Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Irfoniy mazmunning badiiy talqini. 
Yunus Emro – tasavvuf shoiri. 
Tasavvuf ta’limotining o‘zagini tashkil etuvchi shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqat 
tushunchalari talqini shoir she’riyatida asosiy o‘rinni egallaydi. Bu borada Xoja 
Ahmad Yassaviy va Yunus Emro hikmatlari o‘zaro uyg‘un bo‘lishi barobarida bir-
birini takrorlamaydi. Masalan, Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlaridan birida mana 
bunday yozadi: 
Shariatning maqomotin bilgan oshiq 
Tariqatning maqomini bilar, do‘stlar. 
Tariqatning ishlarini ado qilib, 
Haqiqatning daryosig‘a kirar, do‘stlar. 
Ayni mavzu Yunus Emro she’riyatida quyidagicha talqin etilgani kuzatiladi: 
Avval eshik – shariat,
o‘tsa undan – tariqat, 
Ko‘ngul uyi – ma’rifat,
ishq – haqiqat ichinda! 
Shariat shirin bo‘lur,
eshitganga xush kelur, 
Nekim istasa, qilur
ul – shariat ichinda! 
Har ikkala shoir fikricha, tariqat yo‘liga kirish shariatdan boshlanadi. Hazrat 
Yassaviy hikmatlaridan birida: 
“Tariqatga shariatsiz kirganlarni, Shayton kelib 
imonini olur ermish”
deyilishi sababi shunda. Ayni mazmunni Yunus Emro: 
“Avval eshik – shariat, o‘tsa undan – tariqat” 
deya obrazli ifodalaydi. Xoja 
Ahmad Yassaviy: “Tariqatning ishlarini ado qilib” deganda ma’rifat maqomini 
ko‘zda tutadi. Ushbu hikmat haqiqatning daryosiga kirish yo‘li ana shu tarzda 
kechishi haqidagi badiiy-irfoniy xulosa bilan nihoyalangan. Yunus Emro ushbu 
ma’rifiy mazmunni: “Ko‘ngul uyi – ma’rifat, ishq – haqiqat ichinda” tarzida o‘ziga 
xos ifodalaydi.
“Shariat, tariqat, ma’rifat, haqiqat, ishq va oshiqlik, orif va oriflik, darvish, 
faqru fano, shayx, pir va valiylik, zikr, xilvat kabi tasavvufiy mavzularda aks etgan 
yassaviylikning olti ahkomi bor: ma’rifati Haq, saxovati mutlaq, sidqi muhaqqaq, 
yaqin mustag‘raq, tavakkuli rizqi muallaq, tafakkuri mudaqqaq” [6.6]. Yunus 
Emro hikmatlarida ham ayni shu mavzular o‘ziga xos ifodalangani kuzatiladi. 

---

121 
Ma’rifat maqomi haqidagi ikki shoir qarashlari ham o‘zaro mutanosib. Lekin 
badiiy talqin ohorli. Ya’ni mohiyatan uyg‘un tushunchalarning o‘ziga xos ifodasi 
ular ijodining irfoniy-estetik qimmatini belgilaydi. Jumladan, Xoja Ahmad 
Yassaviy hikmatida ma’rifatning mohiyati mana bu tarzda talqin etiladi: 
Tariqatdur bu yo‘l otin bilsa darvish, 
Ma’rifatni mato’idin olsa darvish. 
O‘zga yo‘llar bori havo sonsa darvish, 
Ma’rifatni maydonida er ul bo‘lur. 
Yunus Emro esa ayni fikrni o‘ziga xos ifodalaydi: 
Ma’rifat – ko‘ngul bilan,
tunu kun zoriy bilan, 
So‘ylasam – kelmas tilga, 
sirri – sifat ichinda! 
Ya’ni har ikki shoir hikmatida mohiyat – uyg‘un, talqin – ohorli. Sultonu-l-
orifin Ahmad Yassaviy ma’rifatning mato’idan olmasdan, o‘zga barcha yo‘llarni 
havo sonmasdan, ya’ni Haq va haqiqatga to‘siq bo‘ladigan hamma narsadan 
kechmay turib ma’rifat maydonining eri darajasiga erishmoq mahol ekanini ana 
shunday talqin etadi. Yunus Emro fikricha ham: “Ma’rifat – ko‘ngil bilan, tunu 
kun zoriy bilan” hosil bo‘ladi. Ya’ni ma’rifatga erishmoq uchun ko‘ngilni bu 
maqomga parda bo‘luvchi hoyu havaslardan tiymoq zarur. Shundagina 
ma’rifatning sirlariga oshno tutinish mumkin bo‘ladi.
Tariqatning yuqori bosqichi bo‘lgan haqiqat hazrat Xoja Ahmad Yassaviy 
hikmatlarida mana bunday ta’riflanadi: 
Ma’rifatning bo‘stonida jonin burg‘on, 
Muhabbatning maydonida bosh o‘ynag‘on. 
Haqiqatning daryosidin gavhar olg‘on, 
G‘avvos yanglig‘ ul daryodin chiqmas bo‘lur.
Haqiqat Yunus Emro she’riyatida ham mohiyatan Xoja Ahmad Yassaviy 
hikmatlariga monand talqin etiladi: 
Haqiqat – ishq, ergashgan
ko‘rsin ul o‘xshash bayon, 
Haqiqat to‘nin kiygan –
og‘ir xil’at ichinda.
Sultonu-l-orifin fikricha, ma’rifat va muhabbatdan murod – haqiqat 
daryosidan gavhar olmoqdir. Buning uchun bamisoli g‘avvos bo‘lish, haqiqat 
daryosidan chiqmaslik kerak. Irfoniy mazmun va badiiy tasvir uyg‘unligi Xoja 
Ahmad Yassaviy hikmatining ma’rifiy va adabiy ahamiyatini oshirganini e’tirof 
etish kerak. Yunus Emro ham ishqdan murod – haqiqat, deb biladi. Haqiqat to‘ni 
og‘ir xil’at ekani bu maqomga erishgan solikning darajasi yuqori bo‘lishiga 

---

122 
ishoradir. “Inson dunyoga kelishi sababini anglamog‘i, ko‘ngil olami bilan Haqqa 
yuzlanmog‘i zarur edi. Har bir oshiq bu yo‘lda o‘zidan munosib iz qoldirib ketgan. 
Yunus beqiyos asarlar bitdi. Xalqni chin ko‘ngildan Haq ma’rifatini anglashga 
chaqirdi va uning har bir so‘zi bir da’vatdir” [2.10].