirib o’tilgan. “Alpomish” dostonining qisqacha mazmuni hamda Fozil Yo’ldosh o’g’li kuylagan variantidan ba’zi parchalarning asliyati va ingliz tilidagi tarjimalaridan namunalar keltirilgan. Kitobning “The Varietes of Formulaic Diction” nomli ettinchi bobi xalq og’zaki ijodi matnlarining stilistik formulalari, ularda vazn, parallelizm, formula va 78 formulalar tizimi tahliliga, sakkizinchi bobi ijro jarayonidagi badihago’ylik, ya’ni “improvizasiya”, epik xotira, variantlilik, qat’iylik, to’qqizinchi bobida formul ritorika, uslub, badiiy ijodda poetik usullarni qo’llash, personajlar tizimi va tabiatiga munosabat aks ettirilgan. Nihoyat, kitobning “Transformations in Space and Time” nomli o’ninchi bobi “makon va zamon” masalasi “Go’ro’g’li” va “Alpomish” dostonlarining turli davrlarda yozib olingan turfa variantlarini yoritishga bag’ishlangan. Umuman olganda, Karl Rayxl tadqiqotlari turkiy, jumladan, o’zbek xalqi og’zaki epik ijodi bo’yicha juda qimmatli materiallarni o’z ichiga olganligi bilan e’tibor va e’tirofga loyiqdir. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|