Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

 
 
ÖZBƏK ƏDƏBİYYATI RAMİZ ƏSKƏRİN
TƏRCÜMƏSİNDƏ AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ 
 
Prof. Dr. Ramiz ƏSKƏR, 
Bakı Dövlət Universiteti 
[e-mail]
(Azərbaycan)
 
 
Dünya ədəbiyyatı örnəkləri Sovetlər Birliyi dönəmində Azərbaycan dilinə 
intensiv şəkildə çevrilmişdir. Özəlliklə də klassik və modern rus ədəbiyyatının 
bəlli-başlı əsərləri dilimizə tərcümə edilmişdir. Keçmiş sovet xalqlarının, o 
cümlədən Ukrayna, belarus, Baltik ölkələri, moldovan, erməni, gürcü, tacik, 
Dağıstan xalqlarının ən yaxşı ədəbiyyat nümunələri Azərbaycan dilinə 
çevrilmişdir. 
Avrupa xalqlarının ədəbiyyat nümunələri də Azərbaycan dilinə çevrilmişdir. 
Alman, ingiliz, fransız, italyan, çex, macar, serb, ərəb, fars, əfqan, hind, yapon, Çin 
və başqa xalqların ən yaxşı ədəbi örnəkləri də dilimizə çevrilmişdir. Burada bir 
cəhəti ayrıca vurğulamak lazımdır. Bu əsərlərin təxminən hamısı dilimizə
orijinal¬dan deyil, rus dilindən çevrilmişdir. Bunun da belə bir açıqlaması vardır: 
rus kültür imperalizmi yerli tərcümanlra etibar etməmiş, onları sərt nəzarət altında 
tutmağa çalışmış, bu üz¬dən də əsərlərin məhz ruscadan tərcümə olunmasını tələb 
etmişdir.
Türk xalqları ədəbiyyatına gəlincə, bu sahədə bəzi uğurlar vardır. Türk, 
özbək, qazax, qırğız, türkmən, tatar, başqırd, qaqauz ve digər türk dillərindən xeyli 
miqdarda əsər çevrilmişdir. Mətləbi çox uzatmadan bu sətirlərin müəllifinin özbək 
dilindən çevirmiş olduğu əsərlərə göz atmaqla ümumi mənzərəni təsvir edə bilərik. 
Hər şeydən əvvəl qeyd edim ki, mənim bu anda 300-dən artıq elmi əsərim, 
27 orijinal kitabım, monoqra¬fiyam, dərs vəsaitim, müxtəlif türk dillərindən 61 
tərcümə kitabım (toplam 88 kitab) vardır. 
Mənim özbək ədəbiyyatından ilk tərcüməm 13 il əvvəl nəşr olunan “XX əsr 
özbək şeiri antologiyası”dır (1). Həcmcə kiçik olan bu kitabda 50 özbək şairinin, o 
cümlədən Çolpan, Elbək, Batu, Qafur Qulam, Aybek, Uyğun, Maqsud Şeyxzadə, 

---

109 
Həmid Alimcan, Zülfiyyə, Erkin Vahidov, Abdulla Arifov və başqa ədiblərin qısa
bioqrafiyası və şeirlərindən nümunələr verilmişdir.
Bu tərcüməni daha sonra Zəhirəddin Məhəmməd Baburun “Seçilmiş əsərləri” 
(2) və ünlü “Baburnamə”si izləmişdir. “Baburnamə”nin miniatürlü nəfis nəşri (3) 
oxucuların böyük sevincinə səbəb olmuşdur. Baburun “Seçilmiş əsərləri”nə onun 
500-dən çox qəzəli, məsnəvisi, rübaisi, müəmması, qitəsi, tüyuğu, mətləsi və digər 
janrlarda şeirləri daxildir. Əlavə olaraq, Baburun dini mövzuda yazdığı 
„Etiqadiyyə” risaləsi və tərcümə etdiyi „Risaleyi-validiyyə” əsəri də kitaba daxil 
edilmişdir. 
Məşhur şair və hökmdar Sultan Hüseyn Bayqaranın “Divan”ı da (4) ədəbi 
ictimaiyyət tərəfindən eyni rəğbətlə qarşılanmışdır. 
Bundan sonra təqribən on il özbək ədəbiyyatı ilə məşğul ola bilmədim. Yalnız 
2020-ci ildə Əlişir Nəvayinin 580 illik yubileyi ərəfəsində mən yenidən özbək 
ədəbiyyatına müracət etdim. Həmin il “Əlişir Nəvayi və onun xəmsəsi” (5) adlı 
tədqiqat əsərim çapdan çıxdı. Burada dahi şairin xəmsəsi haqqında yazdığım 
məqalələr toplanmışdır. Bunun ardınca özbəkcədən çevirdiyim əsərlərə yazdığım 
ön sözlərin yer aldığı “Özbək ədəbiyyatı tədqiqatları” (6) adlı kitabım işıq üzü 
gördü. Yenə həmin il tanınmış özbək şairi, xalqımızın və ədəbiyyatımızın yaxın 
dostu Xasiyyət Rüstəmin “Məcnun söyüd” (7) adlı şeirlər kitabını geniş giriş 
məqaləsi ilə çevirib orijinalı ilə birlikdə nəşr etdim. 
2021-ci il mənim elmi-bədii yaradıcılığımda bütünlüklə Əlişir Nəvayi sənəti 
ilə bağlı oldu. Həmin il ulu şairin xəmsəsini orijinaldan tərcümə etdim. Xəmsənin 
bəzi hissələri əvvəllər də dilimizə çevrilmişdi. Lakin bu zaman əsərlərin vəzni, 
rədif və qafiyələri saxlanılmamış, gəlişigözəl şəkildə tərcümə olunmuşdu. Təbii ki, 
bu, bizi qane edə bilməzdi. Türkologiyanın qabaqcıl mərkəzi sayılan Bakıda türk 
dünyasının ən böyük şairi Nəvayinin xəmsəsinin ona layiq şəkildə nəşr edilməməsi 
ilə barışmaq olmazdı. Odur ki, 2021-ci ildə dahi qələm ustasının “Heyrət ül-əbrar” 
(8), “Fərhad və Şirin” (9), “Leyli və Məcnun” (10), “Səb’ayi-səyyar” (11) və 
“Səddi-İskəndəri” (12) poemalarını çapdan buraxdım. 
Nəvayinin nəzm və nəsrlə qarışıq şəkildə yazılmış bəzi risalələrini də tərcümə 
etməklə onun yaradıcılığı haqqında dolğun təsəvvür yaratmaq lazım idi. Bə 
məqsədlə şairin ən böyük risaləsi olan “Məhbub ül-qülub”u (13) ayrıca kitab 
halında tərcü¬mə etdim. Bundan sonra Nəvayinin “Risaleyi-tiyr əndaxtən”, 
“Haləti-Seyid Həsən Ərdəşir”, “Haləti-Pəhləvan Məhəmməd”, “Minacat” və 
“Məhbub ül-qülub” adlı əsərlərini ehtiva edən “Beş risalə” (14) kitabını çap 
elədim. 
Azərbaycanca xəmsənin tirajının az olduğunu nəzərə alaraq hər poemadan 
müəyyən qədər götürməklə Nəvayinin “Əsərləri”ni (15) və “Seçilmiş əsərləri”ni 
(16) ayrı cildlər halında nəşr etdim ki, daha çox oxucuya çatsın. Bu tərcümələrin ən 

---

110 
bariz özəlliği əsərlərin orijinaldan çevrilmiş olması, hər əsərə giriş məqaləsi, qeyd 
və şərhlər yazılmış olması, habelə lüğət tərtib edilmiş olmasıdır. 
Yubiley ilində “Əlişir Nəvayi: şəxsiyyəti və sənəti” (17) və “Əlişir Nəvayinin 
lirikası” (18) adlı iki tədqiqat əsəri də yazıb nəşr etdirdim.
2021-ci ildə mənim iki kitabım Daşkənddə tanınmış tərcüməçi Şəhla 
Qasımova tərəfindən özbək dilinə çevrilərək nəşr olundu. “Alişer Navoiy va uninq 
“xamsa”si (19) və “Uzbek adabiyotidan tadqiqotlar” (20) adlı bu kitablar akademik 
İsa Hə¬bibbəylinin ön sözü, prof. Cabbar İşankulovun redaktorluğu və prof. 
Dilnəvaz Yu¬upovanın rəyi ilə nəşr edilmişdir.
2022-ci ildə klassik özbək şairlərindən Əmirinin 235 illiyi, onun həyat yoldaşı 
Nadirənin 230 illiyi tamam olur. Kokand ədəbi məktəbinin ünlü təmsilçiləri olan 
bu iki şairin birər kitabını çapa hazırladım və bir neçə gün əvvəl nəşr etdirdim. 
“Əmiri” (21) və “Nadirə” (22) adlı bu kitablara ön söz, qeyd və şərhlər də yazdım.
Xarici ölkələrdə keçirilən elmi konfranslara qatılmış, Nəvayi haqqında 
məruzə¬lərlə çıxış etmişəm. Naçiz əməyim yüksək qiymətlən¬dirimiş, özbək 
ədəbiyyatı qarşısındakı xidmətlərimə, akademik araşdırmalarıma və tərcümə-
lərimə görə qardaş ölkənin prezidenti Ş.M.Mirziyoyevin fərmanı ilə Özbəkistanın 
“Dostluq” ordeninə, Babur adına Beynəlxalq mükafata, Beynəlxalq Türk 
Akademiyasının “Əlişir Nəvayi” qızıl medalına layiq görülmüş, “Turan” Elmlər 
Akademiyasının akademiki, Nəvayi şəhərinin fəxri vətəndaşı seçilmişəm. 
Ədəbiyyat: 
(1) XX əsr özbək şeiri antologiyası. Bakı: MBM, 2009, 96 s. 
(2) Zəhirəddin Məhəmməd Babur. Seçilmiş əsərləri. Bakı: MBM, 2011, 328 s. 
(3) Zəhirəddin Məhəmməd Babur. Baburnamə. Bakı: BXQR, 2011, 432 + 32 s. 
rəngli miniatür. 
(4) Sultan Hüseyn Bayqara. Divan. Bakı: MBM, 2011, 248 s. 
(5) Əlişir Nəvayi və onun xəmsəsi. Bakı: Füyu¬zat, 2020, 96 s. 
(6) Özbək ədəbiyyatı tədqiqatları. Bakı: Füyuzat, 2020, 192 s. 
(7) Xasiyyət Rüstəm. Məcnun söyüd. Bakı: Füyuzat, 2020, 130 s. 
(8) Əlişir Nəvayi. Heyrət ül-əbrar. Ba¬kı: Eco¬print, 2021, 480 s.
(9) Əlişir Nəvayi. Fərhad və Şirin. Bakı: Eco¬print, 2021, 624 s.
(10) Əlişir Nəvayi. Leyli və Məcnun. Bakı: Eco¬¬¬print, 2021, 400 s. 
(11) Əlişir Nəvayi. Səb’ayi-səyyar. Bakı: Eco¬¬print, 2021, 520 s.
(12) Əlişir Nəvayi. Səddi-İskəndəri. Ba¬kı: Eco¬¬print, 2021, 740 s. 
(13) Əlişir Nəvayi. Məhbub ül-qülub. Bakı: Fü¬yu¬zat, 2021, 262 s. 
(14) Əlişir Nəvayi. Beş risalə. Bakı: Fü¬yu¬zat, 2021, 328 s. 
(15) Əlişir Nəvayi. Əsərləri. Bakı: “Red N Li¬ne” MMC, 2021, 576 s. + 56 s. 
rəngli miniatür. 
(16) Əlişir Nəvayi. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Fü¬yuzat, 2021, 504 s. 

---

111 
(17) Ramiz Askar. Əlişir Nəvayi: şəxsiyyəti və sənəti. Bakı: Füyuzat, 2021, 404 s. 
(18) Ramiz Askar. Əlişir Nəvayinin lirikası. Bakı: Fü¬yuzat, 2021, 320 s. 
(19) Ramiz Askar. Alişer Navoiy va uninq “xam¬sa”¬si. Toşkent: 2021, 152 b. 
(20) Ramiz Askar. Uzbek adabiyotidan tadqiqotlar. Toşkent, 2021, 220 b. 
(21) Əmiri. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Füyuzat, 2022, 168 s.